Ulyqpan Sydyqov: Tabıǵatpen úılesimdi ómir súrgen ult ǵylymǵa bir taban jaqyn turady
Sondyqtan da, Elbasy N.Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasynda: «Jańǵyrý ataýly burynǵydaı tarıhı tájirıbe men ulttyq dástúrlerge shekeden qaramaýǵa tıis. Kerisinshe, zamana synynan súrinbeı ótken ozyq dástúrlerdi tabysty jańǵyrýdyń mańyzdy alǵysharttaryna aınaldyra bilý qajet. Eger jańǵyrý eldiń ulttyq-rýhanı tamyrynan nár ala almasa, ol adasýǵa bastaıdy», - dep jazdy. Osy taqyryp aıasynda Qazaqstannyń Eńbek sińirgen qaıratkeri, fılosofııa ǵylymynyń doktory, professor Ulyqpan Sydyqovpen jýrnalıst Mahat Sadyq suhbattasyp, oı-bólisken bolatyn.
Mahat Sadyq:
Ulyqpan Esilhanuly, sizben suhbattyń álqıssasyn óz dáýirinde úlken qubylys bolǵan, qazirde jurtshylyq teleekrannan kórýge yntaly «Dos-Muqasan» tobynan bastasaq. 1973 jyly Berlınde ótken Dúnıejúzilik stýdentterdiń festıvalinde Altyn medaldi aldyńyzdar. Sizderdi Amerıka men Eýropa tanydy. Sovet Odaǵyndaǵy tanymal ansambl boldyńyzdar. «Dos-Muqasan» týraly entsıklopedııalyq anyqtamadan oqydym. Ansambl quramynan 7 ǵylym kandıdaty, 5 ǵylym doktory, 4 akademık shyǵypty. Keıinnen ol azamattardyń mınıstr, ákim syndy joǵary laýazymdy qyzmetterdi atqarǵanyn kórdik. Áıgili sovet jazýshysy Maksım Gorkııdiń álemdik klassık Lev Tolstoı týraly: «Tolstoı etikshi bolsa Reseıdegi eń myqty etikshi bolar edi» degen sózi bar. «Dos-Muqasan» tobynyń azamattary da qaı salada bolmasyn myqtylyǵyn kórsetti. Elý jylda el ózgeretin kezeńde de burynǵy quram jınalyp kontsert berse, el myńdap jınalady. Munyń syry nede?
Ulyqpan Sydyqov:
Zamanymyz sondaı boldy dep bir aýyz sózben qysqa qaıyrýǵa da bolar edi. Negizine súıensem biz úshin bilim alyp, ǵylymdy meńgerý birinshi orynda boldy. «Dos-Muqasannyń» shyǵarmashylyǵymen qolymyz bos kezde aınalystyq. Ortamyz sony qalady. Sol kezde bizdiń qalalyq jigitterdiń birazy qazaq tilin jetik bilmeıtin. «Dos-Muqasannyń» quramynda óner kórsetip, elimizdiń túkpir-túkpirin aralaı bastaǵanda joldastaryma: «Jigitter, bárimiz búkil eldi aralaımyz, kóptegen adamdarmen kezdesemiz. Bizdiń qazaq tilin bilmeýimiz uıat bolady. Qazaq tilin úıreneıik», – degende eshqaısysy qarsy sóz aıtpastan oıymdy quptap, qazaqsha úırendi. Osylaısha jigitter keshke eki saǵatyn qazaq tilin úırenýge arnady. Bul — otbasynda alǵan tárbıe men tektiliktiń belgisi. Tárbıe – búkilálemdik, búkil adamzattyq protsess. Ulttyq rýhty qalyptastyrýdyń, ony damytýdyń negizgi quraly – tárbıe. «Adamǵa bilimnen buryn tárbıe berý qajet. Tárbıesiz alǵan bilim - adamzattyń qas jaýy» dep Ál-Farabı babamyz aıtqandaı, qazirgi tańda barlyq bilim ordalarynyń aldynda «Kimdi oqytamyz, kimdi tárbıeleımiz, qandaı maman daıarlaımyz?» degen suraq turǵany ras. Árıne, mamandy shetelde daıarlaýǵa nemese kóp aqsha berip shetten aldyrýǵa bolady.
