Ulytaý jeri týrızmdi damytýdyń úlken áleýetine ıe - depýtat
Jezqazǵan óńiriniń óndiristik qýatyn, logıstıkalyq múmkindigin utymdy paıdalaný keregin memleket basshysy da atap ótti. Jezqazǵan qalasy oblys bolýǵa qanshalyqty daıyn? Aımaqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıy qalaı? Oblys atanǵannan keıin kún tártibine qandaı máseleler shyǵýy kerek? Óńirge qandaı basshylyq kelýi qajet? Aldaǵy ýaqytta qandaı kásiporyndar ashylýy tıis? Mine, osy sekildi saýaldarǵa jaýap alý úshin Jezqazǵan óńiriniń týmasy, QR Parlamenti Májilisiniń zańnama jáne sot-quqyqtyq reforma komıtetiniń tóraǵasy, depýtat Arman Qojahmetovpen suhbattasqan edik.
- Arman Tóleshuly, Jezqazǵan oblysy 1997 jyly, ıaǵnı osydan 25 jyl buryn oblys ataýynan aıyryldy. Endi bul jerde Ulytaý dep atalatyn jańa oblystyń qurylýy osy óńirdiń tól perzenti retinde sizge qalaı áser etti? Jańalyqty qalaı qabyldadyńyz?
- Árıne, men bul jańalyqty óte jyly qabyldap, birinshiden, qatty qýandym. Ekinshiden, jaǵymdy jańalyqqa menen buryn meniń jerlesterimniń barshasy qatty qýandy dep oılaımyn. Shyny kerek, bul jaıt Jezqazǵan aımaǵynyń damýyna jańa serpin beretini sózsiz. Tek Jezqazǵan ǵana emes, odan basqa Balqash, Ulytaý, Jezdi óńirleri úshin de aıtarlyqtaı tarıhı oqıǵa bolǵaly tur. Aımaqtyń ekonomıkalyq-áleýmettik qurylymy turǵysynan qaraıtyn bolsaq, oblysqa áýeli ınvestorlardyń tartylýy mańyzdy másele ekeni anyq. Sebebi kóp nárse oblystyń jańadan taǵaıyndalatyn ákimine baılanysty bolady. Onyń isker bolýy, óńirdiń áleýmettik máselelerin jetik bilýi kerek. Sondaı-aq Prezıdenttiń «Jezqazǵan óńirinde derbes oblys qurý – ekonomıkalyq turǵydan ǵana emes, rýhanı turǵydan da mańyzdy sheshim» degen sózin erekshe atap ótkim keledi. Osyǵan baılanysty tarıhı jadty qaıta qalpyna keltirý, tarıhı-mádenı mańyzy bar nysandardy qorǵaý, derbes salany qalyptastyrý sekildi sheshimderdi barlyq jaǵynan oń qadam dep sanaımyn.
- Prezıdent oblysty burynǵy Jezqazǵan oblysynyń aýmaǵynda qurý qajet ekenin aıtty. Turǵyndar da «kezinde Jezqazǵan oblysy Qaraǵandyǵa qandaı aýmaqta qosylca, endi solaı bólinýi kerek» degendi aıtady. Odan bólek qazir áleýmettik jelilerde osy bir bólinis saldarynan keıbir aýdandar oblys ortalyǵynan alystap ketetini, onyń áleýmettik qıyndyǵy týraly aıtylyp jatyr. Sizdiń oıyńyzsha, Jezqazǵan oblysynyń aýmaǵynda Ulytaý oblysy qurylsa, ol qaı jerlerdi qamtýǵa tıis?
-Jańa oblystyń shekarasy ekonomıkalyq esepteýlerdi eskere otyryp aıqyndalýǵa tıis dep sanaımyn. El Prezıdenti burynǵy Jezqazǵan oblysynyń shekarasyn da anyqtaý týraly tapsyrma berdi. Meniń oıymsha, bul – eń durysy. Oblystyń terrıtorııalyq aýmaǵyn qamtyp, shekarasyn bekiter tusta jergilikti turǵyndardyń talap-tilegi eskerilýi qajet. Jol máselesi, jer máselesi tolyq qamtylyp, halyqtyń paıdasyna jaraıtyn sheshim shyǵatynyna senemin. Qansha degenmen sońǵy sheshim barlyq esepteýdi eskere otyryp qabyldanady.
- Sizdiń bir jyldary «Qazaqmys» korporatsııasynda qyzmet etkenińizdi bilemiz. Osyǵan baılanysty suraq qoıǵym kelip otyr. Qazir «Qazaqmys» korporatsııanyń bas ofısi men enshiles kásiporyndarynyń ofısterin Qaraǵandyda qaldyrý týraly usynystar aıtylyp jatyr. Óńir azamattary buǵan jol berýge bolmaıtynyna meńzeıdi. Sebebi kompanııanyń bas ofısi qaıda tirkelse, salyq sonda túsedi. Al halyq óńir jaǵdaıynyń tómendeýin korporatsııanyń aımaqtan ketip qalǵanymen baılanystyratyn kórinedi. Kóptiń pikirinshe, Jezqazǵannyń damýy «Qazaqmys» kompanııasymen tikeleı baılanysty. Sebebi ekonomıkaǵa túsetin kiristiń 96 paıyzy korporatsııa óndirisiniń úlesinde. Sondyqtan olar ony Ulytaý oblysynyń ortalyǵy Jezqazǵan qalasyna qaıta kóshirýdi usynady. Buǵan qatysty pikirińiz qandaı?
