Zeket, pitir sadaqalarynyń ult muqtajdyǵy úshin shyǵarylǵany abzal
Gazetti shyғarýshy alashtyң birtýar kөsemderi ұlttyқ tәýelsizdik ıdeıasyn қazaқy қoғam arasyna nasıhattaı otyryp, týғan jұrtynyң jan‑jaқty saýatyn ashýdy basty mұrat tұtty. Ұzaқ jyldarғy otarlanýdan keıin kөmeskilene bastaғan ұlttyқ rýhty қamshylaý, jýasyp қalғan jұrtshylyқtyң ұltshyldyғyn tүrtkilep oıatý үshin қazaқ zııalylary ortaқ maқsatқa jұmylyp, osy baғyttaғy tүrli mәseleni baspasөz jүzinde keңinen talқyғa salýdy jүzege asyryp tұrғan bolatyn. Әrıne, osyndaı өzekti dүnıelerdiң ishinde din isteri men қazaқtyң өz aldyna jeke mүftılik bolýy mәselelerine de gazetten keңinen oryn bөlingeni belgili.
Jalpy alash tұsynda kөterilgen ұlt mәseleleri tereң zerdeleýdi, bastan‑aıaқ қaıta paraқtaýdy talap etedi. Өıtkeni, sol tұstaғy ұltshyldyқ ұrandary Қazaқ eliniң қazirgi tәýelsiz memleket kezinde de өzektilik mәnin joıғan joқ. Sonyң ishinde ұlt, din mәselesi jaıynda sөz bolғanda өtken ғasyr basyndaғy alash zııalylarynyң pikirlerine, lebizderine қaıta‑қaıta jүginýge týra keledi. Shyndyғynda da alash қaıratkerleriniң taғy bir artyқshylyғy din mәselesin ұlttyң mәselesimen bir deңgeıde kөtere bilgendigi dep aıtýғa bolady.
1916 jyly «Қazaқtyң» 176‑shy nөmirinde gazetke tұraқty habar‑oshar jazyp tұratyn avtory Jıenғalı Tilepbergenov eldegi din jaıyn sөz ete otyryp, pitir‑sadaқalardy dұrys ұıymdastyryp, olardy ұlt isi sekildi oryndy sharýalarғa jұmsaý mәselesin kөterdi. Avtor osy maғynadaғy oıyn sabaқtaı kele: «Zeket, pitir sııaқty құdaıy sadaқalardy el bolyp ұıymdasyp, bir jerge jınap, mektep, medrese ashyp, tұp‑týra ғylym jұrttarynyң jolyna jұmsaýғa jol bar ma?» degen saýaldy oқyғandardyң ortasyna tastaıdy. Kөzi ashyқ dindarlardan osy mәselege oraı aқyl‑keңes sұraı kele, gazet betinde pikir almasýdy өtinedi. Osyғan oraı, keıinnen «Қazaқ» gazeti redaktsııasyna «Өtinishke jaýap» degen atpen ımamy, oқyғany, moldasy bar үsh‑tөrt jaýap hattar da keledi. Bәriniң jaýaby bir izden shyққandyқtan da «Қazaқ» basқarmasy «A.J»‑degen bүrkenshik esimmen jazylғan Jүsipbek Aımaýytovtyң maқalasyn tolyқ jarııalaıdy. Onda J. Aımaýytov Құran‑Kәrim aıattaryna sүıene otyryp, pitir‑sadaқa berilýge jatatyn segiz tүrli oryndy anyқtap jazady. Sol kezdegi moldasymaқtardyң ondaı sadaқa berý oryndaryn keңinen nasıhattap, үgit retinde aıtpaıtynyna қynjylғan J. Aımaýytov, moldalardyң sondaı sadaқany aldymen өzderi dәmetetinin synғa alady. «Құran sөzi men Құran dәlelin nәpsige olja қylmaı ұstaý kerek. Endigi sөzim, moldekeler‑aý, bұrynғy oljamyz da boıymyzғa құt, endi ony қoısaқ ta jarar. Һәm zaman da bұrynғydaı emes, jұrttyң kөzi ashylyp sәýlege talasyp jatқan үmiti bar zaman. Kөpke mәnimiz kөrilip dүnıe һәm aқyretke birdeı қor bolyp қalmaıyқ desek, jarқyraғan jamıғatty bүrkeımiz dep ұıatty bolmaıyқ, balғalastar!», ‑ dep қorytady J. Aımaýytov. Osylaısha avtor bir jaғynan dinı saýattylardy ұlt isine atsalysýғa, el tұrmysyn jaқsartýғa kөmek berýge shaқyrady.
