ULY JEŃІSKE 70 JYL: Reseıde jerlengen jaýyngerdiń ornyn jalǵyz uly 73 jyldan keıin izdep tapty

ASTANA. QazAqparat - Bir ýys topyraq týǵan jerinen emes, Reseıden buıyrǵan qazaq jaýyngeriniń jerlengen ornyn jalǵyz uly 73 jyldan keıin izdep tapqan.

Qyzylqoǵa aýdanynda turatyn zeınetker Amanjan Muǵalimov ákesi ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa attanǵanda ishte qalǵan ul eken. Qazir zeınetker, jasy -73-te. Onyń ákesi Muǵalim Sultanov 1942 jyldyń 10 qańtarynda Qaıyrlap jáne Qaıyrly degen aǵalarymen birge soǵysqa attanypty. Bir otbasynan attanǵan úsh uldyń ishinen tek Muǵalim ǵana shańyraq kóterip úlgergen eken. Biraq ulynyń jaryq dúnıe esigin ashýyn kóre almaǵan. Óıtkeni, Muǵalim maıdanǵa attanǵanda áıeliniń aıaǵy aýyr eken.

«Ákem Muǵalim Sultanov Taısoıǵan óńirindegi №15 aýylda turǵan ǵoı. 1938 jylǵa deıin Eraly sý bógetin salýǵa qatysyp, keıin aýyl sharýashylyǵy kýrsyn bitirgen. 1940 jyly kommýnıstik partııa qataryna ótip, «Pýt k kommýnızmý» kolhozynda mal sharýashylyǵy brıgadıri bolypty. Soǵysqa Taıpaq aýdandyq áskerı komıssarıaty arqyly shaqyrylǵanda 31 jasta eken. Sol kezde men anamnyń ishinde qalyppyn. Sheshemiz Tynyshtyq 1943 jyly «qara qaǵaz» kelgen dep otyratyn. Kórshiles №14 aýyldan soǵysqa ákemmen birge attanǵan Nıet Nuǵymanov degen kisi jaralanyp, elge oralǵanda atamyzǵa: «Balashov (Tambov oblysy) maıdanyndaǵy jaýǵa qarsy urysta sizdiń balańyz Muǵalimmen birge boldym. Voronej baǵy­ty­n­­­- daǵy urysta balańyz jaraqat­tan­dy. Jaralylardy arbamen medsanbatqa apara jatqanda, sizdiń balańyzdyń da aty-jóni aıtyldy» dep kelipti», - deıdi zeınetker Amanjan Muǵalimov. Sodan beri qazaq jaýyngeri Muǵalim Sultanovtan esh derek tabylmaǵan. 1943 jyly maıdannan joldanǵan «qara qaǵaz» da joǵalypty. Keıin, ákesi Sultan Bısalıev ulynyń taǵdyryna alańdap, jerlengen jeri jóninde deregin izdestirý úshin Maqat aýdandyq áskerı komıssarıatyna suraý salǵan eken. Alaıda, atalǵan áskerı komıssarıat basshysynyń orynbasary, maıor Sevrıýk pen gvardııa aǵa leıtenanty Lobannyń qoldary qoıylǵan hatta bylaı delingen: «gorod Moskva. Nachalnıký otdela po ýchetý pogıbshego ı propavshego bez vestı rıadovogo ı serjantskogo sostava Sovetskoı Armıı. Na №242501 ot 25.01.1952 goda. Donoshý, chto po ýstanovlennym dannym Sýltanov Mýgalım 1911 goda rojdenııa, jeny, deteı ne ımeet. Schıtaıý chto rıadovoı Sýltanov-1911 goda rojdenııa propal bez vestı 1943 godý, o tom chem proshý vysylat ızveşenıe». Bul 1952 jyldyń 27 naýryzynda jazylyp, Máskeýge joldanǵan. Biraq maıdangerdiń balasy Amanjan Muǵalimov soǵysta qaza tapqan ákesiniń qabirin taýyp, týǵan jerdiń bir ýys topy­ra­ǵyn salý maqsatyn árdaıym esinen shyǵarmady. «Maıdanda qaza tapqandardyń jerlengen jeri tabylǵany týraly gazetter­den oqyp, telearnalardan estip júremiz ǵoı. Ákemizben bir­ge maıdanǵa attanǵan Nıet Nuǵy­manovtyń Voronej baǵytynda soǵystyq degeni esimde qalypty. Demek, ákemiz sol mańda jara­qat alǵan bolýy kerek degen oı­ǵa bekindik» degen zeınetker­ Aman­jan Muǵalimov ákesin iz­deý maqsatymen 2011 jyldan beri ınternet arqyly Reseıdegi muraǵattarǵa suraý salynǵanyn aıtady. Budan 53 jyl buryn áskerı komıssarıat habar-osharsyz ket­ti dep tanyǵan maıdangerdiń ulyn qýantar aqjoltaı habardyń ushy­ǵy shyqty. Amanjan qarııanyń qaryndasy Dámelige deregi belgisiz qazaqstandyq maıdangerlerdi erik­ti túrde izdeýmen aınalysatyn Roman Kójekov súıinshi habardy, dálirek aıtqanda, Reseıdiń Voronej oblysyndaǵy Ertıl qalasynyń baýyrlastar zıratyna Muǵalim Sultanovtyń da jerlengenin jetkizipti. Osy habar jetisimen maıdangerdiń uly Amanjan qarııa ákesiniń qabirine barýǵa jınalypty. Qyzylqoǵa aýdanynyń ákimdigi jáne osy aýdannan saılanǵan oblystyq máslıhat depýtaty Ádil Jubanovtyń demeýshiligimen jaqyn­da Amanjan Muǵalimov Voronej oblysynyń Ertıl qalasyna baryp qaıtty.

