Uly Jeńistiń 65 jyldyǵyn qarsy alǵanymdy úlken baqyt dep sanaımyn - Keńes Odaǵynyń Batyry Raqymjan Toqataev
Qaharman Batyr Almaty oblysy, Eńbekshiqazaq aýdany, Qarakemer aýylyna qarasty, Kırov kolhozynda 1923 jyly qańtardyń 5-i kúni dúnıege kelgen. Bul aýyldan attanǵan kóp azamattardyń ishinen eki Batyr shyqqan. Biri Raqymjan Toqataev bolsa, ekinshi Keńes Odaǵynyń Batyry Qashaǵan Jamanǵaraev.
Ol Batyr juldyzynan bólek, osy marapatqa teń dárejedegi «Erligi úshin» medaliniń sondaı-aq, 3-shi dárejeli Dańq ordeniniń jáne 1-shi dárejeli Otan soǵysy ordeniniń ıegeri. «Er esimi, el esinde» demekshi búginde Qarakemir aýylyndaǵy mektep Raqymjan Toqataev atynda. Ol mektep jyl saıyn mamyr aıynda shahmat, doıby, toǵyzqumalaq sııaqty sport túrlerinen jarys ótkizýdi dástúrge aınaldyryp keledi. Batyr soǵystan keıin osy úıirmelerde jetekshilik etken.
Eki ret "Halyq aǵartý isiniń úzdigi" belgisimen jáne Joǵarǵy Keńestiń qurmet gramotalarymen marapattalǵan. Birneshe ret aýyldyq Keńestiń depýtattyǵyna saılanǵan, sonymen qatar, birneshe jyl qatarynan aýdandyq partııa komıtetiniń múshesi retinde saılanǵan. Óte qarapaıym, bilimdi aqsaqal búginde 87 jasqa jetip, qurmetti zeınetkerlik demalysta. Onyń erligin aǵa býyn azamattar bilgenmen, keıingi urpaq bile bermeıdi. Keń dalamyzdy jaýǵa taptatpaǵan batyrlarymyzdyń eren erligin keıingi urpaqtarǵa úlgi etip jetkizý, bizdiń azamattyq, adamdyq boryshymyz. Biz sol sebepten mereke qarsańynda ádeıi at basyn buryp, KSRO Batyry, ardager atamyzǵa jolyǵyp, áńgimelesken edik.
-Aǵa, soǵysqa deıingi ómirińizdi aıtyp berseńiz?
-Men surapyl soǵysqa deıin aýylda turyp, aýyl sharýashylyǵymen aınalystym. 6 jasymda ákemnen aıyrylyp, anammen jáne eki apaıym, bir aǵammen qaldym. 7 jasymda mektepke baryp, 5 synypta Esik qalasyndaǵy Molotov atyndaǵy mektepke oqýǵa tústim. 8-shi synypty támamdaǵannan keıin óz aýylymdaǵy "Rabfakta" oqydym. ІІІ-shi kýrsta soǵys bastalǵandyqtan bul oqý oryn jabylyp, men 10 aılyq muǵalimderdi daıyndaý kýrsyna aýystyryldym.
-Soǵysqa neshe jasyńyzda, qalaı attandyńyz?
- Soǵys bastalǵanda men kámelet jasqa tolǵan edim. Qarakemerdegi osy jedel daıyndaıtyn muǵalimder kýrsyn támamdap, sondaǵy jetijyldyq mektepte matematıka, fızıka pánderinen sabaq berip júrgen edim. 1942 jyly meni Ásker qataryna shaqyrdy. Bári ketti, meni almaı qoıdy.
- Nege, bir sebepter boldy ma?