Alaıda, sol mamandarymyz qazirgi tańda elimizdiń táýelsizdigin, eldiń tutastyǵyn saqtap qalýǵa qanshalyqty úles qosa alady?
Qazirgi rýhanı qundylyqtar materıaldyq qundylyqtarǵa qaraǵanda áldeqaıda tómen turǵany anyq. Mundaı jaǵdaıda, ıaǵnı naryq zamanynda sol rýhanı qundylyqtar tıyn-tebenniń «quly» bop ketpeı me? Sondyqtan bizdiń oıymyzsha, qazirgi qoǵamǵa ózin-ózi únemi damytyp otyrýǵa qabileti bar, rýhanı qundylyqtardyń tý ustaýshysy, demokratııa, gýmanızm, mádenıet sııaqty jalpy adamzattyq baǵaly qasıetterdi boıyna sińirgen, halqynyń tarıhy men salt-dástúrin biletin, memlekettik, orys jáne shet tilderin meńgergen, óziniń oıy men atqarǵan isine jaýap bere alatyn, saıası quqyqtyq mádenıetpen basqarýdyń naryqtyq qaǵıdattaryn jetik meńgergen, jan-jaqty, básekege qabiletti, joǵary bilikti mamandar qajet.
Osy ustanym kez kelgen oqý ornynyń jastardy tárbıeleý isinde basty nazarda bolýy kerek dep esepteımin. Ulttyq rýhty oıatý, qalpyna keltirý degen eskini kókseý, konservatızm emes. Mysalǵa, Japonııa ulttyq rýhty berik saqtap qalǵannyń arqasynda jahandaný kóshinen qalmaı, ekonomıkasy, mádenıeti damyǵan myqty memleket retinde qalyptasyp otyr. Bizde de zamannyń aǵymyna qaraı belgili bir júıege, logıkaǵa, ulttyń negizgi maqsatyna sáıkes ulttyq rýhty jandandyrý, oıatý jumystaryn júrgizý qajet. Stýdent kezimizde Meıirbek ekeýmiz Lenındik stependııanyń ıegeri boldyq. Eger biz kúni boıy án salyp, qazirgi tilmen aıtsaq «juldyz» aýyrýyna shaldyqqan bolsaq, mundaı bıikke kóterilmes edik. Bizdiń jigitterdiń eshqaısysy sabaǵyna úlgere almaı qınalǵanyn kórgen emespin. Biz úshin basty orynda bilim boldy.
Mahat Sadyq:
Siz sanaly ǵumyryńyzdy shákirt tárbıeleýge, ǵylymdy damytýǵa arnaǵan Ustazsyz ǵoı. 29 jasyńyzda fakýltet dekandyǵyna saılandyńyz. Uzaq jyldar boıy prorektorlyq qyzmetińizde ózińizge júktelgen tárbıe salasyn jańa baǵytta qura júrip, stýdentterdiń qazaqsha oqyp, memlekettik tilde bilim alýyna jol ashtyńyz. SSSR-di bılegen kommýnıstik partııa kezinde ınstıtýtta Qazaq tili qoǵamyn quryp, oǵan tóraǵalyq jasaǵanyńyzdy bilemiz. Kópti kórgen, kórip qana qoımaı ǵıbratty ǵumyryńyzda óreli de ónegeli isterdi júzege asyrǵan Ustaz retinde Sizden qazaq ǵylymynyń shyqqan bıigi men baǵyndyrǵan asýy jaıynda surasam deımin?
Ulyqpan Sydyqov:
Ǵylym men bilim salasyna sol kezdegi astanamyz Almatydaı úlken megapolıske aýyldan mektep bitirgen soń keldim. Bizder aýylda tek qana qazaq tilinde bilim aldyq. Orys tilin jetik bilmedik. Ata-anamyz da baǵyt-baǵdar bere qoıatyndaı bilimdar adam bolmady. Óz basym bizdiń býyndy bıikke kótergen eńbek dep oılaımyn. Jastaıymyzdan bel jazbaı eńbek ettik. Eńbekke tóselgen adamnyń almaıtyn qamaly joq. Mine, sodan beri elý jyldan astam ýaqyt ǵylymǵa eńbek etýdemin. Sondaǵy túıgenim: dúnıejúzindegi 3 myńnan astam etnostyń ishinde oıy zerek, ilim-bilimge jany qumar qazaqtaı halyq kemde-kem.