«Ertıl qalasyndaǵy baýyrlastar zıratyna týǵan jerdiń bir ýys topyraǵyn apardym. Ákemniń arýaǵyna arnap duǵa baǵyshtadym. Sondaǵy derekterge qaraǵanda, ákemiz 1942 jyldyń 20 shildesinde jaraqatynan qaı­tys bolypty. Nege ekeni belgi­siz, ákemniń esimi Muǵalim emes, Spýgal dep jazylypty. Esimindegi bir áriptiń ózgesheligi bolmasa, barlyq derekteri sáıkes kelip tur», - deıdi ákesin kórmese de 73 jyldan keıin jerlengen jeri­ne kindik kesken jerdiń bir ýys topyraǵyn jetkizgen uly Amanjan Muǵalimov.

Al Ertıl qalasy ákim­shi­li­giniń basshylyǵy áke rýhy­na taǵzym etýdi kózdegen atyraýlyq zeınetkerdi qarsy alyp, ekin­shi dúnıejúzilik soǵystyń kýá­ger­lerimen jáne mektep oqýshy­larymen kezdesý ótkizipti. Reseı Federatsııasynyń Prezıdenti atynan Jeńistiń 70 jyldyǵyna arnalǵan merekelik medalmen marapattapty. 1942 jyly Ertıldegi áskerı gospıtalda jatqan jaraly jaýyngerlerdiń aýzyna sý tamyzǵan 10 jasar kishkentaı qyz, búginde 80-degi selkildegen keıýana «Sendeı urpaǵy bar ákeń ólgen joq, aty myń jasaıdy», - dep kózine jas alypty. Taǵy bir-eki orys kempiri sol bir qıyn kezdi kózderi jasqa tuna eske alypty. Onyń biri «Mynaý úıińdegi kempirińe menen sálemdeme» dep shokolad, ekinshisi «Jolyńa jaratarsyń» dep Reseı rýblin usynypty. «Ótken jyldyń jeltoqsanynda ákemniń jerlengen jeriniń tabylǵany týraly habardy estigeli beri uıqym qashyp, tynyshym ketip júr edi. Endi, mine, ákeniń meıirimin sezinip, «Aınalaıyn!» degen bir aýyz sózin estimesem de, áke rýhyna basymdy ıip qaıttym. Budan bylaı balalarym men nemerelerimdi ertip aparǵym keledi. Qazir 8 baladan 20 nemere, 7 shóbere kórip otyrmyn. Bolashaqta urpaqtarym atasyn umytpaı, rýhyna bas ııýge baryp turaryna senemin», - deıdi ákesine degen saǵynyshyn jasyra almaǵan zeınetker Amanjan Muǵalimov.

Maıdanger ulynyń aıtýynsha, Ertıl qalasyndaǵy áske­rı gospıtalda 39 bozdaq 1942 jyldyń 17 shildesinen 7 qaza­ny aralyǵynda jaraqatynan aıyqpastan qaıtys bolypty. Bári de 40-armııanyń quramyndaǵy atqyshtar polkterinde jaýǵa qarsy atoılaǵandar. Solardyń arasynan 8 bozdaq qalalyq ortalyq saıabaqtaǵy baýyrlastar zıratyna 1959 jyly qaıta jerlenipti. Qaıta jerlengender arasynda Muǵalim Sultanov pen Ketebaı Nasabaevtyń (Gýrev (Atyraý) oblysy, Maqat aýdany) da súıegi bar. Al bulardan ózge Ertılde máńgilik mekenin tapqandardyń ishinde de qazaqstandyq jaýynger bar. Máselen, arnaıy túzilgen tizimde Aqtóbe oblysynan Idrı Abdırov (1911 j.t., Yrǵyz aýdany) pen Sara Taıshvenovtyń (1902 j.t., Baıǵanın aýdany), Batys Qazaqstan oblysynan Mýkısh Kýrmangalıevtyń (Jagalın aýdany), burynǵy Gýrev, qazirgi Atyraý oblysynan Kolelov Oıldannyń (1916 j.t., Espol aýdany, Grevenchık selosy) aty-jóni kórsetilgen. Osylardyń arasynda Mýsa Kýsekovtiń týǵan jyly men qaı óńirden ekeni kórsetilmegen bolsa, Shakýr Kadrogalıevtyń (1902 j.t.) tusynda Qazaqstan, Kalmıanov aýdany degen derek qana jazylypty (tizimdegi jazylýymen berildi - J.Sh.). Bul derekter buryn jarııalandy ma, joq pa, bizge belgisiz. Biraq, «Men sekildi baýyryn, ne ákesin izdep, taba almaı júrgender bar shyǵar. Bálkim, septigi tıer, Ertılde máńgilik tynystaǵan qazaqstandyq bozdaqtardyń aty-­jónin «Egemenniń» oqyr­mandaryna jetkizshi, qaraǵym!» degen Amanjol Muǵalimovtiń ótinishine qııanat jasaǵymyz kelmedi, dep jazady «Egemen Qazaqstan» gazeti.