- Men de denim saý, bilimim bar, meni nege soǵysqa jibermeısińder dep suradym. Sol jerde qabyldap jatqan maıor seniń salmaǵyń az, aýylǵa baryp, semir, dem al, ósińkire, dep kúlip shyǵaryp saldy. Men oǵan namystanyp, kelesi aýylda, Túrgen degen aýyl bar, sol jerde áskerı komıssarıat qabyldaý ótkizip jatqan bolatyn. Men sol jerge baryp, kele sala tizimge jazylyp, salmaq pen boıdy ólsheıtin dárigerge kirmeı óte shyqtym. Sodan 1941 jyly tamyzdyń 9-da áskerge alynyp, Almatynyń Malaıa stanıtsasyndaǵy qamalynan bir-aq shyqtym. Meni artıllerııa ýchılışesine almaı, jasaqtalǵan atty ásker polkine jiberdi. Keıin Tastaqta bólimshe komandırleri kýrsyna oqýǵa bardym. Odan Tashkent mańyndaǵy Shyrshyq qalasynda artıllerııa ýchılışesinde kózdeýshi mamandyǵyn oqydym. Sol jerden 1943 jyly mamyr aıynda soǵysqa attandym. Men 4-shi Ýkraına maıdanynyń Qyzyl týly Stanıslavsk, keıin 4-shi Ýkraına maıdanynyń Qyzyl týly Stanıslavsk artıllerııalyq 1672 atqyshtar polkynda kózdeýshi (navodchık) boldym. 76 mm-lik artıllerııalyq qarý bizdiń jan serigimiz boldy. Alǵashqy urysym Dneprde, І-shi Ýkraın maıdanynda bastaldy. Odan keıin, Kıev, sosyn Jıtomır, Fastovo, Vınnıtsk, Berdıchev jáne taǵy da basqa qalalardy azat etýge qatystym. Budan basqa 4-shi Ýkraın maıdanynyń quramynda Batys Ýkraınany, Ivanovo-Frankovo, Mýkachev, Ýjgorod jerlerin jaýdan bosatýǵa at salystym. Odan ári qaraı, Vengrııa men Chehoslavakııany fashıst basqynshylarynan azat etý etý joryqtaryna qatystym. Praga qalasyn azat etýde Jeńiske jetkendigimiz týraly habardy estidim. Habardy estigende qýanyshymyzda shek bolmady, baqytymyzdy sózben aıtyp jetkizý qıyn. Birimizdi-birimiz tanysaq ta, tanymasaq ta quttyqtap jattyq. Bul soǵys máńgilik bolyp ketkendeı kórinip edi. Men Jeńis Kúnin sol 1945 jyly mamyrdyń 9-da Chehoslovakııanyń Olamaýts qalasynda qarsy aldym. Ol jerden meni muǵalim bolǵandyǵymnan elge qaıtardy.
- Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy qaı jerdegi urysta kórsetken erligińiz úshin berildi. Sol kezińizdi esińizge túsirip aıtyp berseńiz?
- Biz ol kezde Polsha jerinde, Oder ózeninen ótýge daıyndalyp jatqan edik. Fashıster bizdiń platsdarmdy joıyp, ózen jaǵasyndaǵy ornalasqan aýyldardy, ásirese, Býkov folvarkin alýǵa árekettenip, qatty shabýyl kórsetti. Tústen keıin nemister 50-ge tarta tankterin, ózdiginen júretin bronetransporterlerin bizge qaraı jiberdi. Bizdiń bólimshelerdi fashıster Kamen selosynan yǵystyrdy. Olardyń tankileri ońtústik-shyǵys jaqtan aınalyp ótýge umtylǵan edi. Ol jerde men jáne meniń oqtaýshym rıazandyq Fedor Kerdan degen jaýynger ekeýmiz ǵana bolǵan edik. Bizde bron tankilerin buzatyn 15 qana snarıad boldy. Sondyqtan, biz tankilerdiń 300 metrge deıin jaqyndaýyn kúttik. Qatarynan 6 snarıadty salyp oqtap tankterge qaraı dáldep attyq. Altaýy da dál tıdi. Tankter otqa oranyp, turyp qaldy. Olar odan keıin sol qanatqa buryla bastady. Biz de zeńbiregimizdi olarǵa qaraı buryp aldyq ta 4 zeńbirek jiberdik. Olar da dál tıip, tórt tank otqa oranyp, jana bastady. Muny kórgen jaý tankısteri úreılendi me, qasha bastady. Aldymen aýyr tankter, onyń artynan qalǵandary shegine bastady. Іshinen bireýi bólinip bizge qaraı umtylyp kele jatyr eken. Biz de jalma-jan tez oqtap alyp ony jaryp jiberdik. Oq búıirine baryp tıdi. Bizde nebári 4 oq qalǵan edi. Ony qashyp bara jatqan bronetransporterlerge kózdep, tórt oqty da dál tıgizip ol tankterdi kúırettik. 30 mınýttyń ishinde 9 tank, 4 bronetransporterdiń kózin joıdyq. Ekeýmiz bir zeńbirekpen 50 tankige tótep berip, 50 fashıstiń kózin joıdyq. Osy urysta ekeýmizge de kórsetken erlikterimiz úshin Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn berdi. Biz qarýdy alyp soǵysqa batyr atanýǵa barmaǵan edik, biz elimiz úshin, týǵan jerimizdi qorǵaý úshin attandyq, sol úshin janymyzdy berýge, barlyq qıyndyqtan ótýge de daıyn boldyq. Bul menińshe, soǵysqa attanǵan barlyq jaýyngerlerdiń, ár jigittiń Otan aldyndaǵy paryzy boldy.
- Soǵysta Jeńiske jetýde qandaı rýh alǵa jeteledi?