Óıtkeni kóshpendi ata-babalarymyzdyń turmysy, salt-dástúri, mádenıeti tikeleı tabıǵatpen baılanysty bolǵan. Al qaı halyq tabıǵatpen úılesimdi jaǵdaıda ómir súrse, sol ult ǵylymǵa basqalarǵa qaraǵanda bir taban jaqyn turady. Qazaq halqy tabıǵatpen etene ómir súrgendikten jańalyqqa qumarlyǵy, izdengishtigi, logıkalyq oılaýy, oı tarazylaýy jaǵynan eshqandaı ultqa des bermeıtinine senimdimin. Aspandaǵy juldyzdar arqyly aýa-raıyn boljaýy, jyl mezgiline saı kóship qonýy nátıjesinde tabıǵatpen etene ómir súrdi. Al sol tabıǵatta zańdylyq úlken mánge ıe. Bizdiń ata-babalarymyz erte bastan tabıǵattyń zańdylyǵynyń qupııasyn túsinip, bilýge umtyldy. Osylaısha qazaqtyń teginde ǵylymǵa degen qushtarlyq baǵzy zamandardan bastap qalyptasty dep nyq senimmen aıta alamyn.
Ǵylymnyń basty qyzmeti zertteý nysany retinde alynǵan salanyń turaqty zańdylyqqa negizdelgen obektıvti qupııasyn ashý bolyp tabylady. Sondyqtan tabıǵattyń tylsym qupııasyn ashýǵa erte bastan umtylǵan qazaq halqynyń ǵylymǵa qatysty oı-paıymy tabıǵı túrde qalyptasyp, tanyp, bilsem degen qumarlyq erte bastan súıegimizge sińdi. Aıtalyq, Asan Qaıǵynyń sonaý kóne zamandarda aıtqan oı-túıinderi búginde bireýdiń jyldar boıy zertteıtin dıssertatsııalyq jumystarynyń negizine aınalyp otyrǵanyn ózderiń de bilesińder. Sondyqtan qazaqtardyń (qazirgi zamanda aıtyp júrgendeı) zııatker ult bolýǵa umtylýy bizdiń tabıǵatpen etene, úılesimdi jaǵdaıda ómir súrýimizge tikeleı baılanysty dep esepteımin.
Qazaqtyń ǵylymdy kásibı túrde zertteı bastaýyn Abaı jáne Shoqanmen baılanystyryp aıtqan jón. Osy eki tulǵanyń eńbekterine nazar aýdarǵan adam – olardyń tabıǵattyń tylsym qupııasyn tanyp bilýge qatty qumartqanyn anyq baıqaımyz. Osylaısha Abaı men Shoqannyń eńbekteri keń saharaǵa jaryq shashyp, talaı qazaqtyń balasyn ilim, bilimdi ıgerýge yqpal etti. Budan keıin Alash ardaqtylarynyń jaratylystaný salalaryn kásibı turǵydan zerttep, árqaısysy ár sala boıynsha oqý quraldaryn jazyp, qazaqty zııatker ultqa aınaldyrýǵa kúsh salǵanyn bárimiz bilemiz.
Biraq sol kezdegi ozbyr saıasat Alash ardaqtylarynyń arman-maqsatyn tolyqtaı iske asyrýyna múmkindik bermedi. Al bertindegi Keńes zamanynda qazaqtar óziniń basqa halyqtarmen salystyrǵanda ǵylymǵa bir taban jaqyn turǵanyn naqty is-áreketpen dáleldep berdi. Menińshe, ǵylym halyq pen memleketke qandaı da bir materıaldyq ıgilik ákelgen kezde ǵana kópshilik ǵylymǵa senim artady. Ókinishke qaraı, dál qazir ondaı shoqtyǵy bıik dúnıelerdi kórip otyrǵan joqpyn. Sondyqtan ǵylym keremetteı damyp ketti dep aıta almaımyn.
