ULY JEŃІSKE 70 JYL: Baltyq jaǵasyndaǵy qazaq batyrynyń eskertkishi

ASTANA. QazAqparat - Ómirde qaıtalanbas erlik jasasa da, aýyr eńbekten beli qaıyssa da eshbir isin mindet etpeı, keýde qaqpaı, buldamaı jalǵan dúnıeden qarapaıym kúıinde ótetin de jandar bolady.

Ondaılar kóp emes, árıne, degenmen, sondaı batyr jaıynda oı tolǵaý, onyń adamgershilikke toly qasıetteri men keıingige úlgi bolar isteri jaıly jazý adamdyq ta, azamattyq ta paryzdyń biri bolar, sirá. Ata-anasynyń qazaqsha qoı­ǵan aty Qosan, al qujattarda Keńes Odaǵynyń Batyry Hasan Mamytov 1922 jyly Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Leńgir aýdanynda dúnıege kelipti. 20 jasynda qasapty qan maıdannyń naǵyz oırandy jeri Stalıngrad shaıqasyna túsken bolashaq batyr Belarýs, Polsha jerlerin, Kalınıngradty azat etý men Berlındi alýǵa qatysyp, onan soń Berlınde soǵystan keıingi tártip ornatýǵa qalyp, elge 1948 jyly bir-aq qaıtyp keledi. Qan sasyǵan, tútin men oq-dári­niń ıisi qolqany atatyn­ maı­dan dalasynda muz jastanyp,­ qar jamylǵan, qansha maıdandas­tarynyń qyrshynynan qıylǵa­nyn kózimen kórgen batyr óziniń erligi jaıynda áńgime aıtýǵa múl­de joq bolypty. Qaıta ol jaı­ly qyrǵynnan aman qal­ǵan­ qarýlastary aıtyp, ózi qata­ryn­da bolǵan Birinshi Baltyq maıdanyn­daǵy 336-atqyshtar polkiniń erlik isterin tirkegen qujattarynda, Podolskidegi áskerı muraǵatta kóbirek derekter keltiriledi eken. Sonymen, arhıv derek­terimen, sarǵaıǵan gazetterde jarııalanǵan maqalalarda, kózkórgender men izdeý­shiler aıtqan áńgimelerge kezek bereıik, dep jazady «Egemen Qazaqstan» gazeti.

Serikqalı MUQANOV: Meniń batyr jaıly bilýim kezdeısoq boldy. 2008 jyldyń qyrkúıek aıynda Reseı Federatsııasynyń Kalınıngrad qalasynda uıym­das­tyrylǵan Aýǵan soǵysy ardagerleri halyqaralyq odaǵynyń kezekti úılestirý keńesiniń otyrysyna shaqyryldym. Sol joly Baltıısk qalasyndaǵy áskerı bólimderdiń birinde qonaqta boldym. Áskerı bólim qos «Qyzyl Juldyz» ordendi Baltyq flotynyń Sývo­rov jáne Aleksandr Nevskıı orden­di 336-shy jeke Belostok gvar­dııalyq teńiz jaıaý áskeri brıga­da­sy dep atalady eken. Bizdi brıga­danyń komandıri, polkovnık Oleg Darjapov qarsy aldy. Men odan: «Sizderde qazaq jigitteri bar ma?» dep suradym. «Bolǵanda qandaı! Sizge bizdiń brıgadanyń maqtanyshyna aınalǵan qazaqty kórseteıin», - dep bes birdeı batyr­dyń músini ornatylǵan dańq alleıasyna bastap apardy. Qaz-qatar turǵan tas músinderdiń birindegi «Keńes Odaǵynyń Batyry Hasan Mamytov» degen jazý kózime ottaı basyldy. Komandır bizdi murajaıǵa aparyp, quramanyń dańqqa toly tarıhynan syr sher­tetin jádigerlerdi kórsetti. Onda da Hasan Mamytovtyń músini bar eken. Qasyna batyrdyń erligin baıandaıtyn eskertkish taqta ilinipti. Baıqaǵanym, ózge músinderdiń aınalasyna týǵan jerlerinen