Ulytaý shaıqasy: tarıhı taǵylym

ASTANA. QazAqparat - Prezıdent Nursultan Nazarbaev Qazaqstan halqyna arnalǵan «Nurly Jol - bolashaqqa bastar jol» atty kezekti Joldaýynda 2015 jyly elimizde resmı túrde tórt merekeniń atap ótiletinin aıtqan bolatyn-dy. Sol ár merekeniń el tarıhynda alatyn orny erekshe. Solardyń ishinde - Qazaq handyǵynyń qurylǵanyna 550 jyl tolatyn ataýly kún aıryqsha deýge bolady. Óıtkeni, elimizdiń - Qazaqstan Respýblıkasy dep, jerimizdiń - Qazaqstan dep, halqymyzdyń qazaqtar dep atalýynyń basynda qazaq handyǵynyń tarıh tórine kóterilýi tur.

XV ǵasyrdyń orta tusynda qurylǵan Qazaq handyǵy óziniń alǵashqy kúninen bastap el múddesine saı, rý-taıpalardyń etnostyq aýmaqtaryn qalpyna keltirý úshin kúres júrgizdi. Ol memle­ket­tiń qabyrǵasyn qataıtyp, irgesin bekitip, keregesin keńeıtip, shańyraǵyn tiktedi. Sondaı kúresterdiń birine - 1510 jyly qys aılarynda Ulytaý mańynda Qasym han men onyń sol kezdegi basty qarsylasy - Muhammed Shaıbanı han arasynda ótken urys jatady. Bul urysta kim jeńiske jetse, sol búkil Deshti Qypshaqqa ıelik etýshi edi. Osyǵan oraı, biz tómende osy shaıqas týraly materıaldardy kópshiliktiń nazaryna usynýdy jón kórip otyrmyz.

Ulytaý shaıqasy - 1505-1510 jyldar aralyǵynda Qazaq handyǵy men Maýerennahrdaǵy shıbanılyq áýlet áskerleriniń arasyndaǵy soǵys barysynda bolǵan shaıqastardyń biri jáne sońǵysy. Ol 1510 jyly qys aılarynda Ulytaýda Qasym han basqarǵan qazaq áskeri men Maýerennahrdaǵy shıbanılyq áýlettiń negizin salýshy, Ábilqaıyr hannyń nemeresi Muhammed Shaıbanı han áskeriniń arasynda ótedi. Shaıbanı han úshin shaıqastyń maqsaty Qazaq handyǵyn tolyǵymen baǵyndyrý boldy. Qasym hannyń qoldanǵan áskerı ádis-tásili arqasynda jaý áskeri tas-talqan bolyp jeńiledi. Osy shaıqastan keıin Qasym han búkil qazaqtyń bıleýshisine aınalyp, onyń on jylǵa sozylǵan han­dyqty basqarý kezeńi bastalady. Qazaq handyǵy sol ǵasyrda óziniń eń shyrqaý shegine, Qasym hannyń bılik qurǵan jyldaryna ákeledi. Al Muhammed Shaıbanı hannyń osy jeńilisten keıin joly bolmaı, sol jyldyń aıaǵynda Merv qalasy túbinde qaza tabady.

Endi osy Ulytaý shaıqasy týraly tere­ńi­rek toqtalalyq. Aldymen Ulytaý shaı­qasy qarsańyndaǵy Qazaq handyǵy men Maýerennahrdaǵy shıbanılyq áýlet arasyndaǵy saıası qarym-qatynastarǵa nazar aýdaryp kórelik.