Dәl osy oқyrmandar tarapynan kөterilgen үlken mәselege қatysty «Қazaқ» gazetiniң rýhanı basshysy Әlıhan Bөkeıhannyң da keңinen tolғaғan maқalasy jaryқ kөrgen eken. Ұlt kөseminiң sol kezeңdegi oraza, pitir‑sadaқa jaıynda aıtқan pikiri қazirgi қoғamymyz үshin de құndy. Ony maқalamen tanysý barysynda ұғynamyz. Sondyқtan da, Ә. Bөkeıhannyң «Ramazan aıy jaқyndaý taқyrypty» degen aıdarmen shyққan maқalasyn oқyrmanғa sol қalpynda ұsynғandy jөn kөrdik. Sonymen...
Ramazan aıy jaқyndaý taқyrypty
«Jyl on eki aıdyң ishindegi eң қadirli, eң artyқ һәm eң құrmetti aıy bolғan ramazan aıy jaқyndaý sebepti әr kimniң aýzyna «Oraza bolyp қaldy» degen sөzder kire bastady. Bұl aıdaғy қylғan құlshylyқ, istelgen isterdiң «O dүnıedegi saýaby sondaı boladyny» қoıa tұryp, biz mұnyң artyқshylyғyn өzimizshe һәm zamana, adamshylyқ, ұltshylyқ isteri jaғynan қarap, biraz tekserip өteıik. «Oraza» degen atynan‑aқ basқa jaқtary halyқtyң өzderine de belgili bolar. Biz bұl orynda ol retin jazbaı‑aқ өtýdi laıyқ kөrdik. Jalғyz‑aқ ramazan aıy әr jerdegi halyқtardyң bastaryn қosyp, bir‑biriniң halderimen tanysýғa, paқyrlardyң halderin eskertip, olarғa jәrdem berýge, jұrtқa teңdik‑құrdastyқ, yntymaқ‑birlik, saýlyқ‑tazalyқ һәm құlshylyқ‑құdaıshylyқ sııaқty isterdi үıretýde basқa aılardan kөri kөp artyқ. Sondyқtan halyқ қasynda basқa aılarғa қaraғanda mұnyң қadiri, құrmeti de zor. Tek biz bұl orynda bizdiң halyқ osyndaı қadirli, қymbat aıdy nemen өtkizbek? Құdaıshylyқ, құrdastyқ isterinde nendeı is kөrsetpek bolғanda, ondaı kөңildiң jiңishke jerinen shyққan қadirli қyzmetterin kimge kөrsetpek һәm kimge bermek degen saýaldy sheshýmen ғana toқtaımyz.
Mұny bizge baıandaýdan maқsұt: ramazan aıy kirgende bүtin ıslam dinindegi halyқ, onyң ishinde әsirese bizdiң қazaқ, bұl aıdy artyқsha shat kөңilmen өtkizýge tyrysady. Maңdaıynyң terin sypyryp tapқan maldary zeketke tolsa, zeketke shyғarғan maldaryn, pitir‑ýәjip sadaқalaryn moldaғa berip, jaryқtyқtardyң batasyn alý, olardy basқa aılardaғy isterinen gөri artyқsha құrmet etý һәm өzderinshe paқyrlardyң halderine қaıғyryp, olardyң tұrmystaryna өzderiniң sadaқalarymen jeңildik berý bar. Onyң үstine opat bolғan jaқynyn, týғandaryn osy aıda eskerý bar. Bұlary қaryndastyқ retimen қaraғanda өte қolaıly isterden. Biraқ tүptep, tese қarap tekserip kelsek zeket, pitir һәm ýәjip sadaқalardyң beriletin kisileri jalғyz moldalar ғana bolmasa, taқyr қoıshy‑қolaң, kөrshi ıakı birer shәkirt mұғalimder bolyp shyқpaıdy. Paқyr, mұқtaj jalғyz bұlar ғana emes. Өzine‑өzi jetpeı, қysқa jip kүrmeýine kelmeı mұң‑mұқtajy kөp, ұlttyғyn saқtaý үshin tirshilik retindegi ғylymғa sýsaғan halyқ paқyr, mұқtaj. Paқyrlyқ, mұқtajdyқ degen nәrseler sharýa minez, kүn kөrý týrasynda adam balasynyң dilgirlikke tүsip daғdaryp tұrýynan ғıbrat. Bұl daғdarys bir kisiniң, bұryp aıtқanda birer moldanyң basynda ғana emes, bүtin halyқtyң - ұlttyң basynda. Әsirese, bizdiң қazaқ sııaқty bilim‑өnerden құralaқan, ony bererlik bilim jұrtynan bos tұrғan, oқýshylary da az, bolғandarynyң қaltasy joқ bolғan halyқ ‑ naғyz mұқtajdyқtaғy halyқ bolyp tabylady. Mұndaı paқyr halyқtyң oқý‑bilim jұrttaryn kөbeıtýge tyrysyp, oқýshylaryn arttyryp, mұқtajdyқtaryn shyғarýғa қyzmet etken kisiler, baılar құdaıshylyқ, adamshylyқ isterin eki dүnıede de өtegen zor saýapty bolady.
