Vadım Nı: Ken oryndary ónimin bólisý kelisimderin uzartýda ekologııalyq ashyqtyq qajet

ASTANA. KAZINFORM – Ónim bólisý kelisimi degende oıǵa eń áýeli «Teńiz», «Qarashyǵanaq», «Qashaǵan» sekildi iri munaı-gaz ken oryndaryn ıgerip jatqan operatorlar túsedi. Save the Caspian Sea qozǵalysynyń negizin qalaýshy Vadım Nı agenttik tilshisine bul sheshimniń Qazaqstannyń qorshaǵan ortasyna qalaı áser etetini týraly paıymyn aıtty.

Álemde kómirsýtekti shıkizat retinde de, janarmaı retinde de paıdalanýǵa degen kózqaras pen talap kúsheıip keledi. Sarapshy Qazaqstan jaqyn jyldary merzimi aıaqtalatyn ónim bólý kelisimderin qaıta ózektendirgen kezde osy máseleni de mańyzdy nazarda ustaý kerek dep otyr. Mysaly, «Teńiz» ken ornyn ıgerýge kelisimi 2033 jylǵa deıin kúshinde bolady. Al 2038 jyly «Qarashyǵanaq», 2042 jyly «Qashaǵan» ken oryndarynyń kelisim merzimi aıaqtalady. 

- Álemde ónim bólisý kelisimderin ózgertip, túzetý tájirıbesi buryn bolǵan. Al búginde bul qujattar konstıtýtsııalyq sıpattaǵy kelisimge aınaldy. Ónim bólisý kelisimderi qorshaǵan ortanyń máselelerin de qamtıtyny jasyryn emes. Kaspııden de, qurlyqtan da munaı shaıqaýdyń ekologııalyq syn-qateri joǵary ekenin umytýǵa bolmas. Qazaqstan munaıynyń quramynda kúkirt kóp. Ol óte aýyr. Tipti kezinde osy munaıdy kúkirtten aryltpaı tasymaldaý máselesi de kóterilgen, - deıdi ekolog.

Atalǵan kelisimderdiń áli kúnge deıin jabyq ustalýy ondaǵy ekologııalyq talaptardyń qanshalyqty oryndalyp jatqanyn baqylaýda da qıyndyq týǵyzatyn kórinedi. 

- Ol kelisimderdiń mazmuny qandaı ekenin energetıkter ǵana biledi. Ekologterge jol joq. Kópshiliktiń tanysý múmkindigi týraly aıtýdyń ózi artyq. Árıne, bul jobalar ekologııalyq baǵalaý ótip otyrady. Biraq bul Qazaqstan azamattarynyń atalǵan jobalardaǵy ekologııalyq talaptardyń qanshalyqty oryndalyp jatqanyn kórip, bilip otyr degen sóz emes. Óıtkeni bilmeıtin dúnıeni baqylaý múmkin emes, - deıdi Vadım Nı.

Sarapshy Teńiz ken ornyndaǵy munaı operatsııalaryn keńeıtý týraly sóz bolsa, operatorlarmen aradaǵy kelisim jańa sharttar negizinde bekitilýi kerek dep esepteıdi. 

- Ol sharttardyń biri jobaǵa táýelsiz ekologııalyq monıtorıng júrgizý nemese memleket tarapynan kúsheıtilgen monıtorıng ornatý talaby bolý kerek. Qazir monıtorıng júrgizetin uıymdardy munaı kompanııalarynyń ózderi jaldaıdy. Ondaı monıtorıngtiń málimeti qanshalyqty obektıvti? Bizge qandaı shyǵaryndylar tastalyp jatqanyn, teńizge eshteńe tastamaý týraly talap qanshalyqty oryndalyp jatqanyn aıqyndap, shynaıy ekologııalyq ahýaldy bilý kerek. Qazir osy mándegi qorytyndylardyń shynaıy ekenin eshkim teksere almaıdy, – deıdi ekolog.

Bir sózben aıtqanda, Kaspııdegi qazirgi ekologııalyq ahýal atalǵan jobanyń ónim bólisý kelisimin qaıta qaraýǵa birden-bir negiz bolyp otyr. Áıtpese Qazaqstan Kaspııden aıyrylýy múmkin. 

- Jaǵdaı jyl saıyn ýshyǵyp barady. Kaspııden aıyrylyp qalatyndaı deńgeıge jetip qaldyq. Teńizdegi tirshilik bitken zardap shegip jatyr, sý taıazdanyp keledi. Muny tabıǵı tsıklge silteýge kelmeıdi. Kaspıı sýynyń sarqylýy qorshaǵan ortaǵa ǵana emes teńizden munaı shaıqaýǵa da kedergi keltiredi. Sý azaıǵan saıyn qorshaǵan ortany lastaıtyn zattardyń kontsentratsııasy da artady, – deıdi sarapshy.

Vadım Nıdiń paıymdaýynsha, ekologııany baqylaýdyń Qazaqstanda qoldanylatyn tetikteri tıimsiz. 

- Bul jumystar ekologterdiń qatysynsyz ótip jatyr deýge bolady. Basty kedergi taǵy sol ónim bólisý kelisimderiniń jabyqtyǵynda. Qajetti aqparatqa jobany iske asyrý kezeńinde ǵana qol jetkizýge bolady. Al bul kezde jaýapkershilikke tartýǵa kesh bolady. Tipti aıyppul salǵannyń ózinde ony operatordyń qazaqstandyq bóligi tóleıdi, ıaǵnı negizgi kompanııanyń murty da qısaımaıdy. Bul «Kim lastasa, sol tólesin» deıtin halyqaralyq qaǵıdaǵa qaıshy, – deıdi sarapshy.

Ekolog ónim bólisý kelisimderinde munaı óndirý, tasymaldaý jumystarynyń kezinde týyndaýy múmkin apattardyń máselesi tyńǵylyqty pysyqtalý kerek dep otyr. 

- Kaspııde munaı shaıqaý bastalǵan kezde mıllıondaǵan tonna lastaýshy zat atmosferaǵa shyǵaryldy. Odan shaǵyn apattar kezinde janýarlar qyryldy, - dep eske alady Vadım Nı. 

Ekolog ónim bólisý kelisimderin uzartý sharasy formaldy sıpat almaýy kerek degendi basa aıtty. 

- Kelisimdi uzartý degende merzimin taǵy bir 10 jylǵa soza salý týraly aıtyp otyrǵan joqpyz. Uzartpaı turyp kelisim sharttaryn qaıta qarap shyǵý kerek. Jańa sharttaǵy negizgi máseleniń biri ekologııalyq sharttardy ashý bolýy tıis. Bul kompanııalardyń óz ishinde ǵana emes, memlekettik ekologterdiń, qoǵamnyń talqylaýynan ótý kerek. Shartta ekologııalyq shyǵyn kelse, ony qaı taraptyń óteıtini anyq jazylýy qajet. Kompanııalar ekologııalyq zııandy óteýde ózderine jaýapkershilik alǵany kerek, - dep túıindedi ol.

Aıta keteıik, Úkimettiń keńeıtilgen otyrysy boıynsha Prezıdent ken oryndarynyń ónimin bólisý kelisimin jańa shart boıynsha uzartýdy tapsyrdy.