ıAdrolyq qarýdan bas tartý - Qazaqstannyń ıadrolyq qaýipsizdik jolyndaǵy alǵashqy qadamy
Adamzat balasyna orny tolmas qaıǵy men qasiret ákelgen zulmat qarý eń alǵash ret 1945 jyldyń 16 shildesinde Amerıkanyń Nıý-Meksıka shtatyndaǵy Alamogordo qalasyna taqaý jerde synalǵany tarıhta tańbalanǵan. Sol ýaqyttan bastap 1996 jyly ıAdrolyq synaqtarǵa jappaı tyıym salý týraly shartqa qol qoıylǵanǵa deıin Jer betinde 2 myńnan astam ıadrolyq synaq jasalypty. Naqty derekterge júginsek, AQSh 1945-1992 jyldary aralyǵynda 1 032, Keńes odaǵy 1949-1990 jyldary 715 synaq jasaǵan eken. Al Keńes odaǵynda jasalǵan ıadrolyq synaqtardyń basym bóligi Qazaq jerinde ótkizilgeni de belgili.
Iá, keńes zamanynda Qazaqstan odaqtyń eń iri ıadrolyq qarý bazasyna aınaldy. Táýelsizdik alǵannan keıin elimizdiń aýmaǵynda álemde qýaty jaǵynan tórtinshi oryndaǵy ıadrolyq arsenal ornalasty. 40 jyldyń ishinde respýblıka aýmaǵynda 456 jerasty jáne jerústi synaǵy jasaldy. Olardyń jalpy qýaty 1945 jyly Hırosımaǵa tastalǵan bombanyń qýatynan 2,5 esege asyp túsedi. Aıta keterligi, búkil álemde jasalǵan barlyq synaqtardyń 24 paıyzy Qazaqstan aýmaǵynda bolǵan.
«HH ǵasyrdyń 80-shy jyldarynyń sońyna qaraı Qazaqstanda «Nevada-Semeı» antııadrolyq qozǵalysy beleń ala bastady. Antııadrolyq qozǵalys tóńiregine toptasqan qoǵam únine, sonymen qatar júrek qalaýy men ar-ojdanyna súıengen Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev 1991 jyldyń 29 tamyzynda Jarlyǵymen Semeı ıadrolyq synaq polıgonyn japty. Polıgon tarıhymen balanysty málimetter jaǵa ustatady. Chernobyl atom elektr stansasyndaǵy reaktor jarylysy jantúrshigerlik apat bolǵany belgili. Biraq, ol bir-aq ret oryn alǵan. Al Qazaqstannyń polıgonǵa taqaý oblystarynyń turǵyndary birneshe ondaǵan jyl boıy ıadrolyq qarý zardabyn tartyp keldi», - dedi Qazaqstannyń strategııalyq zertteýler ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri Murat Laýmýlın.
Osy oraıda L.Gýmılev atyndaǵy EUÝ halyqaralyq qatynastar kafedrasynyń dotsenti, PhD doktory Dalelhan Aıbolat KSRO-nyń ydyraýy men qoskindikti álemdik tártiptiń joıylýy Qazaqstanǵa qyzyl ımperııanyń qursaýynan qutylyp, azat el retinde kók týymyz kókke kóterilgen qýanyshymen qatar kóptegen syn-tegeýrinderin qosa alyp kelgenin aıtady.