Bizde ǵylym óndiristik deńgeıde kommertsııalanbaı jatyr. Óz kezeginde bul da halyqtyń senimine selkeý túsirip otyr. Qazir burynǵydaı ǵylymnan bazarǵa ketip jatqan jurt joq. Qaıta ǵylymǵa kelip jatqan adamdar bar. Osy bir úrdisten Qazaqstanda ǵylym áli kúnge deıin qalyptasý kezeńin bastan ótkerip jatqanyn ańǵarýǵa bolady. Endi shetelge ketip jatqan ǵalymdar jaıynda aıtsam. Óz basym bul máseleden qandaıda bir tragedııa jasaýǵa qarsymyn. Búginde bizder ǵalamdasý dáýirinde ómir súrip jatqanymyzdy umytpaýmyz kerek. Ǵalymdardyń dúnıejúziniń túkpir-túkpirinde ǵylymı-zertteý jumystarymen aınalysýy trendke aınaldy. Kerek deseńiz, ǵylym salasy joǵary deńgeıde damyǵan AQSh-tyń ǵalymdary ózge elderge baryp, ǵylymmen aınalysady. Amerıkalyqtar buǵan qarap eldiń ǵylymı-tehnıkalyq damýy tómendep ketti nemese ǵalymdarymyz patrıot emes dep áńgime aıtyp jatqan joq qoı. Osy rette aıtpasqa bolmaıtyn bir másele bar. Shetelge ketken árbir ǵalym óziniń ǵylymı jańalyǵy týǵan eline, ultyna paıdasyn tıgizýin eshqashan esten shyǵarmaýy kerek.
Mahat Sadyq:
Oqytý, respýblıka ǵylymyna sińirgen eńbegińiz, tárbıe isi men qoǵamdyq jumystarda úlgi jolyńyz da ózgelerge ónege. Іrgeli zertteýshiligińizdiń nátıjesinde jazylǵan 9 monografııa, ársalaly 20-dan astam oqýlyq, 11 broshıýra syndy 350-den astam ǵylymı-pýblıtsıstıkalyq, oqý-ádistemelik eńbekterińiz jaryq kórdi. Akademık D. Kishibekovpen birigip, memlekettik tilde alǵashqy «Fılosofııa» oqýlyǵyn shyǵardyńyz. Q. I. Sátbaev atyndaǵy Qazaq Ulttyq Tehnıkalyq zertteý ýnıversıtetiniń anyqtamasynda Siz týraly jazylǵan resmı mátindi qaz–qalpynda qaıtalasam deımin.
«Qazaqstandaǵy ınjenerlik bilim berdiń damýyna eleýli úles qosqan Ulyqpan Sydyqov bar ǵumyryn shákir tárbıesine arnap keledi. Ulyqpan Esilhanulynyń tárbıe isi salasyndaǵy tájirıbelerdi jınaqtaý nátıjesinde jazylǵan «Búgingi stýdent jastardyń tynys-tirshiligi men áleýmettik rýhanı bolmysyna monıtorıng jasaý», «Ulttyq rýh jáne aqparattyq keńistik» ǵylymı monografııalaryn jastar jyly qabyldady. Tynymsyz eńbektenýge de daǵdylanǵan ǵalym izbasarlar daıyndaýdy da umytpaı, bir ǵylym doktory men 5 ǵylym kandıdatyna, 6 magıstrge jetekshilik jasady. «Injenerlik eńbektiń sotsıologııasy» oqýlyǵy qazaqstandyq ǵylymǵa qosqan erekeshe eleýli eńbek.
