ıÝNISEF Qazaqstandaǵy mektep jáne balabaqshalardaǵy tamaqtandyrý júıesine saraptama júrgizedi
Mektepterde tamaqtandyrýdy jergilikti bıýdjet esebinen ákimdikter uıymdastyrady, jetkizýshi konkýrstyq negizde tańdalady. Bolashaq mázirdi bilim berý organdary bekitedi, onda birinshi jáne ekinshi taǵamdar, salattar, shyryndar, sýsyndar qarastyrylady.
«Ár mektepte tamaqtaný sapasynyń monıtorıngi jónindegi komıssııalar (brakerajdyq) jumys isteıdi, olardyń quramyna ata-analar qoǵamynyń, Qamqorshylyq keńesterdiń ókilderi, mekteptiń medıtsına qyzmetkeri kiredi. Bilim berý organdarynyń janynan vedomstvoaralyq saraptamalyq toptar quryldy, olar sondaı-aq tamaqtandyrýdy, brakerajdyq komıssııalardy uıymdastyrý jónindegi qyzmetke monıtorıng júrgizedi. Erejelerde paıdalanylatyn ónimderdiń sapasy týraly, mektep dırektorynyń shyǵarylatyn ónimderdiń assortımenttik tizbesin bekitýi týraly turaqty eseptiligi boıynsha normalar bekitilgen», - dep atap ótti QR Bilim mınıstrliginiń bala quqyqtaryn qorǵaý komıtetinde.
Jergilikti atqarýshy organdardyń málimetteri boıynsha jalpy bilim beretin mektepterdiń 96,5%-y tamaqpen qamtylǵan. 900 myńnan astam bilim alýshy tegin ystyq tamaqpen qamtamasyz etilgen. Bastaýysh synyp oqýshylary jergilikti atqarýshy organdardyń sheshimi boıynsha Atyraý, Batys Qazaqstan, Qaraǵandy, Pavlodar, Ulytaý oblystarynda, Astana, Shymkent jáne Almatyda tegin tamaqtana alady. Aqmola jáne Mańǵystaý oblystarynyń birinshi synyp oqýshylary da jergilikti ákimdikterdiń sheshimi boıynsha tólemsiz tamaqtanady.
Sondaı-aq, bilim mınıstrligi mektepterde fast-fýd, qant, gazdalǵan sýsyndar, táttiler, kondıterlik ónimderdi ónerkásiptik qaptamada satýǵa tyıym salynǵanyn eske saldy.
Qant mólsheri DDU standarttarynan 2 ese joǵary
Dıetolog Marına Te QazAqparat tilshisimen mekteptegi tamaqtyń sapasy týraly pikirimen bólisti. Onyń aıtýynsha, mektep ashanalaryndaǵy qant mólsheri DDU standarttarynan 2 ese joǵary.
«Biz balabaqshalar men mektepterde tamaqtanýǵa taldaý jasadyq. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy eresekterge kúnine 30 gramm qant, al balalarǵa 20 grammǵa deıin tutynýdy usynady. Balabaqshada qant mólsheri boıynsha normatıv shamamen 50-55 grammdy quraıdy, bul DDU normasynan eki ese kóp. Balabaqshalarda bir balaǵa beriletin 47 gramm. Alaıda, bala tek balabaqshada ǵana emes, kúni boıy ol quramynda qant bar taǵamdardy tutynady. Osylaısha, balanyń dıetasynda shamamen 60-70 gramm qant bar. Sondyqtan tamaqtaný salasyndaǵy normatıvterdi qaıta qaraýdy bastaý kerek. Aıtalyq, bala «ortaq ústelge» aýysa bastaǵanda, shaıǵa birden qant qosylady. Birinshiden, balaǵa shaı qajet emes. Oǵan kofeın múldem qajet emes. Biz balaǵa qant qosylǵan shaı beremiz jáne sol qantty botqaǵa qosamyz. Sonymen, bala tátti dámge úırenedi, al balabaqshada ol endi qantsyz shaı ishpeıdi jáne qantsyz botqa jemeıdi», - dep túsindirdi nýtrıtsıolog Marına Te.
Saıyp kelgende, spıkerdiń aıtýynsha, balalar máziri qant qosylǵan jarma botqasynan, tátti shaıdan jáne marmelad qosylǵan nannan turady. Sonymen, tańǵy astan bala qanttan basqa birde-bir qundy dárýmendi almaıdy. Sondyqtan dıetolog balaǵa jetkilikti mólsherde aqýyz, kókónister men jemisterdiń alýan túri bar paıdaly dıeta qajet dep sanaıdy.
«Tamaqtaný artyq kalorııaly bolmaýy kerek. ıAǵnı, bárin ata-analar jeke tańdaýy kerek. Ata - analardyń basty maqsaty - balanyń ártúrli kókónisterdi, jemisterdi, jıdekterdi jeýi jáne tamaqtanýy múmkindiginshe ártúrli bolýy úshin balanyń taǵamdyq qyzyǵýshylyǵyn damytý», - dep atap ótti Marına Te.