«Solardyń bireýi de biregeıi Keńes Odaǵynan elimizge enshi esebinde qalǵan ıadrolyq qarýlardyń tóńiregindegi másele bolatyn. Táýelsizdik alǵan tusta elimizdiń ıeliginde qalǵan keńestik ıadrolyq qarý-jaraqtardyń sany men áleýeti Qazaqstandy áskerı turǵydan alǵanda birden sýperderjavalar qataryna qosarlyqtaı edi. Atap aıtqanda, KSRO ydyraǵan tusta Qazaqstan terrıtorııasynda, naqtyraq aıtqanda Semeı, Saryózek jáne Baıqońyrda ár qaısysynda 10 oqtumsyq qondyrylǵan 108 zymyran turaqty kezekshilikte turdy. Al ıadrolyq zarıady bar oqtumsyqtardyń jalpy sany 1400 dana bolatyn. Sonymen qatar, 240 ıadrolyq qanatty zymyrandarmen jabdyqtalǵan 40 TÝ-95 MS strategııalyq bombalaýshy ushaqtar boldy. Osynsha surapyl qarý-jaraqtyń táýelsizdigin jańa alǵan, 130-dan astam ult ókilderi turatyn, kórshi-qolańdarymen áli shekarasyn aıqyndamaǵan, ishki-syrtqy saıası-ekonomıkalyq ustanymdary naqtylanbaǵan jas memlekettiń qolynda qalýy kim-kimdi de alańdatqany ras. Sonymen qatar, Qazaqstanda qalǵan keńestik ıadrolyq qarý-jaraqtardyń máselesi elimizdiń jas dıplomatııasy úshin úlken syn-tegeýrin bolǵanyn da atap ótý qajet», - dedi sarapshy.
Al mundaı qýatty qarý qaı memlekettiń de bolmasyn kóz qurtyna aınalyp, tipti keıbir musylman elderi Qazaqstan ıadrolyq qarý-jaraǵyn saqtap qalsa, qarjylyq qoldaý bildiretindigin de syzdyqtatyp jetkizgen bolatyn. Muny Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń estelikterinen oqyp-bilip júrmiz. Al mundaı emeýiriniń birine de jyǵylmaı elimizdiń aýmaǵyn ıadrolyq qarýdan azat etý Nursultan Ábishulynyń naǵyz erligi desek artyq aıtqandyq emes. Muny sarapshylar da aıtady.
«Taǵy bir faktige nazar aýdarǵanymyz jón bolar. Sol ýaqyttarda Nursultan Nazarbaev birqatar musylman memleketiniń ıadrolyq qarýdy saqtap qalý usynystarynan bas tartty. Jas memleketimizdiń qaýipsizdigin qamtamasyz etý maqsatynda ıadrolyq qarýdan aıyrylmaý qajettigin tabandap turyp jaqtaǵan el ishindegi kúshterge de toıtarys berdi. Osylaısha, Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti shynaıy memlekettik danalyqty ári óz isine myǵymdylyqty tanytty. Osy oraıda Elbasy kóshbasshylyǵymen Semeı polıgonyn jaýyp, ári álemdegi qýaty jaǵynan tórtinshi oryndaǵy ıadrolyq qarý arsenalynan bas tartqan Qazaqstannyń aýqymdy álemdik bastamalardy ilgeriletýge tolyqtaı moraldyq quqyǵy bar. Qazaqstan bul baǵyttaǵy belsendi saıasatyn ıAdrolyq qaýipsizdik jónindegi barlyq jahandyq sammıtterde jalǵastyryp keledi. Atalǵan halyqaralyq is-sharalarǵa Elbasy Nursultan Nazarbaev ıadrolyq qarýsyzdaný isine aıryqsha úlesken qosqan qurmetti qonaq retinde qatysyp, ár ýaqytta da jıyn kúntártibin tyń bastamalarymen baıytyp kele jatyr», - dedi Murat Laýmýlın.
Al Dalelhan Aıbolat elimiz táýelsizdigin almaı turyp Semeı polıgonyn jaýyp úlgergenin jáne halyq arasyndaǵy antııadrolyq kóńil-kúıdiń joǵary ekenin eskere otyryp, batys memleketteri Qazaqstan ıadrolyq qarýdan birden bas tartady dep oılaǵandyǵyn alǵa tartady.