XV ǵasyrdyń ortasynda Kereı men Jánibek handardyń basshylyǵymen qurylǵan Qazaq handyǵy sol ǵasyrdyń 70-90-jyldary Syrdarııa ózeniniń orta aǵysy boıyndaǵy qalalar men óńirler úshin Temir áýletimen kúres júr­gizedi. Muhammed Shaıbanı han atasy Ábilqaıyr hannyń qaıtys bolýynan (469 jyly) jáne ákesiniń týǵan inisi, Ábilqaıyrdan soń han taǵyna otyrǵan aǵasy Shaıh Haıdar hannyń qaza tabýynan soń (1470/71 jyly) qashyp júrip, aqyry Maýerennahrdaǵy Temir áýletin panalaıdy. Samarqan bıleýshisi temirlik myrza Sultan Ahmet oǵan kómek berip, Syr boıyn ıelene bastaǵan Qazaq handyǵyna qarsy qoıady. Sóıtip, Qazaq handyǵynyń shırek ǵasyrǵa sozylǵan Syrdyń orta aǵysy boıyndaǵy Túrkistan qalalary úshin keskilesken shaıqastar júredi. Shaıqastar barysyna Muhammed Shaıbanı han belsene aralasady. Bul kúrestiń 1494-1496 jyldary ótken úshinshi kezeńine Moǵolstan memleketi de qatysady. Aqyry, shamamen 1497 jyly kúresýshi úsh jaq: Qazaq handyǵy, Moǵolstan jáne Muhammed Shaıbanı han bastaǵan shıbanılyq sultandar ózara beıbit kelisimderge kelip, Túrkistan aımaǵyn úshke bólip alady. Qazaq handyǵy aımaqtyń Syǵanaq, Saýran jáne Sozaq óńirleri enetin sol­tús­tik bóligin, Moǵolstan memleketi ońtús­tik bóliktegi Tashkent pen Saıram óńirlerin, al shıbanılyq sultandar aımaqtyń ortalyq bóligindegi ıAssy men Otyrar óńirlerin ıemdenedi. Beıbit kelisimder týysqandyq baılanystarmen nyǵaıtylady. Derekterde qazaq hany Buryndyq óziniń bir qyzyn Muhammed Shaıbanıǵa, ekinshi bir qyzyn onyń týǵan inisi Mahmýd sultanǵa uzatqandyǵy jóninde aıtylady. Sondaı-aq qazaq sul­tan­dary keshegi qarsylasy - moǵol han­darymen de týystasady. Qasym sultan­nyń týǵan aǵasy, sol kezdegi eń bedeldi qazaq sultandarynyń biri - Ádik sultan moǵol bıleýshisi Sultan Mahmýd hannyń qaryndasy, Júnis hannyń eń kishi qyzy - Sultan Nıgar hanymǵa úılenedi. Sóıtip, soǵysýshy jaqtar arasynda beıbitshilik ornaǵandaı bolady. Biraq bul beıbit jyldar uzaqqa sozylmaıdy.

Temir áýletiniń myrzalary arasyn­daǵy shıelenisken saıası daǵdarys pen ózara kúresterdi óte sheber paıdalana bilgen Ábilqaıyr hannyń nemeresi 1500 jyly moǵol hanynyń áskerı kóme­gimen Samarqan taǵyn basyp alady da, kóp uzamaı Maýerennahrdyń ózge de aımaqtaryn baǵyndyra bastaıdy. 1501-1504 jyldar aralyǵynda búkil Maýerennahr aýmaǵynda Muhammed Shaıbanı hannyń jeke-dara bıligi ornyǵady. 1505 jyly Horezm aımaǵy da baǵyn­dyrylady. Burynǵy temirlik myrza­lar men onyń jaqtastarynyń bar baılyǵy shıbanılyq sultandar men olardyń jaqtastarynyń qolyna ótedi. Osylaısha, Orta Azııada 130 jyl boıy bılik qurǵan Temir áýletiniń ornyna, jańa áýlet - shıbanılyq áýlet bılikke keledi.

Jańa bıleýshi óz bıligin turaqtandyrý úshin birneshe reformalardy, onyń ishinde aqsha reformasyn júzege asyrady. Jergilikti iri din basylarymen jaqyndasyp, ártúrli dinı taqyryptar boıynsha pikirsaıystar ótkizedi. Buhara, Samarqan qalalarynda ótkizilgen dinı taqyryptarda jańa áýlettiń jáne Muham­med Shaıbanı hannyń bıligi máse­­le­­leri qozǵalyp, ony dinı jaǵynan negizdeý qarastyrylady.

Muhammed Shaıbanı han Maýeren­nahr­daǵy bıligin ábden ornyqtyryp bolǵan soń, nazaryn qaıtadan soltús­tiktegi Qazaq handyǵyna aýdarady. Qazaq handyǵyn ózine táýeldi etý úshin ol 1506 jyldan bastap qazaqtarǵa qarsy kúrestiń birneshe túrin birden qoldanady. Olarǵa ekonomıkalyq, ıdeologııalyq, dinı jáne áskerı kúrester jatty.