Mektep ratsıony neden turady?
Dıetolog balanyń mekteptegi tamaqtanýyn qaıta qaraý kerek dep sanaıdy. Spıkerdiń aıtýynsha, mektep ratsıonynda qarapaıym kómirsýlar, aq nan, jarma botqasy, quramynda talshyqtary az nan jáne makaron ónimderi, kókónister, jemister joq derlik, biraq qant mólsheri joǵary.
«Balalar tamaq ishpeıdi, óıtkeni bul kóbinese dámdi emes. Meniń ulym mektepte jıi tamaqtanbaıdy delik, óıtkeni tamaq dámsiz. Nátıjesinde balalar júıeli túrde tamaqtanbaıdy. Mektep ratsıony unamaıdy, bala tipti jemeıdi. Birde maǵan bir áıel keldi. Onyń balasynyń mektep ratsıonynda qant qosylǵan shaı, balyq kotleti, djem qosylǵan nan, pechene, botqa boldy. Bala botqa men balyq kotletin jemeıdi. Nátıjesinde mektepte ol djem, pechene, shaı nemese úsh tilim nan jeıdi. Balalardyń kópshiligi osylaı tamaqtanady. Mundaı aspen olar kúni boıy júredi. Ashtyq sezimi joǵarylaǵandyqtan, bala keshke shamadan tys tamaqtanýy múmkin. Bizdiń standarttar Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń normalaryna sáıkes kelmeıdi. Múmkin olar normalarǵa sáıkes keledi, biraq bul durys tamaqtaný uǵymynan alys», - dedi nýtrıtsıolog Marına Te.
Dıetolog Laýra Aktýreeva balabaqshalar men mektepterdegi tamaqtaný deńgeıinde problema bar degen pikirmen kelisti.
«Usynystar, sanıtarlyq-gıgıenalyq normalar bar, biraq qandaı da bir sebeptermen tamaqtan alatyn kılokalorııaǵa basa nazar aýdarylady. Mektepterde qant, jele, kompot qosylǵan shaı beredi. Balabaqshada nemese mektepte tamaqtanatyn bala belgili bir mólsherde kılokalorııa alady, biraq damý úshin qajetti aqýyz, durys maılar jetkiliksiz. Kóbinese balalar qanyqqan maılardy qabyldamaıtyn aqýyz almasýynyń tómendigimen bizge keledi, bul búkil damý protsesine tikeleı áser etedi. Tańǵy asqa biz balaǵa botqa ǵana emes, sonymen qatar quramynda maı men aqýyzy bar taǵamdardy berýimiz kerek. Qant qosylǵan kádimgi botqa - tańerteń asqazanǵa úlken júkteme. Bul bizge qajet ıngredıentter emes. Bul kılokalorııalardy aqýyzdardyń, maılardyń, kómirsýlardyń qatynasymen salystyrý kerek. Tolyq bolý úshin denege jetkilikti mólsherde kılokalorııa túsýi úshin jas balalardyń, mektep oqýshylarynyń tamaqtanýy boıynsha usynystar hattamasyn qaıta qaraý qajet «, - dep túsindirdi dıetolog.
ıÝNISEF ne deıdi?
ıÝNISEF teńdestirilgen, saý dıetada aqýyzdardyń úlesi onyń kalorııasynyń 10 – nan 15% – na deıin, maılar15-ten 30%-ǵa deıin, kómirsýlar 55-ten 75%-ǵa deıin qamtamasyz etýi kerek ekenin atap ótti. Bul degenimiz, ár túrli taǵamdardy durys proportsııada, dene salmaǵyna jetý jáne ony saqtaý úshin qajetti mólsherde tutyný kerek.
Balalar men ata-analarǵa tamaqtaný týraly bilim berýdi engizý kerek
«Eń qarapaıym mysal – qant. Olar bul standarttarǵa múldem sáıkes kelmeıdi. Biz kem degende osydan bastaýymyz kerek - oqý oryndaryndaǵy tamaqtanýǵa qoıylatyn memlekettik talaptardy ózgertý», - dedi Marına Che.
Ekinshi qadam-ata-analar men balalarǵa tamaq nemese dıetalyq bilim berý. ıAǵnı, balabaqsha deńgeıinde júktilikke daıyndyq kezinde ata-analar men olardyń balalaryna teńdestirilgen tamaqtanýdy úıretý kerek.
Úshinshi qadam-balalardyń taǵamdyq bilimin engizý. Mamannyń aıtýynsha, mektep baǵdarlamasynda árdaıym is júzinde qoldanylmaıtyn kóptegen pánder bar. Onyń ornyna, balany saý tamaqtaný jáne osy taqyrypta praktıkalyq tapsyrmalar berýge, taǵamdyq qyzyǵýshylyqty damytýǵa úıretý kerek.