ákelingen túrli kádesyılar qoıylypty. Olar­dyń qasynda jerlesimizdiń mú­sini birtúrli oqshaýlanyp tur­ǵandaı kórindi. «Nege bulaı?» dep polkovnıkten suraǵanymda, batyrdyń 1993 jyly dúnıeden ótkenin, týystarymen baılanys úzilip qalǵanyn alǵa tartty. Shynymdy aıtsam, ishim qan jylap, júregim syzdap qoıa berdi... Elge kelgen soń tartý-taral­ǵy­lar alyp, qazan aıynyń ortasynda Baltııskige qaıta bardym. Bizdi reseılikter qushaq jaıa qarsy aldy. 3000-ǵa jýyq sarbaz saltanatty sapqa turyp, brıgadanyń Jaýyngerlik týyn kóterdi. Sol týdyń qasynda eli­miz­diń kók baıraǵy da jelbiredi. Bul - Qazaqstanǵa jáne qazaqtyń qaharman ulyna kórsetilgen aıryq­sha qurmet bolatyn. Brıgadada qazaq jigitteri bar eken. Reseılik qandastarymyz ǵoı. Brıgada sardarlary ulty qa­zaq sarbazdarǵa erekshe senim arta­tyn­daryn rızashylyqpen jet­kiz­di. Taǵy bir qyzyq aıtaıyn. Brıgadanyń jaýyngerleri Sheshen­stan­da­ǵy soǵysqa qaty­sypty. Tańǵalar­lyǵy sol, Hasan Mamy­tov­tyń músinine kútim jasap, rýhyna taǵzym etip júrgen sarbazdar sol soǵysta eshbir jaraqat almaı, din-aman oralypty. Muny oıdan shyǵaryp aıtyp otyrǵan joqpyn. Qap taýynda tolarsaqtan qan keship kelgen jigitterden estidim» deıdi elimizdegi áskerı bólimderdiń birine Keńes Odaǵynyń Batyry Hasan Mamytovtyń esimin berý kerek, deıdi batyrdyń artynan taǵdyrdyń jazýymen kezdeısoq izdeýshisi bolǵan qazaq azamaty.

Roza QOSANQYZY: Kim-kimde óz ákesine jan ólshemeıdi ǵoı, biraq meniń ákemdeı áke joq. Men ákemniń batyr ekenin keıin mektepte oqyp júrgenimde, Jeńis kúni qarsańynda kezdesýlerge shaqyryp, ol týraly birli-jarym gazet betinde maqalalar shyqqanda ǵana baryp bildim. Meniń uǵymymda ákem metallýrg, yp-ystyq tsehta qorǵasyn qaınatatyn eńbek adamy bolatyn. Jumystan qaljyrap, sharshap keletini sondaı kishkentaı inim qolyna balǵasyn alyp, ákemniń denesin kishkentaı shegemen shegelep jatqanynda oıanbaı uıyqtaıtynyn bilemin. Onyń erligi jaıynda óse kele maıdandas jan dosy - Keńes Odaǵynyń Batyry ıAkov Zaıtsevtan estidik. Ol kisi birde senderdiń ákeleriń qandaı jaǵdaıda qıyndyqtan tosylmaıtyn, qaıta jurttyń oıyna kelmeıtin sheshimder qabyldaý arqyly qarýlastaryn qutqarǵanyn bilemin dep tómendegi qyzyq jaǵdaıdy aıtyp bergeni esimde. Soǵystyń qaı kúni de sura­pyl ǵoı, sondaı bir kúnde oq qarsha jaýyp, fashıster bas kótertpeı rotamyz birneshe kún boıy ystyq as-sýsyz qaldy. Dalalyq ashana jetýine esh múmkindik joq, qursaýda qalǵandaı, sýyq okopta jaýmen jaǵalasyp jatqanymyzda senderdiń ákeleriń oq tıip, óleıin dep jatqan jylqyny kórip, jaýǵan oqtan jasqanbaı jer baýyrlap baryp, álgi jylqyny baýyzdap, jantalasa ishin jaryp jiberip, etin kesip ákelip, as pisirip, búkil rotanyń boıyna qýat bergeni bar. Sonda oǵan solaı jasa dep buıryq bergen eshkim joq, dep tańǵala