Құran kәrimdegi baıan etilgen sadaқa oryndary da osy negizderge құrylyp aıtylғan:
1) Құranda atalғan «paқyr» degen sөzdiң maғynasy bir kisiniң, bolmasa kөptiң mұқtajdyғynan shyғarý degen sөz. Bұғan ұlt mұқtajdyғy da kiredi. Mұny shyғaram degen ұltқa ne kerek? Sol keregin jetildirý үshin Alla Taғala «sadaқalaryңdy mұқtaj bolғan adamdarғa beriңder» dep kөptiң қamyn oıғa salyp aıtқan.
2)«Ibn assýbılge» beriңder degen. Bizshe jol balasy. Bұғan mұқtajdyқ haldegi jolaýshylar men naқyқsyz týғan balalar (Ә. Bөkeıhan bұl jerde «naқyқsyz týғan balalardy» ‑ «bұl bizde joқ, shaһarly jerlerde kөp bolady, anasy asyraýshysy bolmaғandyқtan tapқan balasyn kөshege tastap ketedi» dep kөrsetedi) kiredi. Bұlaı týғan balalardy tәrbıe etýdi jұrt үstine mindetti қylyp artқan. Bұl ұlttyң mұқtajdyғyn kөzdeýde aқyldy negizben құrylғan bir jol. Sondyқtan bұl retten қaraғanda da sadaқalardyң ұlt mұқtajdyғyn shyғarý үshin қoıylғanyn, jұrttarғa ұsynylatyndyғyn kөrsetedi.
3) «Fı sýbıl‑allaғa» beriңder degen. Bұғan oқý jolyndaғy barsha shәkirtter men ұlt mұқtajdyғyn өteıtin oryndar kiredi. Bұl үshinshi orynda joғarғy aıtylғan eki orynnan kөri sadaқalardy halyқ mұқtajdyғyna jұmsaý ashyғyraқ baıan etilgen.
4 ) «Ýa alғaramınge» beriңder degen. Bұl bұrysh basyp sasyp tұrғan adam. Bұғan sadaқa berip kөterip jiberýde de zor maғyna bar.
Қysқasy, қalaı oılasaқ ta sadaқalardy Alla Taғala adam balasyn dilgirlikten shyғarý үshin berýge bұıyrғan. Halyқ ta sol dilgirliktiң biri. Besinshi retten kөrsetip mұny da aıtyp өteıik. Alla taғala Құran kәrimde paıdaly orynғa өzderiңniң sүıgen nәrseleriң men maldaryңdy shyғarmaı tұryp izgilik, jaқsylyқ degen nәrsege jete almaısyңdar dep, bүtin adam balasyn shyn kөңilimen ұlt isine қyzmet etýge shaқyrady. Eger ұlt isiniң keregi bolmasa, ol ұlt isine mұndaı ýәjip һәm zeket sııaқty sadaқalardy eң sүıgen maldaryңnan beriңder dep қyzyқtyrmas edi. Mұnan kөrinip tұr, sүıgen maldarynan sadaқa shyғarý bir kisi ғana emes, bүtin ұlt isi ekendigi. Әr neshik mұndaı paryz, ýәjip‑sadaқalar bir kisiniң paıdasyna ғana emes, bүtin ұlt paıdasyna beriledi. Ol ұlt paıdasy mektep, medrese sııaқty jұrttar salyp, bala oқytý sekildi isterde tabylady.
Endi bizdiң halyқtaғy құdaıy sadaқalardyң kөbi osy құrmetti ramazan aıynda өtelinýge yjdıhat etiletin bolғandyқtan, biz ramazan aıy jaқyndaý taқyrypty mұndaı retterdi baıandap halқymyzғa ұsynýdy өzimizge laıyқ kөrdik. Mine, halyқ, sadaқa beriletin oryndar osy aıtylғan negizdi jolmen bolady. Endigi is өzderiңde. Әshirdiki de osy aıtylғan oryndar. Meniң bұl jazғan sөzderim 176 nөmir «Қazaқtaғy» jazylғan Jıenғalı myrzanyң өtinishine jaýap bolsa kerek.
Әlıhan.»
