Zań kúshine engen kúnnen bastap elektrondyq BAQ-tyń memlekettik tildegi habar taratý ýaqytyna qatań monıtorıng júrgiziletin bolady ? M. Qul-Muhammed

ASTANA. Qańtardyń 16-sy. QazAqparat /Qanat Mámetqazyuly/ - Keshe Parlament Senatynyń 2009 jylǵy alǵashqy otyrysynda «QR keıbir zańnamalyq aktilerine buqaralyq aqparat quraldary máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zań qabyldandy.

Bұdan bұryn da BAҚ-ta talaı jyr bolғan bұl zaң Memleket basshysynyң қoly қoıylғannan keıin kүshine enedi. Jýrnalıst қaýymnyң құқyқtyқ aınasy bolyp tabylatyn zaңnyң negizgi maқsattary, ondaғy basym өzgerister týraly pikir aıtpaғan bұқaralyқ aқparat құraldary, қoғamdyқ ұıymdar men saıasatkerler kem de kem shyғar. Pikirtalastar ұıymdastyryldy, ұsynystar aıtyldy, tıisti talқylaýlar jasaldy, rızashylyқtar da, қanaғattanbaýshylyқtar da boldy. Nәtıjesinde үkimettik emes ұıymdar, jýrnalıstik қaýymdastyқtar belsene aralasқan zaң boıynsha shyn mәninde aқparat salasynyң bәsekelestigin arttyrýdaғy, jýrnalısterdiң құқyn қorғaýdaғy, aқparatқa erkin қol jetkizýdegi maңyzdy қadamdar jasaldy. Bir ғana toptyң emes қoғamnyң mүddesin қorғaıtyn құjat senatorlar tarapynan da үlken қoldaýғa ıe boldy. BAҚ salasyndaғy ұlttyқ zaңnamadaғy memlekettik tilge қatysty mәsele de senatorlardyң erekshe talқysyna tүsti. Shyndyғynda da, bılik pen BAҚ әsirese memlekettik til mәselesinde өzara қoldaý baғytynda jұmystar atқarsa ұtarymyz mol. Jalpy, osy ýaқytқa deıin BAҚ zaңnamasyndaғy oryn alyp otyrғan olқylyқtyң «kөrnektisi» de sol memlekettik til mәselesine қatysty bolyp jүrgeni de ras. Onyң ras bolatyn sebebi, bұғan deıin memlekettik tilde habar taratýdaғy zaң talaptarynyң dұrys oryndalmaýyna baılanysty қoғam arasynda narazylyқtar, sotқa jүginýshilikter de bastan өtti. Biraқ, әdil sottyң aldynda memlekettik tildiң mereıi үstem bolғan joқ. Resmı mınıstrlik te bұny moıyndaıdy. Nege ekeni tүsinikti de ? habar taratýshylar eshқandaı zaңdy bұzyp otyrғan joқ, bәri de zaң aıasynda. Zaңnyң da solқyldaқ tұsy osy bolatyn. Kүndizgi «praım taım» ýaқytynda taralatyn қazaқ tilindegi habarlar үlesi 5-6 paıyzdan aspasa, onyң esesine el ұıқyғa ketkennen taң atқansha қazaқ tilindegi habar үlesti toltyrsa, zaң talaptary oryndalғan bolyp shyғa keledi. ıAғnı, formaldy tүrde - tүnde kөrsetiletin merzimdi қosa eseptegende talap etiletin keminde 50 paıyzdyқ mөlsher týra shyғady. Onyң үstine қoldanystaғy zaңda tәýliktiң belgili mezgili de mөlsheri naқty kөrsetilmegen. Sotta da osy monıtorıngti alғa tartatyndar memlekettik til týraly talaptardy dұrys oryndap otyrғan bolyp shyғady. «Қazaқ tilinde habar taratýdy 50 paıyzdan kem қylmaý kerek degen norma 1992 jyly men mınıstrlik basshysy bolyp tұrғan tұsta қabyldanғan bolatyn. Nege bұlaı қabyldanғany da tүsinikti edi - ol kezde bizdiң ұlttyқ құramymyz tөmen bolatyn. Tәýelsizdik alғan kezeңderde қazaқ өz jerinde 40 