Birinshi kúres, ol - ekonomıkalyq kúres boldy. Deshti Qypshaq aýmaǵynda týyp-ósip, ómiriniń 20 jylyn sonda ótkizgen Muhammed Shaıbanı han deshtilik turǵyndardyń qandaı taýarlardy Maýerennahr qalalarynan satyp alatynyn jaqsy biletin. Egerde qazaqtardyń Maýerennahr aýmaǵyndaǵy saýda-sattyǵyna tyıym salynsa, onda olardyń jaǵdaıy kúrt nasharlaıdy. Bul Maýerennahr bıleýshisine óte tıimdi bolatyn. Onyń oıynsha qazaqtardy baǵynyshtylyqta ustaýdyń bir joly - osy jol bolýy tıis. Sol maqsatpen shıbanılyq han Túrkistan aımaǵynyń turǵyndary úshin qazaqtarmen saýda-sattyq jasamaý, qazaqtarmen aralaspaý jáne saýdagerlerdiń ol jaqqa barmaýy týraly zań shyǵarady. Tipti, Horezm men Túrkistan aımaqtarynda júrgen qazaq saýdagerlerin tonaýǵa birneshe ret jarlyq beredi. Al qazaqtar jaǵy da qarap qalmaı, tonalǵan saýda kerýenderi úshin kek alý maqsatynda birneshe ret Maýerennahr aýmaǵyna joryqtar jasaıdy. Bul týraly Muhammed Shaıbanı hannyń hatshysy, ári dinı keńesshisi bolǵan Fazlallah ıbn Rýzbıhan Isfahanı óz eńbeginde aıtyp ótedi.

Ekinshi kúreske - ıdeologııalyq kúres jatty. Bul kúrestiń negizgi maqsaty - qazaq handarynyń bedelin tómendetip, olardyń bıliginiń zańsyz ekendigin kórsetý boldy. Sol maqsatta arnaıy tapsyrmamen 1504-1506 jyldary kitaptar jazylyp, onda qazaq handary men sultandarynyń soǵysa almaıtyndyǵy týraly baıandalady. Shyńǵys han urpaq­tarynyń shejiresi jazylyp, onda qazaq handary Joshynyń eń kishi uly - Tuqaı Temirden tarqatylady. El arasyna shıbanılyq sultandardyń Tuqaı Temir­lik sultandardan artyqshylyǵyn, mártebesi joǵary ekendigin kórsetetin mynadaı ańyz-áńgime jeli tartady. Bul áńgimeni shıbanılyq áýlettiń tarıhshysy Ótemis qajy óz kitabynda baıandaıdy. Onyń qysqasha mazmuny tómendegideı: «Joshy han qaıtys bolǵannan keıin onyń artynda qalǵan uldarynyń eshqaısysy bılikti ıelenbeı, ony atamyz sheshsin dep Shyńǵys hanǵa kelipti. Shyńǵys han nemereleriniń áńgimelerin tyńdap bolǵan soń, úsh kıiz úı tiktiripti de, altyn bosaǵaly Aq ordaǵa Batyıdy, kúmis bosaǵaly Kók ordaǵa Orda Ejendi, bolat bosaǵaly Boz ordaǵa Shıbandy kirgizipti. Al Tuqaı Temirge arba da bermepti. Sodan beri shıbanılyqtar tuqaıtemirlikterge «Biz senderden artyqpyz», - dep aıtatyn bolypty». Osylaısha, qazaq handary men sultandarynyń arǵy atasyn Tuqaı Temirden taratý arqyly olardyń bedelin tómendetý kózdelip, Deshti Qypshaqtaǵy olardyń bıliginiń zańsyz ekendigi osy kúrestiń ekinshi túrinde «dáleldenedi».