«Men durys tamaqtaný kýrstaryn ótkizemin. Kóptegen analar balalar men ata-analarǵa balanyń taǵamdyq qyzyǵýshylyǵyn qalaı damytý kerektigin úıretý kerek deıdi. Tamaqtaný-bul búkil júıe. Balany tamaq týraly bilýge úıretý kerek. Eger adam eshqashan avokado jemese, onda ol bul ónimdi birden qabyldaı almaıdy. Aldymen ol ony baqylaıdy, sodan keıin ıiskep, dámin tata alady. Eger biz ártúrli taǵamdardy usyna bersek, balanyń tamaqtanýy ár túrli bolady. Tamaqtaný árdaıym monotondy bolǵan kezde, siz odan da dámdi taǵam jegińiz keledi. Neǵurlym dámdi taǵam-bul tátti, tuzdy dámi bar taǵam. Bul qytyrlaq, aıqyn dámi bar nárse. Bul durys tamaqtanbaý ádetterin týdyrady», - dep túsindirdi Marına Te.
Salaýatty tamaqtaný qalaı qalyptasýy kerek?
ıÝNISEF Garvard qoǵamdyq densaýlyq mektebiniń tamaqtaný jónindegi sarapshylary ázirlegen «Salaýatty tamaqtaný taqtasy» qysqasha sýrettelgen nusqaýlyq salaýatty, teńdestirilgen tamaqtanýdyń tamasha úlgisi ekenin atap ótti.
«Balalar men jasóspirimder marketıngtiń kóptegen túrlerine ushyraǵandyqtan, mektepterde quramynda tuz, qant, maı kóp zııandy taǵamdardy jarnamalaýdy alyp tastaý kerek. Mektepterde salaýatty azyq-túlik marketınginiń zamanaýı ádisterin qoldaný balalardyń durys tamaqtaný tártibin yntalandyrady», - dep sanaıdy ıÝNISEF.
Oqý jylynyń bastalýymen ıÝNISEF Qazaqstandaǵy mektep taǵamdaryn baǵalaýdy jáne keshendi taldaýdy bastaıdy. Uıym baǵalaý nátıjeleri mekteptegi tamaqtaný júıesin, balalardyń tamaqtaný jaǵdaıy men densaýlyǵyn jaqsartý josparyn, sondaı-aq salaýatty tamaqtanýdy, fızıkalyq belsendilikti jáne salaýatty ómir saltyn nasıhattaý men ustanýdaǵy oń ózgeristerge yqpal etetin qorshaǵan ortany jaqsartý jónindegi is-sharalardy ázirleýge jáne engizýge múmkindik beretinin atap ótti.
«Baǵalaý nátıjeleri sonymen qatar oqýshylardy tamaqtandyrýmen jáne durys tamaqtaný prıntsıpterin qamtamasyz etýmen aınalysatyn mektep qyzmetkerleriniń áleýetin kúsheıtýge, oqýshylar men mektep qyzmetkerleriniń jańa jáne ózgeretin qajettilikterine jaýap berýdi jaqsartýǵa múmkindik beredi. Alynǵan málimetter mekteptegi tamaqtanýdy uıymdastyrý júıesin jaqsartý, NQA - ny úılestirý, mekteptegi tamaqtanýdy retteıtin standarttar men normalardy ózektendirý, oqýshylardyń, olardyń ata-analary men mektep qyzmetkerleriniń salaýatty tamaqtaný jáne balalardyń densaýlyǵyn jaqsartý máseleleri boıynsha habardarlyq deńgeıin arttyrý jónindegi is-sharalardy jetildirý boıynsha usynymdar ázirleýge múmkindik beredi» , - dep tolyqtyrdy ıÝNISEF.
Oqýshylardyń durys tamaqtaný krıterııleri týraly
1. Zattar men energııaǵa fızıologııalyq qajettilik normalaryna sáıkes keledi (durys tamaqtaný).
2. Ósimdik jáne janýar tekti ónimderdiń alýan túrliligimen sıpattalady (ártúrli dıeta).
3. Táýlik ishinde taǵamnyń kólemi men túrlerin durys bólý arqyly belgili bir rejımde tutynylady (ońtaıly dıeta).
4. Organızmniń as qorytý jáne fermentatıvti múmkindikterine sáıkes keledi. Bul joǵary sapaly jáne qaýipsiz.
5. Ońtaıly ósý men damýdy qamtamasyz etedi, densaýlyq pen eńbekke qabilettilikti jaqsartady, tamaqtanýǵa baılanysty aýrýlardyń damýyn boldyrmaıdy.
6. Táýliktik ratsıondaǵy qorektik zattardyń mólsheri boıynsha tepe-teńdik talaptaryn qanaǵattandyrady (teńdestirilgen tamaqtaný);
7. Durys tamaqtaný erejelerin saqtaý, turaqty jattyǵýlarmen úıleskende, semizdik, júrek-qan tamyrlary aýrýlary, qant dıabeti, joǵary qan qysymy, qaterli isik, vıtamın tapshylyǵy, gıpoelementoz jáne basqalar sııaqty sozylmaly aýrýlar men buzylýlardyń damý qaýpin azaıtady.
