Úrjar hanshaıymy – Qazaq áıelderiniń kelbeti qalaı qalyptasty
ASTANA. KAZINFORM – Kóshpeli saq jáne túrki qoǵamynda áıelderdiń orny men róli joǵary boldy, oǵan áıel múrdesin qasterlep jerleý rásimderi dálel. Á.H. Marǵulan atyndaǵy Arheologııa ınstıtýtynyń antropologi Ramazan Januzaq qazaq dalasynan tabylǵan áıel qańqalarynyń ǵylymı erekshelikteri týraly aıtyp berdi.
Arheologııa ınstıtýtynda Fızıkalyq antropologııa zerthanasy jumys isteıdi. Onda Qazaqstannyń túkpir-túkpirinde júrgizilgen arheologııalyq qazba jumystarynda tabylǵan antropologııalyq materıaldar, ıaǵnı ejelgi adam súıekteri jınaqtalady, zertteledi jáne saqtalady.
Paleoantropologııalyq materıaldar zerthanaǵa túsken soń, antropologter olardy alǵashqy kameralyq óńdeýden, ıaǵnı topyraq pen shań tozannan tazalaıdy. Keıin olardyń jasy men jynysyn anyqtaý, morfologııalyq erekshelikterin aıqyndaý, kranıometrııalyq jáne osteometrııalyq ólshemder alý, paleopatologııalyq belgilerdi ajyratý, bas súıekter men qańqa elementterin 3D skanerleý, jaratylystaný ǵylymy saraptamalaryna (paleogenetıka, ızotopty analızder, radıokómirtekti merzimdeý) synama alý jumystary júrgiziledi.
– Belgili ǵalym, qazaqtyń tuńǵysh antropologi Orazaq Smaǵuldyń zertteýlerine súıensek, qazaq halqynyń fızıkalyq kelbetiniń qalyptasýy 40 ǵasyrǵa jýyq ýaqytty qamtıdy, ıaǵnı sońǵy 4 myń jylda qazaq dalasyn mekendegen turǵyndardyń bas súıekteri dınamıkasy ortasha qalypta órbigen. Jalpy qazaq halqynyń antropologııalyq tıpi eýropeoıdtik jáne mońǵoloıdtyq násilderdiń qosyndysy, turandyq túr dep sıpattalady. Qazaq áıelderiniń de fızıkalyq kelbeti osy kórsetkishterge saı keledi, – dedi R. Januzaq agenttik tilshisine bergen suhbatynda.
Máselen, 2013 jyly Shyǵys Qazaqstan oblysy Úrjar aýdanynda ǵylymǵa «Úrjar hanshaıymy» degen atpen tanymal bolǵan áıeldiń jerleý orny tabyldy. Zertteýge sáıkes, súıek qańqalary saq kezeńinde, b.z.d. V-IV ǵ.ǵ. ómir súrgen, 30-35 jas shamasyndaǵy áıelge tıesili.
– Onyń bas súıegin zertteý kezinde jelke súıeginiń jalpaqtalyp, «besik» deformatsııasyna ushyraǵandyǵy anyqtaldy, ıaǵnı Úrjar hanshaıymy sábı kezinde besikke nemese soǵan uqsas qurylǵyǵa bólengen. Oǵan qosa, Úrjar hanshaıymy bas súıeginiń negizinde jasalǵan antropologııalyq rekonstrýktsııaǵa zer salyp qarasaq, onyń bet pishini qazaq áıelderiniń kelbetine uqsas. Ǵylymı turǵydan da, hanshaıymnyń antropologııalyq tıpi qazaqtardyń arasynda keńinen kezdesedi. Bul jaǵdaı da joǵaryda kórsetilgen ǵasyr aralyq sabaqtastyqty kórsetedi, – deıdi ǵalym.
Ótken aptada ınstıtýt zerthanasyna Túrkistan oblysynan erte temir dáýirine jatatyn obadan adam súıekteri jetkizilgen. Bul súıekter de 35-40 jastaǵy áıeldiń qańqasy ekeni anyqtalǵan.
– Onyń bas súıeginiń jelke jaǵynan trepanatsııalyq tesiktiń orny tabyldy. Bul trepanatsııalyq ota adam qaıtys bolǵan soń, marqumnyń múrdesin mýmıfıkatsııalaý maqsatynda jasalǵan. ıAǵnı, kóshpeli qoǵamdaǵy beldi nemese aqsúıek adamdar qaıtys bolǵanda marqumnyń denesimen qoshtasý úshin keıde shalǵaı óńirlerden ózge taıpa kósemderi keletin bolǵan. Sol sebepti adamnyń denesin uzaq saqtaý qajettiligi týyndaǵan eken. Biz anyqtaǵan trepanatsııalyq ota áıeldiń estetıkalyq kelbetin qurtpaı, ádeıi jelke súıegi jaǵynan jasalǵan. Mundaı otalar buǵan deıin tek Ortalyq jáne Shyǵys Qazaqstannyń saq kezeńi eskertkishterinen anyqtalǵan edi, – dep túsindirdi ǵalym.
Odan bólek, jaqynda Jetisý túrkileriniń jerleý oryndary zerttelip, halyqaralyq jýrnalǵa ǵylymı maqala jarııalanǵan. Maqalada Almaty oblysy Jambyl aýdany Samsy eskertkishinen tabylǵan arheologııalyq jáne antropologııalyq materıaldar saralanǵan.
– Bir qyzyǵy, Jetisý óńirinde alǵash ret áıel qabirinde birge jerlengen jylqynyń qańqa súıekteri tabyldy. Sonymen birge, musylman ǵurpymen jerlengen áıel qabirinen qola aına, saqına jáne alqa tabyldy. Munyń barlyǵy kóshpeli saq jáne túrki qoǵamynda áıelderdiń orny men róli joǵary bolǵanyn aıǵaqtaıdy. Demek, áıelder qaýymy ejelden qazirgi kúnge deıingi barlyq qoǵamda erekshe orynǵa ıe bolǵanyn kóremiz. Oǵan tarıhı, etnografııalyq jáne de joǵaryda kórsetilgen arheologııalyq jáne antropologııalyq derekter dálel bola alady. Áıel múrdesin qasterlep jerleý rásimderi – onyń bir ǵana kórinisi, - dedi antropolog R. Januzaq.
Aıta keteıik, buǵan deıin Bozoq qalashyǵynan tabylǵan jaýynger áıel Іnjýdiń múrdesi týraly suhbat jarııalanǵan edi.
Sonymen birge, túrki, handyq jáne qazirgi Qazaqstan áıelderiniń jaıyna sholý usynyldy.