Ýtıl alym reformasy kólik baǵasyna qalaı áser etedi – sarapshy paıymy
- Ýtıl alym reformasy týraly Prezıdenttiń aýzynan shyqqan sózdi san saqqa júgirtip, syrttan ton piship jatqandar kóp. Bul bastamadan ne kútýge bolady dep oılaısyz?
- El arasynda qate túsinik te joq emes. Ýtılızatsııalyq alymdy joısa, búkil mańyzdy máseleler sheshilip ketetin sııaqty qýanyp jatyr. Negizinde olaı emes. Mysaly, kóbimizdiń Camry alǵymyz keledi ǵoı. Biraq jańa, jaqsy Camry alǵysy keletin adam ol ýtıl alymǵa qaramaıdy. ıAǵnı, aqsha kerek, eń bastysy. Al oǵan aqshasy jetpeıtin adamnyń ýtıl alym joıylsa da, qoly jetpeıdi. Tek eski kólikti qanaǵat tutady. Sonda kedendik, ýtılızatsııalyq alym degender ekinshi qatardaǵy másele.
Memleket ýtıl alymdy túgeldeı joıyp tastaı almaıdy. Óıtkeni memlekettiń ınvestorlar aldyndaǵy mindettemesi bar. Qostanaıdaǵy, Almatydaǵy zaýyttarda kóptegen markanyń modelderi jasalyp jatyr. Ýtıldi túgeldeı alyp tastasa, olardyń ónimin Qazaqstanda eshkim satyp almaıdy. Al olar Qazaqstanǵa úlken aqsha quıar aldynda kelisimshartqa qol qoıǵan. Qazaqstanda olardyń bul turǵydaǵy múddesi zań aıasynda qorǵalady degen maǵynada ýaǵdalastyqtar bolǵan.
Sondyqtan tolyqtaı alyp tastamaıdy. Qazir komıssııa quryldy ǵoı. Bul másele birden sheshilmeıdi. 1-2 aıǵa sozylýy múmkin. Óıtkeni memlekettiń birneshe qaýlysy kerek, sosyn ekotalap boıynsha normalardy ózgertý kerek. Ýtıl alym bolǵan soń tek qana jeńil kólikke emes, aýylsharýashalyq tehnıkaǵa da baılanysty, elektromobılderge de qatysty. Osynyń bárin durystaý úshin biraz ýaqyt kerek. Reseıdegi jaǵdaıdy nazarda ustaıdy. Óıtkeni ýtıl alymdy múldem joıyp tastasa, Reseıdiń búkil qańsyǵy bizge keledi. Qazir Reseı kóliginiń aǵylýyn ýtıl alym ǵana ustap tur. Mysaly «Grantanyń» baǵasy 5 mln teńgeden asyp ketti. Ýtıl alymdy joısa, 4 mln bolýy múmkin. 1 mln teńge degen kólikke qoly jetpeı júrgen adam úshin edáýir aıyrma. Adamdar oılanyp qalýy múmkin, qansha degenmen jańa mashıne ǵoı.
- Ýtıl alym qazir kóliktiń qozǵaltqysh kólemine, shyǵarylǵan jylyna baılanysty esepteledi ǵoı. Keıbir bastamashylar sonyń ornyna 100 myń teńge kóleminde qatyp qalǵan ortaq alym mólsherin belgileýdi usynyp jatyr. Siz buǵan ne deısiz?
- 100 myń teńge bolý kerek degen Eýropamen salystyryp aıtylǵan ýáj ǵoı. Biraq Eýropada bul tetik sál basqasha. Jalpy ýtıl alym sııaqty tetik ár elde ár túrli atalady. Bizdiń elde ǵana onyń ataýy ýtıl alym. Basqa jaqtarda qosymsha qun salyǵy arqyly, kedendik baj arqyly retteıdi. Mysaly Japonııada «parkıng» talaby bar. Ol da ýtıl alym sııaqty tetik. Parkıngiń bolmasa, kólik ıelenýge quqyǵyń joq. Óıtkeni memlekettiń aýmaǵy kishkene, oryn joq degen sııaqty.
Menińshe, ýtıl alym mólsheriniń teń ortasyn taýyp belgileý kerek. Óte arzan bolsa, qazaqtyń aqshasy Grýzııa, Armenııa, Reseıge ketip qalady. Men sóıtip aıtsam, kóbi sen «nurbotsyń», «keıbir bıznes toptardyń sózin sóıleısiń» dep shyǵa keledi. Eshkimniń qolshoqpary emespin. «Bar bolǵany ekonomıkaǵa janym ashıdy» dep jaýap beremin. Óıtkeni ózimizde óndiris bolmasa, jalpy ishki ónim bolmaıdy. Jalpy ishki ónim bolmasa, bárimiz qaıyrshyǵa aınalamyz. Qazir óndiris bar. Iá, kóptegen modelder «SKD» tehnologııasy boıynsha shyǵady. Biraq CTD, ıaǵnı, usaq torapty qurastyrý, jınaqtaý tehnologııasy da qolǵa alynyp jatyr. Almatyda Hyundai Accent osy tehnologııa boıynsha qurastyryla bastady. Ondaı zaýyttarda on myńdaǵan adam jumys isteıdi degen sóz. Eger ýtıl alymdy túbegeıli alyp tastasa, bizdiń aqshamyz shetelge ketedi de, myna jaqta shyǵarylyp jatqan kólikterdi eshkim almaıdy. Sosyn ınvestorlardyń aldynda qarabet bolamyz. Erteń Hyundai, KІA, Chevrolet sııaqty kompanııalar kelmeıtin bolady.