- «Qazaqmys» kompanııasy Jezqazǵan aımaǵynyń ekonomıkasynda eleýli ról atqarady. Sondyqtan kompanııanyń salyqty Ulytaý oblysynda tóleýi – óte mańyzdy. Bárimiz biletindeı, Jezqazǵan – Qazaqstandaǵy mystyń otany. Munda atalmysh kompanııanyń ózindik tarıhy bastalady. Sonymen qatar onyń negizgi aktıvteri men ken oryndary osynda ornalasqan. Biraq biz munymen toqtap qalmaı, óńirge basqa da ınvestorlardyń kelýine yqpal etýimiz kerek. Sonda jańa kásiporyndar men jumys oryndary qurylady. Salyq burynǵydan da kóbirek túsedi. Onyń bir paıdasy sol, turǵyndardyń áleýmettik máseleleri tezirek sheshilýine septigin tıgizedi. Taǵy da aıtqym keledi, Jezqazǵan – paıdaly qazbalarǵa baı ólke. Odan túsken paıdany el bolyp, halyq bolyp kórgimiz kelse, eń aldymen, bizde ınvestorlar úshin jaǵdaı jasalýy kerek.
- Sonymen qatar Joldaýda Saryarqanyń tórinde ornalasqan bul aımaqtyń týrıstik áleýeti jaıly da sóz boldy. Ulytaý oblysynyń logıstıkalyq múmkindigin, óndiristik qýatyn qalaı tıimdi paıdalanýǵa bolady? «Ulytaý – qazaqtyń tarıhı ortalyǵy» degendi is júzinde dáleldeıtin kún qashan týady?
-Árıne, saýalyńyz oryndy-aq. Durys aıtasyz, Ulytaý – bizdiń memlekettigimizdiń besigi. Bul jerde ata-babalarymyzdyń san ǵasyrlyq tarıhy, shejiresi bar. Sondyqtan Ulytaý jeri týrızmdi damytýdyń úlken áleýetine ıe. Ol úshin óńirde saqtalǵan jazbasha derekkózderdi belsendi zerttep, arheologııalyq qazba jumystaryn júrgizý qajet. Bizdiń jáne sheteldik tarıhshylardy zertteý jumystaryna tartý kerek. Jan-jaqty baılanystyń bolýy úshin de bizge ınfraqurylym jaǵyn rettegen jón. Sapaly ınfraqurylym bolmaı, ózge turmaq, ózimizdiń ishki týrızmdi damytý qıyn. Sapaly ınfraqurylym degenimiz sol sapaly joldar, qolaıly qonaq úıler, jaqsy baılanys pen qyzmet kórsetý servısi ǵoı. Geografııalyq jaǵyna Ulytaý oblysy Qazaqstannyń dál ortalyǵynda ornalasqan. Bul óńirge ońtústik, batys jáne soltústik baǵyttaǵy joldarǵa ıe bolýdy talap etedi. Máselen, Qyzylordaǵa baratyn jol ońtústik Qazaqstandy Jezqazǵan arqyly Qaraǵandy, Nur-Sultan qalalarymen qosýǵa múmkindik beredi. Eger osy baǵytta irgeli jumystar atqarylsa, bul eń qysqa jol bolar edi. Oǵan qosa kásipkerlerge Jezqazǵan arqyly júk tasymaldaý da tıimdi bolar edi. Arqalyq arqyly Qostanaıǵa baratyn jol da Reseıge taýar jetkizýge múmkindik beredi. Osylaısha eń mańyzdysy Jezqazǵan men Qyzylordaǵa taýarlardy ımporttaýǵa múmkindik týady. Sondyqtan Jezqazǵanda ártúrli taýarlar saqtalatyn iri logıstıkalyq ortalyqtar bolýy kerek. Bul joldarmen Ulytaý oblysyna bizdiń týrıster de, sheteldik týrıster de kele alady. Arnaýly jobalardy daıyndap, naqty iske kóshsek, týrızm bizdiń oblystyń ekinshi vızıt kartasy bola alady.
-Endi el arasynda «Jezqazǵan oblys ortalyǵy mártebesinen aırylǵan soń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıy nasharlaǵan joq, jóndi basshylyq bolmaǵandyqtan, osyndaı jaǵdaıǵa ushyraǵan» degen pikirler de shyǵyp júr. Jańadan qurylatyn oblysqa qandaı basshy men qandaı basshylyq quram kelýi kerek?