Kúrestiń úshinshi túrine - dinı kúres jatty. Bul boıynsha Muhammed Shaıbanı han Orta Azııalyq iri din basylaryna qazaqtardy kápirler dep jarııalatqyzady. Al kápirlerge qarsy soǵys - qasıetti soǵys, oǵan árbir musylmannyń qatysýy mindet­ti dep, shıbanılyq bıleýshi óziniń qazaq­tarǵa qarsy jasaıtyn joryqtaryna jappaı musylmandyq sıpat bergizgenin jazady Rýzbıhan. Sonymen birge, avtor Shyńǵys han urpaqtary arasynda ıslamdy alǵash qabyldaǵan handar týraly aıtady. Iranda - Gazan hannyń (1295-1304 jj. bılik qurǵan), Shaǵataı memleketinde - Baraq hannyń (1266-1271 jj.) alǵashqy bolyp ıslamdy qabyldaǵanyn aıta kele, dál solardyń zamanynda Joshy ulysynda da handar musylman bola bas­tady deıdi. Shaıbanı hannyń aıtýynsha, «Shyńǵys hannan taraıtyn bizdiń besinshi atamyz ıslamdy qabyldaǵan, sol kúnnen beri búkil Joshy ulysy musylman bolǵan» dep jazady kitap avtory. Odan ári Rýzbıhan bylaı deıdi: «...Ózbek taıpalary da ıslamdy qabyldady, solardyń ishinde qazaqtar da bar. Qazaq ulysynda ıslamnyń tamyry Shyńǵys han ulysynda ıslamdy alǵash qabyldaǵan kezden beri berik ornyqqan. Biraq olardyń arasynda shamandyqtyń qaldyqtary, putqa tabynýshylyq áli kúnge deıin saqtalyp qalǵan. Musylman bola tura shamandyqqa, putqa tabynýshylyqqa tán is-áreketterge barsa, onda ony dinnen aýytqýshylyq dep atap, ondaı qasıetter tek kápirlerde bolady», dep oı túıedi Shaıbanı hannyń hatshysy Rýzbıhan «Mıhman name-Býhara» atty kitabynda.

Fazlallah ıbn Rýzbıhan Isfahanıdyń bul málimetinen biz, Muhammed Shaıbanı hannyń Qazaq handyǵyna qarsy myqtap daıyndalǵanyn baıqaımyz. Shıbanılyq hannyń tapsyrmasymen qazaqtardyń dini týraly joǵaryda aıtyp ótken teris pikirler maýerennahrlyqtardy qasıetti soǵysqa ıtermeleıdi.

Soǵan qaramastan avtor qazaqtardyń dini jóninde basqa adamdardan esti­genderin de jazady. Onda «... Qazaqtar­dyń musylmandyqqa ótkenine 200 jyldan astam ýaqyt ótti. ... Olar Quran oqıdy, namazǵa jyǵylady, balalaryn mektepterge beredi, oraza ustaıdy, neke kelisiminsiz úılenbeıdi...», dep naqty atap ótedi.

Shaıbanı hannyń Qazaq handyǵyna qarsy jarııalaǵan dinı kúresiniń túpki maqsatyn «Mıhman name-Býhara» kitabynan kezdestirýge bolady. XV ǵasyrdyń basynda Iranda sefevıler áýleti bılikke kelip, olar shıızmdi resmı din retinde jarııalaıdy da, sýnıtter qýǵynǵa ushyraıdy. Kóptegen sýnıttik baǵyttaǵy dinı ǵulamalar, bilimdi adamdar Maýerennahrǵa qashyp keledi. Solardyń biri - Rýzbıhan bolatyn. Olardy Muhammed Shaıbanı han óz qyzmetine alady. Shıbanılyq hannyń bıligi kúsheıgennen keıin olar birtindep, Shaıbanı handy qyzylbastar eline qarsy soǵysqa shyǵýǵa ıtermeleı bastaıdy. Oǵan negiz etip hadısterden mysaldar keltiredi. 817-898 jyldary ómir súrgen Ábý Dáýid as-Sıdjıstanı ımamnyń hadıs­ter jınaǵynda paıǵambardyń mynadaı sózderi bar eken: « Muhammed paıǵambar ózi qaıtys bolǵannan keıin biraz ýaqyttan keıin Maýerennahrda «musylmandar qorǵaýshysy» paıda bolady jáne onyń bes belgisi bolady degen eken». Sol bes belgini taldaı kele, olardyń bári de Shaıbanı handa kezdesedi dep oı túıedi Rýzbıhan. Basqasha aıtqanda, sýnıttik baǵyttaǵy din basylary men ǵulamalar Muhammed Shaıbanı handy Iran men Iraktaǵy sefevıler áýletine qarsy soǵysqa attanýǵa ıtermeleıdi.

Muhammed Shaıbanı hanǵa hadıste jazylǵandaı, búkil «musylmandardyń qorǵaýshysy» bolý úshin, ońtústik-batys­taǵy myqty qarsylasy sefevıler áýletin jeńý kerek, al ol úshin aldy­men, soltústiktegi qarsylasy - Qazaq handyǵyn talqandaý kerek boldy. Sóı­tip, qazaqtarǵa qarsy jasalatyn soǵys­tyń sebebi kórinedi.

Al endi kúrestiń tórtinshi túrine - áskerı kúres, ıaǵnı Qazaq handyǵyna qarsy jasalǵan joryqtar jatty. 1505-1510 jyldar aralyǵynda Muhammed Shaıbanı han qazaqtarǵa qarsy tórt ret joıqyn joryqtar uıymdastyrady. Onyń alǵashqy úsheýi birshama tabys­ty ótedi. Osy úsh joryq barysynda Syr boıynda qystaıtyn Jánibek han uldarynyń ulystary kóp shyǵynǵa ushyraıdy. Sol jyldardaǵy qazaq bı­leý­shisi Buryndyq han tarapynan jaý­ǵa qarsy eshqandaı qarsylyq uıym­das­tyrylmaıdy. Bul jaǵdaı onyń el ishindegi bedelin túsirip jiberedi. Úshin­shi joryqqa qatysqan Fazlallah ıbn Rýzbıhan Isfahanı joryq barysy men sol kezdegi oqıǵalardy óz kitabynda jaqsy baıandaıdy. Úsh joryq barysynda birneshe qazaq ulystary talan-tarajǵa túskenimen Muhammed Shaıbanı han óziniń túpki maqsaty - Qazaq handyǵyn baǵyndyrýdy júzege asyra almaıdy. Sóıtip, ol 1510 jyly qazaqtarǵa qarsy óziniń tórtinshi, sońǵy joryǵyn uıymdastyrady.

1510 jylǵy Ulytaý shaıqasy qar­sańyn­daǵy Qazaq handyǵynyń ishki saıa­sı jaǵdaıy jóninde bir-eki aýyz sóz aıtar bolsaq, sol kezdegi qazaqtyń hany - Kereı hannyń uly Buryndyq han edi. XV ǵasyrdyń 70-90-jyldaryndaǵy Qazaq handyǵynyń Syrdyń orta aǵy­sy boıyndaǵy qalalar men óńirler úshin júrgizilgen kúresteri barysynda ol barlyq syrtqy saıasatqa jalpy basshylyq etse, búkil qazaq áskerlerine naqty basshylyq Jánibek hannyń uly Qasym sultannyń qolynda bolady. Ózara kelisip, birigip júrgizgen kúres óz nátıjesin berip, sol ǵasyrdyń sońyna taman Qazaq handyǵy Syrdyń soltústik bóligine taban tiregen-di. XV ǵasyrdyń sońǵy jyldary jasalǵan kelisimder men týysqandyq baılanys­tar Kereı han uldary men Jánibek han uldary arasyna syzat túsiredi. Buryndyq hannyń Muhammed Shaıbanı hanmen jasaǵan týystyq baılanysyna qarsylyq retinde Jánibek hannyń uldary Moǵolstan hanymen týystyq baılanystar ornatady.

XVI ǵasyrdyń basyndaǵy Muham­med Shaıbanı hannyń alǵashqy úsh joryǵynda Syr boıyndaǵy Jánibek han uldarynyń ulystary talqandalady. Buryndyq han tarapynan ortaq jaýǵa qarsy eshqandaı áreketter jasalmaı­dy. Bul da Qazaq han­dyǵynyń negizin salýshylardyń u­l­dary ara­syn­daǵy syzattyń tereńdeı tús­kenin kórsetedi. Derekter bul tý­raly mynadaı málimetter beredi: «... Qasym han Buryndyq hannyń janyn­da bolýdy qalamaıtyn. Óıtkeni, onyń janynda bolatyn bolsa, ony qurmet tutýǵa týra keledi. Al ishteı jekkórý­shilik oǵan qurmet bildirýge jol ber­meıtin-di. Sondyqtan Qasym han odan irgesin aýlaq ustaıtyn. Buryndyq han Saraıshyqqa qonys tepti. Qasym han odan múmkindiginshe qashyq júreıin dep Moǵolstan shekarasyna ketip qaldy».