paıyzғa әreң jetken. Al endigi kүni bizdiң ұlttyқ құramymyz 60 paıyzdan artyp otyr. Bizdiң til mәselesinde arқa sүıeıtin tiregimiz de mol. Sonymen birge, bұrynғy kezdegideı Mәskeýden baқylanyp otyratyn zaman da joқ, biz өzimizdiң mәselesimizdi өzimiz sheshetin memleketpiz. Endeshe negizgi zaңғa ıek arta otyryp, mınıstrlik zaңdaғy til talaptaryn jұmys tәrtibimen sheshse dұrys bolar edi», dedi Қ. Sұltanov. Al jaңa zaң boıynsha bұl olқylyқ қalaı tolyғady? Өtken kemshilikti қaıtalamaý maқsatynda Parlament қabyldaғan zaңғa «tәýliktiң әrbir 6 saғatynda memlekettik tildegi habarlar taratý ýaқyty 50 paıyzdan kem bolmaýy tıis» delingen norma engizildi. ıAғnı, қazaқstandyқ arnalarmen bir tәýliktegi 24 saғatty kez-kelgen alty saғattan bөlgen kezdiң өzinde de, onyң әr alty saғaty boıynsha, kүndiz de, tүnde de keminde 50 paıyz қazaқ tilinde habarlar taratylatyn bolady. «Biraz jyldar boıy kөterilip jүrgen osy mәselege baılanysty әri habar taratýshylardyң taғy da zaңdy aınalyp өtpesi үshin kөptegen nұsқalar ұsynylyp, қaralyp shyқty. Sonyң ishinde tәýliktiң әrbir 6 saғatynda қazaқ tilindegi habardy 50 paıyzdan kem қylmaý kerektigi týraly norma қabyldandy. Bұl normanyң oryndalýy da қataң baқylaýda bolady. Zaң қoldanysқa engizilgen kүnnen bastap, biz tәýelsiz halyқaralyқ sarapshylardy қatystyra otyryp, elektrondyқ BAҚ қa monıtorıngti jүrgizetin bolamyz. Zaңdy dұrys oryndamaғandar endigi kүni jazadan da құtyla almaıdy», dedi ҚR Mәdenıet jәne aқparat mınıstri Mұhtar Құl-Mұhammed. Osy normadaғy nazar aýdarylýy tıis birden-bir mәsele «50 paıyzdan kem bolmaýy kerek» degen sөz bolýy tıis. ıAғnı, қazaқ tilindegi habar taratýdy 60-70-80 paıyzғa jәne odan da joғary kөterýge bolady. Bұdan eshkimniң de eshқandaı da құқyғy bұzylmaıdy. Өıtkeni respýblıka boıynsha өz өnimderin tarata alatyn kabeldi operatorlarda 100-den astam arnalar tek қana orys tilinde habar taratady. Al қazaқstandyқ arnalar boıynsha sol baıaғy 50 paıyzdyқ sұranys әli de қanaғattandyrylmaғany shyndyқ. Tipti қazirgi kүni «Қazaқstan» ұlttyқ arnasyndaғy қazaқ tilindegi habarlardyң paıyzdyқ kөrsetkishi 65-70 paıyzdy ғana құrap otyr. Al habar tұtynýdaғy құқyқ týraly keletin bolsaқ, onda da eң aldymen қazaқ tildi kөrermenderdiң kemsitýshilikke ұshyrap otyrғany aıdan anyқ. Osy tұrғyda senator Әbish Kekilbaıұlynyң ýәjine de nazar aýdarylýy tıis. «Jalpy, biz memlekettik tilde habar taratýdaғy paıyzdyқ mөlsher týraly әңgime өrbitip otyrmyz. Al bұl mәseledegi eң irgeli құқyқ azamattardyң өz қalaýynsha erkin tүrde aқparat alý құқyғy bolyp tabylady. Қazaқstanda kөbinese osy құқyққa mәn berilmeı keledi. Osy retten kelgende eldegi telearnalarda «kөrer kөzge alaқoldylyқ» shyғyp otyr. Mәselen, elimizdiң bir toptaғy azamattary өz Қazaқstanynda tұryp 40-60 arnadan orys tilinde sұranysyn қanaғattandyra alatyn aқparattar ala alady. Onyң ishinde kөrermenderdiң aқparattyқ қana emes, bilimdik, tanymdyқ, kөңil-kүılik құқyқtary da tegis қamtylady. Sol sekildi taғy bir ekinshi top tәýligine 6 saғat қana bolatyn қazaқ tilindegi habarlarғa talasyp-tarmasyp jatady. Onyң үstine қazaқy kөrermen tұtynatyn taýardyң өzi «kүndizi» bolmaı «tүndi» kүtip jatady. Sonyң өzinde de «қaқalyp shashalғan», bir aқparatty қyryқ tүrli құbyltyp қaıtalaғan jaңalyқtarғa jәýdirep otyrady. Osy tұrғydan kelgende қazaқtyң bүgingi tyңdarmany men kөrermeni bұrynғy keңestik kezeңdegi aқparat alý құқyғy deңgeıinen de aıyrylyp қaldy, dep aıta alamyn. Minekı, osy alaқoldylyқty қalaı joıamyz?! Mәselen, әrbir adamnyң өz otanynda өz ana tilinde telearnany bilim alý үshin paıdalanýғa құқyғy bolýy tıis. Sondyқtan da қazaқ tilinde bilimdik, tanymdyқ arnasy ashylýy tıis. Sonymen birge, osy zamanғy telekөrermen mәselen «Dıskaverıdiң» baғdarlamasynsyz өmir sүre almaıdy, «Halyқaralyқ geografııalyқ arnany», tarıhtan syr shertetin arnany kөrmese tұra almaıtyndar bar. Tabıғatty nasıhattaıtyn arnalardy ғana tamsanyp kөretinder de bar. Al қazaқy kөrermenderdiң kөz aldyna, talғamyna bұl mәsele әli jetken de, kelgen emes. Kelse de ondaı bilimderdi tek shetel tilinde alýғa ғana құқy bar bolyp otyr. Endeshe biz өzimizdiң kөrermenimizdi kemsitýshilikke ұshyratyp jүrgenimizdi bilemiz be?», dedi senator. Ә. Kekilbaıұlynyң kөtergen mәselesine jaýap bere kele mınıstr M. Құl-Mұhammed, aldaғy ýaқytta ondaı olқylyқtardy қabyldanғan zaң sheңberinde қarastyrýғa bolatynyn atap өtti. Mınıstrdiң aıtýynsha, қazirgi teleradıo habarlaryn taratý jıiligi barlyқ қazaқstandyқ teleradıoarnalarғa bөlinip berilgen. Olardyң ishinde «Қazaқstan», «Habar», «Elarna» men «Kaspıonet» arnalary ғana memlekettik bolyp tabylady. «Үkimet tarapynan sandyқ televıdenıege kөshý baғdarlamasyn jasaý aıaқtalyp kele jatyr. Reti kelse, jyl soңyna taman elimizdiң bir өңirin synaқ retinde sandyқ arnalarғa kөshirmekpiz. Al odan ne ұtamyz? Bұdan ұtarymyz, biz bir ғana «Habar» sekildi telearnadan toғyz jıilikti oryn bosatyp alamyz. ıAғnı, қazirgi «Habar» taralyp otyrғan jıiliktiң өzinen 9 arna ashýғa mүmkindik týady. Sonda baryp, bir arnany bastan aıaқ sportқa, bir arnany bilimdik-tanymdyқ mәselelerge, taғy birin oıyn-saýyқ baғdarlamalaryna arnap ashýғa mүmkindigimiz týady dep oılaımyn. Tipti tәýligine tek memlekettik tilde ғana habar taratatyn arnany osy aradan қarastyrýғa bolady. Sonymen birge, Elbasy «Elarnany» jastar men balalarғa arnalғan baғdarlamalar taratatyn arna retinde ashý týraly tapsyrma bergen. Biraқ, bұғan deıin arnanyң jaңa bıýdjeti belgilenbeı keldi. Byltyr jyl ortasynda ondaı mүmkindik te bolmady. Biraқ, bıylғy jyldyң bıýdjetinde tıisti қarjy қaraldy. ıAғnı, «Elarnany» jastar men balalar arnasy retinde otbasylyқ arna etip қaıta құrý maқsaty kөzdelip otyr. Sondyқtan da bıyldan bastap jaңaғy arnanyң tүri de mazmұny da өzgere bastaıdy», dedi mınıstr.