«Alaıda, 42 jyl boıy qazaqtyń qasireti bolǵan ıadrolyq qarýdy esh ýájsiz Reseıge bere salý orynsyz bolar edi. Jarty ǵasyrǵa jýyq ýaqytta oıran-asyry shyqqan Semeı topyraǵy men taǵdyry oıynǵa aınalǵan sol óńirdegi halyq qasiretiniń qaıtarymy retinde Qazaqstan ıadrolyq qarýdan bas tartýdan meıilinshe molyraq saıası-ekonomıkalyq dıvıdend alyp qalýǵa bel býady. Buny 1991 jyly 21 jeltoqsanda Almatyda qabyldanǵan «ıAdrolyq qarýǵa qatysty birlesken sharalar týraly kelisimnen» baıqaýǵa bolady. Atalǵan kelisimniń 5 baby boıynsha Belarýs pen Ýkraınaǵa 1968 jylǵy ıAdrolyq qarýdy taratpaý týraly kelisimshartqa ıadrolyq qarýsyz memleketter retinde qosylý mindettelgen bolsa, Qazaqstan mundaı mindettemeni óz moınyna almady. Osylaısha Qazaqstan ıadrolyq klýb elderin, basqasha aıtqanda, úlken dıplomatııalyq «oıynǵa» shaqyrǵan edi. Kásibı dıplomattary saýsaqpen sanarlyq jas qazaq dıplomatııasy úshin AQSh, Ulybrıtanııa tárizdi alpaýyttarmen dıplomatııalyq «oıyn» oınaýdyń qanshalyqty kúrdeli ekenin el bıligi bile tursa da, táýekelge barǵan bolatyn. Kelissózderdiń qanshalyqty qıyn bolǵanyn Elbasynyń jáne sol kelissóz úderisterine qatysýshylardyń estelikterinen kórýge bolady. Kelissózder barysynda sol kezdegi AQSh-tyń memlekettik hatshysy Djeıms Beıker «Qazaqstanda ornalasqan ár qurlyqaralyq ballıstıkalyq zymyrandarǵa qarsy úsh amerıkandyq zymyran baǵyttalǵanyn» aıtyp, qoqan-loqy kórsetkenine qarap kelissózderdiń qandaı jaǵdaıda ótkenin baǵalaý qıyn emes. Dese de, Qazaqstan tarapynyń tabandylyǵy men utqyr dıplomatııalyq strategııasynyń nátıjesinde elimiz ıadrolyq klýb elderi tarapynan ulttyq qaýipsizdigimizge, terrıtorııalyq tutastyǵymyzǵa kepildik ala otyryp, halyqaralyq qaýymdastyqtyń beıbitsúıgish beldi múshesine aınaldy. Eń bastysy, qazaqstandyq dıplomatııa birden álemdik deńgeıge kóterildi. Halyqaralyq iri oıynshylar Qazaqstannyń ózderimen teń deńgeıde kelissózder júrgize alatyn, óziniń ulttyq múddesin tabandylyqpen qorǵaı otyryp kompromıstik toqtamǵa kele biletin senimdi dıplomatııalyq seriktes retinde tanydy», - dedi halyqaralyq qatynastar salasynyń bilikti mamany.
Osy oraıda Qazaqstannyń ıadrolyq qarýdan bas tartý jolyndaǵy tarıhı jylnamasyna kóz júgirsek:
1991 jyly 29 tamyzda QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń Semeı ıadrolyq synaq polıgonyn jabý týraly Jarlyǵy jaryq kórdi.
1992 jyly 23 mamyrda QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaev keńes áskerinen qalǵan atom qarýynan bas tartyp, Lıssabon hattamasyna qol qoıdy.
1993 jyly 13 jeltoqsanda QR Joǵarǵy Keńesi «ıAdrolyq qarýdy taratpaý kelisimine qosylý týraly» qaýlyny rásimdedi.
1994 jyly 5 jeltoqsanda Býdapeshte ótken EQYU sammıtinde AQSh, Reseı jáne Ulybrıtanııa basshylary ıAdrolyq qarýdy taraptaý týraly kelisimge qol qoıǵan eldiń qaýipsizdigine kepildik týraly shartqa qol qoıdy. Bul kepilge Qytaı men Frantsııa qosyldy.