1510 jylǵy Ulytaý shaıqasy qar­sańyndaǵy Qazaq handyǵynyń bıleý­shi toptary arasyndaǵy jaǵdaı osyndaı bolatyn.

Endi naqty shaıqastyń ózine aýyssaq, Shaıbanı hannyń 1510 jylǵy qazaqtarǵa qarsy jasaǵan tórtinshi joryǵy týraly málimetter óte qysqa túrde bolsa da, bir-eki shyǵarmada kezdesedi. 1525-1533 jyldary jazylǵan Abdallah Balhıdyń «Zýbdat al-asar» atty shyǵarmasynda jáne 1541-1546 jyldar aralyǵynda jazylǵan Muhammed Haıdar Dýlatıdyń «Tarıh-ı Rashıdı» atty eńbeginde joryq týraly aıtylady.

Buǵan deıingi joryqtar sekildi bul tórtinshi joryq ta qys aılarynda bastalady. Óıtkeni, qazaq ulystary sharýashylyq jaǵdaılaryna baılanysty qys aılarynda bir-birinen óte alys ornalasatyn jáne árbir ulys kórshi ulysta ne bolyp jatqanynan beıhabar bolatyn. Sol kezde Qasym handa 200 myńnan asa ásker bolǵan edi. Qysta onyń áskerleri ár jerde qystap shyǵatyn. Osyndaı zańdylyqty jaqsy biletin Muhammed Shaıbanı han qazaqtarǵa joryqtaryn tek qysta uıymdastyryp otyrdy.

1510 jyldyń qysynda shıbanılyq bı­leýshi kóp áskerimen Deshti Qypshaq aý­maǵyna basyp kiredi. Hannyń ózi Syr boıyndaǵy Kók Kesene degen jerde qalyp, uly Temir sultan men nemere inisi Ubaıdallah sultan bastaǵan bar­lyq ás­kerdi Ulytaý mańyndaǵy Qa­sym han­nyń ordasyna attandyrady. Shı­banılyq tarıhshy odan arǵy oqı­ǵa barysyn bylaısha baıan etedi. «...Qa­sym hannyń ordasyna Temir sultan men Ubaıdallah sultan bastaǵan ásker kenetten soqqy berdi. Qasym handa olarǵa qarsy turarlyqtaı kúsh bolmady. Sóıtip, onyń Ulytaýdaǵy Ordasy men el-jurty sultandardyń qolyna tústi. Tájirıbesi az jas sultandar jeńisterin birneshe kún boıy Qasym han ordasynda toılap, qarsylastarynan eshqandaı qaýip kútpedi, jaý bar ekenin esterine de almady, kúzet te qoımady». Odan arǵy oqıǵalar barysy Abdallah Balhı men Muhammed Haıdar Dýlatı eńbekterinde bylaısha jalǵasady: «Qasym han shıbanılyq sultandardyń qannen-qapersiz ekenin bilgennen soń, jaǵdaıdyń bárin anyqtaý úshin barlaýǵa óziniń senimdi adamdarynyń biri - Moıynsyz Hasen degen batyryn azǵantaı adamdarmen jiberedi. Qasym hannyń batyry qaraýyly joq ordaǵa óte jaqyn kelip, Qasym han kelip qaldy dep qaýeset taratady da, tikeleı urysqa túspeı alys­tan qarasyn kórsetip otyrady. Qatty qorqyp qalǵan shıbanılyqtar bir-birine qaraýǵa murshalary kelmeı, boılaryn úreı bılep, qasha bastaıdy. Eshkimniń oıyna qarsylyq kórsetý týraly oı da kelmeıdi. Shaıbanı hannyń áskerleri, sirá Qasym hannyń ózi kelgen eken dep oılap, alǵan oljalarynyń bárin tas­tap, Shaıbanı hanǵa qashyp keledi». «Zýbdat al-asar» avtory «Jaý tasadan shyǵyp, urys saldy, urys maıdanynda kóp adam qaza tapty. Sol urysta Shaıbanı hannyń aǵa begi Qambar myrza qaza tapty. Áskerdiń barlyq qarý-jaraǵy qazaqtardyń qolyna tústi. Qashqan shıbanılyq sultandar aıanyshty kúıde Shaıbanı hanǵa kelip qosyldy. Olardyń sońynan óksheleı qýǵan qazaqtar taǵy da Shaıbanı hannyń kóp adamynyń kózin joıdy. Olardyń ishinde hannyń eń jaqyn serikteri kóp edi».