-Árıne, kóp nárse oblys basshysyna jáne onyń komandasyna baılanysty bolady. Maǵan salsa, óńirdiń basshysy retinde óndiriste basqarý tájirıbesi bar, myqty sharýashylyq ıesi bolǵanyn qalar edim. Jezqazǵan, Sátbaev – munyń bári monoqalalar. Olardyń ózine tán erekshelikteri bar. Sondyqtan oblystyń birinshi tulǵasy osy qalalardyń ekonomıkasyn qalaı damytý keregin túsinýi kerek. Oblysta mal sharýashylyǵymen aınalysýdyń áleýeti joǵary, yntaly adamdar da az emes. Sol sebepti aýyl adamdaryn qoldaýymyz kerek. Eń bolmaǵanda qarapaıym jem, shóp, odan keıin sýbsıdııa jaǵynan. Eger sharýalar nesıe qarajatymen qamtamasyz etilse, aýyl sharýashylyǵy ónimderin qaıta óńdeý damıtyn bolady. Menińshe, jańadan qurylatyn oblysqa jas belsendi komanda kerek.
-Sonymen qosa elimizde jańadan oblystar ashylsa, sheneýnikterdiń sany da kóbeıetini – kóptiń kókeıinde turǵan másele. Osy turǵydan óńirde basqarmalardy asha bermeı, jergilikti jerdegi qurylymdardy kúsheıtý kerek sııaqty. Aımaqtardy basqarý qurylymyna qatysty ne aıtasyz?
-Árıne, sizdiń aıtyp otyrǵanyńyz – uıymdastyrýshylyq másele. Negizi damyǵan, shynaıy reformany júzege asyratyn elderde sheneýnikterdiń sany shekteýli bolady. Eń áýeli sapa durystalmaı, nátıje bolmaıdy. Zaman ózgerdi, onymen birge oılaý júıesi de jańaryp otyr. Sol úshin de isker, kreatıvti adamdardyń ýaqyty keldi dep oılaımyn. Biz basshylardy olardyń bıýdjet aqshasyn qalaı ıgergeni úshin emes, óńirdiń naqty sheshken problemalary úshin baǵalaýymyz kerek.
-Sonymen Jezqazǵan oblys ortalyǵy bolýǵa daıyn ba?
-Iá, kóptiń kókeıinde júrgen mańyzdy suraq ta osy. Jezqazǵandyqtardyń oblys bolýda tájirıbesi bar. Tarıhtan málim, 1997 jylǵa deıin Jezqazǵan oblys ortalyǵy boldy. Óńirdiń damýǵa, ósip-órkendeýge degen ambıtsııasy myqty. Sondyqtan tek talmaı eńbek etip, jumys isteýimiz kerek.
-Oblystyń keleshektegi basty baǵyty qandaı bolǵanyn qalar edińiz?
-Joǵaryda atap óttim, Jezqazǵan aımaǵy mıneraldy resýrstarǵa óte baı. Sondyqtan jer qoınaýyndaǵy paıdaly qazbalardy paıdalaný salasynda ınvestorlardy kóbirek tartýymyz qajet. Úlken jer ýchaskeleri de mal ósirýge múmkindik beredi. Keńes dáýirinde Jezqazǵan oblysynda mıllıon mal basy bar sovhozdar, qojalyqtar bolǵan. Óńirdiń mal sharýashylyǵyn da basym baǵyt retinde maqsat etip qoıýyna múmkindik zor. Keıde bizdiń mal eti Qazaqstandaǵy «eń dámdi et» shyǵar dep oılaımyn. Bul – birinshi. Ekinshi baǵyt – týrızm salasy. Bul týraly el Prezıdenti de Joldaýda toqtalyp, aıtyp ótti.
-Óńirdiń jańa óndiris oryndaryn ashýǵa áleýeti jete me? Aldaǵy ýaqytta qandaı kásiporyndar ashylýy múmkin?
-Ulytaý oblysy el ekonomıkasynan óz ornyn tabýǵa tıis. Biz metall, sonymen qatar et-sút ónimderin ishki naryqqa da, syrtqy eksportqa da shyǵara alamyz. Mysaly, qazir Saranda avtomobıl zaýyty damyp keledi. Ulytaý oblysy seriktes bolyp, plastık, boıaý, metall buıymdaryn daıyndaı alar edi.
Taǵy bir óndiris oshaǵy retinde mal basyn kóbeıte otyryp, teri óndirisin ashýǵa bolady. Degenmen qazir bul másele Qazaqstanda áli sheshilgen joq. Óńirde múmkindik týsa, kún energetıkasy men shaǵyn avıatsııany damytýǵa ábden bolady. Eger ınvestorlar úshin jaǵdaı jasaıtyn bolsaq, aýqymdy jobalar sany kóp bolady. Eń bastysy el bolyp, memleket bolyp, jumylyp, oılanýǵa jáne ýádelerdi oryndaýǵa kirisý qajet.
- Áńgimeńizge rahmet!
Nazerke Súıindik
Foto: parlam.kz