1994 jyly 24 atom bombasyn jasaýǵa jetkilikti 600 keli ýrandy Qazaqstannan áketip, olardy AQSh-ta zalalsyzdandyrý boıynsha óte tabysty eki jaqty jasyryn operatsııa – Sapphire jobasy júrgizildi.
1995 jyldyń sáýirinde barlyq ıadrolyq qarý Qazaqstan aýmaǵynan Reseıge shyǵaryldy.
1995 jyly 27 mamyrda burynǵy Semeı ıadrolyq polıgonynyń uńǵymasynda sońǵy ıadrolyq zarıad joıyldy.
1996 jyly Qazaqstannan Reseıge strategııalyq bombalaýshy ushaqtar shyǵaryldy.
1996 jyly 30 qyrkúıekte Qazaqstan ıAdrolyq synaqtarǵa jappaı tyıym salý týraly shartqa qol qoıdy jáne ony 2002 jyly ratıfıkatsııalady.
2000 jyly Semeı ıadrolyq synaq polıgonynda sońǵy ıadrolyq synaqtarǵa arnalǵan uńǵyma joıyldy.
2006 jyly Ortalyq Azııanyń 5 respýblıkasynyń Syrtqy ister mınıstrleri ıadrolyq qarýdan azat aımaq týraly kelisimshartqa qol qoıdy. Kelisimshartty rásimdeý Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen júzege asyryldy. Jańa aımaqqa Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan, Túrikmenstan jáne Ózbekstan kiredi.
2010 jyldyń qyrkúıeginde elordada Elbasy bastamasymen ıAdrolyq terrorızm aktilerimen kúres jónindegi jahandyq bastamalar konferentsııasy ótti.
2010 jyly BUU 29 tamyzdy ıadrolyq synaqtarǵa qarsy is-qımyldyń halyqaralyq kúni dep jarııalady.
2012 jyldyń 27-29 tamyzynda elordada áıAdrolyq synaqtarǵa tyıym salý, ıadrolyq qarýsyz álem» atty halyqaralyq konferentsııa ótti. Іs-shara barysynda Elbasy Nursultan Nazarbaev «ATOM» halyqaralyq jobasyn usyndy. Bul jobanyń ataýy «Abolish Testing. Our Mission», ıaǵnı «Synaqtardy joıý - bizdiń maqsatymyz» degendi bildiredi. Joba aıasynda ıadrolyq qarýǵa qarsy Jer betindegi kez kelgen adam onlaın-petıtsııaǵa qol qoıa alady.
2014 jyldyń naýryzynda Gaagada ótken ıAdrolyq qaýipsizdik jónindegi úshinshi sammıtte Qazaqstan aýmaǵynda tómen baıytylǵan ýran bankin qurý týraly sheshim qabyldandy.
2015 jyldyń 27 tamyzynda Qazaqstanda tómen baıytylǵan ýran bankin qurý týraly kelisimge qol qoıyldy.
2015 jyly 29 qyrkúıekte BUU Bas Assambleıasy 70-shi mereıtoılyq sessııasynyń jalpy pikirtalasynda Nursultan Nazarbaev Birikken Ulttar Uıymynyń ıadrolyq qarýdan azat álemge qol jetkizý jónindegi Jalpyǵa ortaq deklaratsııasyn qabyldaýdy usyndy.
2015 jyly 8 jeltoqsanda BUU Bas Assambleıasy sessııasynda Birikken Ulttar Uıymynyń ıadrolyq qarýdan azat álemge qol jetkizý jónindegi Jalpyǵa ortaq deklaratsııasy qabyldandy. Qujatqa 35 memleket teńavtor boldy.
2016 jyly naýryzda Vashıngton qalasynda ótken ıAdrolyq qaýipsizdik jónindegi sammıt aıasynda QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Álem. HHІ ǵasyr» manıfesi jarııalandy.
2019 jyly qarashada elordada ótken Astana Club otyrysy aıasynda Elbasy dıarolyq qaýipsizdikti qoldaıtyn jáne ıadrolyq qarýdan azat álemniń Jahandyq kóshbasshylar alıansyn qurýdy usyndy.