Tómende osy keltirgen derek má­limetindegi oqıǵalarǵa taldaý jasasaq biraz derekterge qanyq bolamyz. Aldy­menen, derek málimetin habarlaýshy kim, degen saýalǵa jaýap berelik. Derek berýshi Abdallah Balhı - XVI ǵasyrdyń basynda alǵashynda temirlik myrzalardyń, sodan keıin Horasan aımaǵyn shıbanılyqtar baǵyndyrǵannan soń shıbanılyq sultan­dardyń qyzmetinde bolǵan tarıhshy. Avtor shyǵarmasyn 1525-1533 jyldar aralyǵynda shıbanılyq Súıinish qoja hannyń uly Keldimuhammed sultannyń tapsyrmasymen jazǵan. «Jaqsysyn asyryp, jamanyn jasyryp» degendeı, avtor múmkindiginshe shıbanılyq áýletke qyzmet etip otyrǵandyqtan áýlet ókilderiniń jeńisterin tili jetkenshe maqtaıdy da, jeńilisterine kelgende az aıtýǵa tyrysady. Sol sebepti ol Ulytaýdaǵy shıbanılyqtardyń masqara jeńilisi týraly bir betke jeter-jetpesteı, óte qysqa baıandaıdy. Egerde Abdallah Balhı qazaq handarynyń qyzmetinde bolyp, Ulytaýdaǵy jeńis týraly baıandaýdy oǵan Qasym hannyń ózi tapsyrsa, onda ol bir bet emes, túgeldeı bir kitap jazǵan bolar edi. Shıbanılyq áýlet tarıhshysy Ulytaý shaıqasyn shıbanılyq áýlettiń turǵysynan jazǵan dep esepteı otyra, tómende sol shaıqasqa qatysty óz tujyrymdarymyzdy keltirelik.

Birinshiden, qan maıdanda talaı ret betpe-bet soǵysqan Qasym han Muhammed Shaıbanı hannyń soǵys júrgizý taktıkasy men strategııasyn jaqsy biletin, soǵan baılanysty ol qarsylasynyń sońǵy joryǵy óz ordasy men ulysyna baǵyttalatynyn aldyn-ala bilip, ulysyn Ulytaý mańyna kóshiredi. Ondaǵy oıy - ulysyn jaý soqqysyna kenetten ushyratpaý bolatyn. Onyń bul strategııalyq tásiliniń óte durys bolǵandyǵyn keıingi oqıǵalar dáleldep beredi. Ekinshiden, jaý áskeri qazaq jerine engennen bastap olardyń árbir qımylyn habarshylar arqyly Qasym han bilip otyrady. Bul onyń áskerı barlaý men habar jetkizý isin jaqsy uıymdastyra bilgenin kórsetedi. Úshinshiden, az sandy áskermen kóp sandy jaýdy jeńý úshin durys taktıkany qoldanýy. Ýaqytsha sheginý arqyly ol óz ulysyn jaý qolynda qaldyrsa da, negizgi kúshin saqtap qalady. Jaý áskerin syrttaı baqylaýdy uıymdastyryp, olardyń beıqamdyǵyn týǵyzady. Derek málimeti jaý áskeriniń beıqam bolǵandyǵy sondaı, kúzet qoıýdy qaperine almaǵanyn baıandaıdy.