- Biz nemisterdiń jerimizdi basyp, bala demeı, shal-kempir demeı aıaýsyzdyq kórsetip, óltirip, oıyna kelgenin istep jatqanda, úılerdi, qalalardy jaǵyp, aldyndaǵynyń bárin oıran-topyryn shyǵaryp jatqandyǵyn kórgende, olarǵa degen yza-kegimiz órshidi. Oıymyzda tek fashısterge jerimizdi bermeý, elden qýý, jerimizdi taptatpaý, bılep, tósteýge jol bermeý boldy. Bizdi qıyn kezde týǵan jerge degen súıispenshilik, patrıottyq sezim alǵa jeteledi. Sondyqtan biz bárine shydap, tózimdilik kórsetip, barymyzdy salyp bolashaq úshin, balalarymyz úshin kúrestik, urpaǵymyz úshin janymyzdy pıda etýge daıyn boldyq. Bárimizdiń maqsatymyz bireý boldy, sol maqsatqa jumyldyrylǵan kúsh fashısterdi elimizden qýýǵa, jeńiske jetýge kómektesti.
- Soǵys kezinde dem alǵan ýaqyttary siz ne istedińiz?
- Biri hat oqyp, biri týǵanyna hat jazyp, biri uıyqtap dem alyp jatqanda men soǵystaǵy tehnıkalardy-nemis brondy tehnıkalaryn, artıllerııalyq qarý-jaraqtardy, bron snarıadtardyń erekshelikterin zertteıtinmin. 2-3 jylda qoıyn bloknotyma bir oqý ádistemelik kitap bolatyndaı jazyp tastappyn. Odan basqa qarýymdy tazalap, ár túrli jaǵdaıǵa túsip qalǵanda ne isteımin dep, ózimniń áreketimdi oılastyryp otyratynmyn. Kórgen-bilgenimdi qoıyn dápterime túrte beretinmin. Soǵys bolǵannan keıin ómir men ólimniń ortasynda júrdik, bul meniń sońǵy kúnim shyǵar dep, máńgilik uıqyǵa keter bolsam dep, týǵan-týystaryma hat jazatynmyn. Meken-jaıymdy jazyp, qaıda habar beretinin de jazyp qoıǵan edim.
Erlik - tek jaý aldynda qorqynyshyńdy jeńe bilý, ne bolmasa esh nárseden qoryqpaıtyn júrek jutqan jaýynger bolý ǵana emes, erlik - ol eńbekqorlyqty da talap etedi. Sondyqtan, buny jas urpaq bilip júrý kerek. Eńbek - maqsat, muratyńa jetkizetin jol.
- Soǵystan keıin taǵdyryńyz qalaı órbidi?
- Soǵystan keıin Abaı atyndaǵy pedagogıkalyq ınstıtýtta oqyp, 1950 jyldan Esik qalasyndaǵy Molotov atyndaǵy orta mektepte muǵalim boldym. Sabaqtan tys mezgilde mekteptegi shahmat pen doıby úıirmesin basqardym. Keıin osy mekteptiń dırektory bolyp, uzaq jyldar ustazdyq qyzmet jasadym. Sol 1950 jyly úılendim. Jubaıym Roza da muǵalim boldy, qazaq tili men ádebıeti páninen sabaq berdi. Birge 50 jyl mándi de, sándi ómir keship, altyn toıǵa deıin jettik. Osy toıdan keıin 3 aıdan soń ol dúnıe saldy. 4 balamyzdy - 3 ul, bir qyzymyzdy tárbıelep ósirdik. Qazir bári otbasyly. Eki úlken uldarym energetıka salasynda, kishi ulym avıatsııada qyzmet jasaıdy. Qyzym ózime tartqan, ustaz. Búginde qudaıǵa shúkirshilik dep 7 nemerem, 3 shóberemniń qyzyǵyn kórýdemin. Mine bıyl, Uly Jeńistiń 65 jyldyǵyn qarsy alyp otyrmyn. Sondyqtan men baqyttymyn. Osynaý uly kúni barsha qazaqstandyqtarǵa tiler tilegim kóp. Qazaq eli ne kórmedi - 1916 jylǵy kóterilis, Azamat soǵysy, ashtyq, qyzyl qyrǵyn, qýǵyn-súrgin, odan keıin qanshama adamnyń ómirin jalmaǵan osy Uly Otan soǵysy. Soǵys tek qasiret pen qaıǵy, kóz jasyn ákeledi. Sondyqtan men Táýelsizdik alǵan qazaq elime ashyq aspan, beıbit ómir, halqyma amandyq tileımin! Soǵys eshqashan bolmasyn! HHІ-shi ǵasyrdyń baqytty urpaqtaryna jarqyn bolashaq, zor densaýlyq, kóp qýanysh pen mol baqyt tileımin!
- Rahmet, aǵa, aıtqanyńyz kelsin!