Professor U. Esilhanuly ǵylym, oqý-tárbıe isimen ǵana shektelip qalmaı, oqý ordasyndaǵy kórkemónerpazdar óneriniń óristeýine belsene aralasqan. Ol «Dos-Muqasan» vokaldy-aspaptyq estradalyq ansambliniń negizin qalýshylar qatarynda Qazaqstannyń óneri men mádenıetine úlken úles qosty. Ǵalym-aqyn – ansambl repertýaryndaǵy birqansha ánderdiń avtory. Jas shańyraq kóterýshilerdiń ánurany syndy «Toı jyry» ániniń óleńin jazǵan Ulyqpan Sydyqov – Qazaqstandaǵy «Qazaq estradasynyń ańyzy» ataǵyna ıe «Dos-Muqasan» quramyndaǵy asa sırek talanttardyń biri. «Qýanyshym meniń», «Boıjetken», «Ásem juldyz», «Ǵashyǵym» syndy mahabbat sazdary ansambl repertýarynda turaqty saqtalǵan. «Arý qyzdar» áni 2000 jylǵy Respýblıkalyq «Jańa ǵasyr – jańa án» konkýrsynyń dıplomyn enshilese, «Alaý sezim» áni qyz-jigitterdiń júrek qylyn shertken tolastamas syr. Dosym Súleev, Murat, Danııar Qusaıynovtarmen birlese dúnıege ákelgen «Sátbaev ýnıversıteti» gımni bilim ordasy ujymynyń maqtanysh ánine aınalǵan. Qazaqstan Shyǵarmashylyq akademııasynyń múshesi U.Sydyqov qoǵamymyzdaǵy almaǵaıyp jaǵdaılar kezeńinde elimizdiń radıo, teledıdar habarlarynyń óristeýine de at salysty». Qazaqta «jeti qyrly, bir syrly kósheli adam» dep jatady. Búgingi ónegeli ómirge bastaý salǵan jastyq shaǵyńyzdyń jastarǵa úırener tusyna toqtalyp ótseńiz?
Ulyqpan Sydyqov:
Adam jasy ulǵaısa da, rýhy qartaımaýy kerek. Ol úzdiksiz izdenistiń nátıjesi. Qoǵamnyń alǵa damýyna meniń de jaýapkershiligim orasan zor degen oıǵa senimnen týyndaıdy. Prorektorlyq qyzmet atqarsam da, jumys arasynda ýnıversıtettiń tynys-tirshiligi men ishki jańalyqtarynyń, shyǵarmashylyq jetistikteriniń jarshysyna aınalǵan «RAS» gazetin shyǵaryp, oǵan redaktorlyq qyzmetti qosa atqardym.
Ádebı kórkem synnyń darabozy, kórnekti jýrnalıst Saǵat Áshimbaevpen birigip «Júrekten qozǵaıyq» habarlar tsıklin júrgizdim. Onda qoǵamymyzdyń órkendeýine, qazaq tiliniń qanatyn keńge jaıýýyna, halqymyzdyń áleýmettik jaǵdaılarynyń sheshimin tabýyna kedergi bolyp otyrǵan qaısybir máseleler syn tezine alynyp, aıaýsyz áshkerelendi. Oǵan tıisti mekemelerdiń jaýap berýleri talap etilip, ózekti jaılarǵa qozǵaý salyndy. Ásirese, jastardy ulttyq rýhta tárbıeleý, sana-sezimderine jańasha serpilis jasaý máseleleri tyńdarmandardan jappaı qoldaý tapty. Tarıhshy ǵalym, professor Ahmet Erjanov, ustazym akademık Dosmuhambet Kishibekov – úsheýimiz on jyl boıy qanattas júrgizgen «Respýblıka ómiriniń ózekti máseleleri» telehabarlarynda da memlekettik til, ult bolashaǵyna qatysty kóptegen talasty oı-pikirler qaýzaldy. Bul orda buzar otyzymyzda oryndaǵan sharýamyz.
Elbasy N.Nazarbaevtyń: «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy shyn máninde halyqtyń oı-sanasyna jańa serpin beretin, ulttyq rýhymyzdy aıbynyn arttyryp, ishki tutastyǵyn bekemdeıtin ǵylymı negizdelgen, saraptalǵan, bolashaqqa úlken baǵyt siltegen saıası-rýhanı máni zor iri ýaqıǵa boldy. Aıta keterligi, azamattar memleketke bolashaq bar bolsa, damý úshin, jeke jáne kásibı turǵydan ósý úshin múmkindikter bolsa ǵana senim artady. Memleket pen azamattyń maqsattary ózara senim ornaǵan jaǵdaıda ǵana ulttyq rýh asqaqtap, bolashaqqa umtylǵan qadam qarqyndy bolmaq. Endeshe, osy maqsatqa qyzmet etý barshamyzdyń abyroıly boryshymyz bolýy tıis dep sanaımyn.
Mahat Sadyq:
Zor yqylaspen aıtylǵan óreli áńgimeńizge rahmet aıtamyn.