Tórtinshiden, Qasym han qarsylas arasynda úreı týǵyzý ádisin qoldaný arqyly jaý áskeriniń soǵysqa daıyndalýyna múmkindik bergizbeıdi jáne de qazaqtar orasan kóp áskermen taıap qaldy degen jalǵan aqparat taratý arqyly maýerennahrlyqtar arasynda beı-bere­ketsizdik týǵyzady. Besinshi­den, Qasym han óziniń negizgi kúshin tosqaýylǵa qoıyp, qashqan jaýdyń qaq mańdaıynan soqqy beredi. Mundaı soqqyny kútpegen jaý áskeriniń qarsylyq kórsetýge shamasy kelmeı, aman qalǵandarynyń qashýǵa ǵana dármeni jetedi. Derekte baıandalǵandaı, osy urysta Shaıbanı hannyń eń senimdi aǵa begi qaza tabady. Qanshama qarý-jaraqtyń qolǵa túskeni de aıtylady. Altynshydan, búkil soǵys barysyndaǵy sheshýshi urys Muhammed Shaıbanı han basqarǵan toppen ótedi. Alǵashqy urystardan soń ábden úreılenip, berekesi bolmaǵan jaý áskeriniń qalǵandary Shaıbanı hanǵa kelip qosylady. Biraq jalpy úreı basylmaı jatyp-aq Qasym hannyń ózi basshylyq etken qazaq áskerleri Syr boıynda kelesi soqqyny beredi. Nátıjesinde Abdallah Balhıdyń jazǵanyndaı Muhammed Shaıbanı han iri jeńiliske ushyraıdy. Osylaısha, qazaq jerin jaýlaýǵa kelgen qarsylas jaqtyń áskerine Qasym han qoldanǵan sheber áskerı strategııa men taktıkanyń, keremet qolbasshylyq ónerdiń arqasynda toıtarys berip qana qoımaı, olardy tas-talqan etip jeńedi.

Osylaısha, Ulytaý shaıqasyndaǵy qazaqtardyń jeńisi - bir jaǵynan, qazaq halqynyń táýelsizdigin saqtap qalsa, ekinshi jaǵynan, búkil «musyl­mandardyń qorǵaýshysy» bolýǵa umtyl­ǵan Muhammed Shaıbanı hannyń Iran men Irak baǵytyna jasalatyn bolashaq joryqtaryna tosqaýyl bolyp sanaldy. 1510 jylǵy Ulytaý shaı­qasyndaǵy jeńistiń Qazaq handyǵy úshin mańyzy qanshalyqty joǵary bolsa, Maýerennahrdaǵy shıbanılyq áýlettiń bıligi úshin sonshalyqty tómen bolady.

Osy jeńisten keıin Qasym hannyń bedeli Qazaq eli ishinde odan ári ósedi, ataq-abyroıy odan ári tasıdy. Qasym han bolsa qazaq taǵyn ıelenedi de, on jyl boıy handyq qurady. 1511-1521 jyldar aralyǵynda Qazaq handyǵy Qasym hannyń basqarýymen sol ǵasyrdaǵy óziniń eń shyrqaý shegine kóteriledi.

Al Muhammed Shaıbanı hannyń jaǵdaıy Ulytaý shaıqasyndaǵy jeńilis­ten soń quldyraı bastaıdy. Abdallah Balhı shıbanılyq tarıhshy bola tura, bul týraly: «Bir sózben aıtqanda, Shahbaht-han (Muhammed Shaıbanı hannyń esimderiniń biri. - B.K.) iri jeńiliske ushyrady», - dep jazýǵa májbúr bolady. Budan keıin onyń jaz aılarynda Aýǵanstandaǵy hazar taıpalaryna jasaǵan joryǵy da sátsizdikke ushyraıdy. 1510 jyly qarasha aıynyń sońǵy kúnderiniń birinde Merv qalasy túbinde Iran shahy Ismaıyldyń qolynan qaza tabady.

Osylaısha, joǵaryda aıtylǵan oılarymyzdyń bárin túıindeı kele, mynadaı tujyrymǵa kelemiz. Tarı­hy­myzda buryn aıtylmaı, kópshi­likke beımálim bolyp kelgen nemese orta ǵasyrlardaǵy kóptegen qatardaǵy oqıǵalardyń biri dep sanalyp kelgen 1510 jylǵy Ulytaý shaıqasyndaǵy jeńisti tarıhymyzdaǵy eń jarqyn bet­ter­diń biri dep sanaımyz.

Bereket KÁRІBAEV,

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń professory,

UǴA korrespondent-múshesi.

«Egemen Qazaqstan»