- Ýtıl alymdy alyp tastasa, kólik arzandaıdy degen boljam ras pa? Kólik arzandaýy úshin ýtıl alym tetigin qalaı retteý kerek?
- Ýtıl alymdy alyp tastaý úshin aldymen naryqty usynyspen toltyrý kerek. Oǵan joq degende bir jyl ýaqyt qajet. Naryqqa jańa mashınalar qaptap, tozyǵy jetken Audi, Mazda-lardy yǵystyrý úshin, olardyń múldem baǵasy túsip ketýi úshin bir jyldaı ýaqyt kerek.
Biraq alyp keletin mashınalardyń kóbi Dýbaıdan, AQSh-tan keledi. Ony aldyn ala bilip otyrmyz. «Soǵylǵan, aýdarylǵan mashınalardy arzanǵa ákep, myna jaqta árlep satady» degen sóz.
Baǵanyń qanshalyqty arzandaıtynyn ázirge boljaý múmkin emes. Óıtkeni komıssııa endi ǵana qurylyp jatyr. Olar bıznes qaýymdastyqpen, sarapshylarmen sóılesedi. Qarapaıym halyqtyń da ótinishin esten shyǵarmaıdy. Sondyqtan, biraz ýaqyt ketedi. Qalaı bolǵanda da ekonomıkaǵa keri áseri tımese boldy. Eger ýtıl alym mólsherin qatty tómendetip tastasa, keri áseri bolatyny anyq.
- Qatty tómendetý dep qandaı mólsherdi aıtyp otyrsyz?
- Mysaly 50 dollar bolsa, keri áseri mindetti túrde bolady. Keıbir popýlıster 50-100 dollar bolý kerek degendi aıtyp júr. Basqa eshqandaı alym bolmaýy kerek deıdi. Ondaı bolsa, shetelden qalaǵan kóligińizdi oń-ońaı ákelip, tirkeısiz. Biraq aqshanyń bári shetelge ketedi. Soǵylǵan máshıneler kóp kiredi. Ekologııalyq talaptarǵa jaýap bermeıtin kólikter qaptaýy múmkin. Bir jaǵynan onyń bári rettelip jatyr ǵoı. Ýtıl alymdy múldem alyp tastaý – bir kúndikti oılaý. «Qazir jaqsy mashına tepsem boldy. Ar jaǵynda ne bolatynyn kóre jatarmyz» degen nıet qana.
- Onda buǵan deıin alynyp kelgen ýtıl alymnyń mólsheri qanshalyqty ádiletti boldy?
- Qazirgi mólsher Reseıdegi alymmen 100 paıyz birdeı. Reseıde qandaı, bizde de dál sondaı. Jalpy 2015 jyly biz ýtıl alymdy Reseıge jaýap retinde engizdik. Oǵan deıin bolmaǵan. Ókinishtisi, bul aqshanyń bári jeke kompanııanyń shotyna ketip otyrdy. Endi memlekette akkýmýlıatsııalanady. Men soǵan qýanyp otyrmyn. Tek qana soǵan qýanyp otyrmyn. Endi ol aqsha bıýdjetke quıylýy kerek. Al ony tıimdi basqaryp, óndiristi damytýǵa baǵyttaý basqa másele. Mysaly, osy alymnan túsken aqshany qoljetimdi avtonesıe retinde 3-4 paıyzben berý kerek. Onda tipti ýtılızatsııanyń da qajettigi bolmaı qalady. Sál eskirgen kólikti Qyrǵyzstan, Ózbekstan azamattary ózderindegiden arzan baǵamen áketip otyrady. Al qazaqtar 4 paıyzben qaıtadan jańa mashına ákelip otyrady. Sonda biz Birikken Arab Ámirlikteri sııaqty reeksporttaýshy memleket bolamyz. Olar jańa mashına alady da, sál eskirse, Afrıkaǵa ótkizip otyrady. Mysaly, ýtıl alymnan qorǵa 200 mlrd teńge jınaldy ǵoı. Sol aqshaǵa avtojúgizýshilerdi qoldaý retinde avtonesıe baǵdarlamasyn qoldaý kerek jáne jańa nesıe túrlerin oılap tabý kerek. Bir ǵana mysal keltireıin, Reseıdiń ózinde «Alǵashqy avtomobıl» jáne «Otbasylyq avtomobıl» degen baǵdarlamalar bar. Olar ózderiniń Lada markaly mashınalaryn alǵash ret kólik alǵaly turǵan kez kelgen Reseı azamatyna 2 paıyzben beredi. Ony eldiń kez kelgen núktesine jetkizý qyzmeti de bar. Sondaı baǵdarlamalar kerek.
Qazir ýtıl alymnyń aqshasyn tıimdi basqaratyn memlekettik organ taǵaıyndalyp jatyr. Sodan keıin memlekettiń birneshe qaýlysy shyǵyp, zańnama ózgertiledi.
- Sonda «ýtıl alym joıylsa, arzanǵa kólik alatyn boldym» dep júrgenderge ne isteý kerek?
- Osy reformanyń toqeter túıinin kútý kerek. Ýtıl alym qanshalyqty tómendeıtinin ázirge eshkim bilmeıdi. Qalaı bolǵanda da jańa kólik alýǵa keńes beremin. Meıli ol Qazaqstanda qurastyrylǵan bolsyn, meıli shetelden ákelinetin bolsyn, jańa bolǵany abzal.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!