otyryp, súısine áńgimelegeni bar. Óziniń erligi jaıynda tis jar­maıtyn ákem bala kezi­miz­den biz­ge jatar ýaqytta erteń­gi, ańyz áńgi­meler de aıtyp beretin. Al ákemniń osy qyrynyń meniń balalarymnyń qalyptasýyna kóp yqpaly boldy. Atasyn janyndaı jaqsy kóretin nemereleri qandaı jumys­tan da taısalmaıtyn, ultyn súıetin, hal­­qyn qadir­leıtin azamat bolyp­ ósti. Men ákeme nemerelerin sondaı etip tárbıelegeni úshin de qaryzdarmyn. Ol kisi óziniń áskerı komıssarıat aldyndaǵy bedeline qaramastan, uldaryn ásker qataryna jiberdi. Tipti, inim Batyrhan ákesi quramynda soǵysqan 336-jeke Belostok gvardııalyq teńiz jaıaý áskeri brı­gadasynda áskerı boryshyn óte­geni bar. Qazir marqum bolyp ketken inim, alǵashqy kúni bólimge kelgenimizde qatarǵa turǵyzyp qoıyp, brıgadanyń tarıhyn, odan shyqqan batyrlardy maqtanyshpen atap jatqanda ákem esimi aıtylǵanda tolqyp kettim, degeni bar. Ákemniń atyna kir keltirmeımin dep jantalasa boryshyn ótegen uly kólik apatynan qaıtys bolyp, ákem onyń artynda qaldy. Sol qaza ákeme, anam Qymqapqa óte aýyr tıdi. Adamı kelbeti keýdege jyly­­lyq uıalatqan batyrdyń beı­nesi janyma jaqyndaı tús­kendeı. Batyr aǵaǵa de­gen erekshe qurmet bılep, ǵalam­tordy aqtaryp, qyzy Roza ákel­gen gazetter betinen syr saý­dym. Polkovnık D. Pıslıakov bylaı dep jazady. «1943 jyly Dneprden óterde Hasannyń (Qosan) keýdesinde eki birdeı «Erligi úshin» medali bar edi. Onyń birin Stalıngrad maıdanynda alsa, ekinshisin podpolkovnık Pılıýgın Smolensk túbinde taqqan bolatyn. Tún qoıýlanǵan tusta áskerimiz Dnepr­diń arǵy ja­ǵa­laýyna ótýi tıis boldy. Qaıyq joq, jaýyngerler Mamytov pen Holov bórene aǵashtarǵa qulaǵan úıdiń esigin baılap, oǵan pýlemetti ornalastyryp, Dnepr tolqynymen arpalysyp keledi. Jyljyp kele jatqan saldy baıqap qalǵan fashıster oq jaýdyrdy. Holovqa ıyǵynan, al Hasannyń artyndaǵy zat salǵan qabyna oq tıdi. Oqtyń jarqylynan qaı tusta jaý pýle­meti turǵanyn shamalaǵan Hasan oqty tógip jiberdi. Nysanaǵa dóp tıip, pýlemettiń úni óshti. Osy sát sal jaǵaǵa toqtaǵandaı, ústinen yrǵyp túsip edi, jaǵalaý emes, muz eken. Opyrylyp túsken muzdan sup-sýyq sýǵa túsken Hasan jan dármen jaralanǵan joldasy men pýle­metti jaǵaǵa alyp shyqqan. Holovtyń jarasyn tańyp bola bergende jap-jaqyn jerden daýys estildi. Qarańǵyǵa tesile qarap edi júgirip bara jatqan eki fashısti ańdady. Jyldam transheıaǵa túsken olar dotqa kirip, ózendi atqylaı bastady. Jer baýyrlaı dotqa jet­ken Hasan qolyndaǵy tankke qarsy granatany qulashtaı laq­tyrdy. Onyń da úni óshti. Endi saqyldaǵan pýlemet úni taǵy da jap-jaqynnan, oń jaqtan estilgen. Pýlemetin sol jaqqa burǵan Hasan bir basqynshyny oqqa ushyrdy. Ekinshisi Hasanǵa tura umtylǵan. Naǵyz jan alyp, jan berisetin sheshýshi sát. Hasan batyr bul joly da jeńip shyqty. Tań sibirlep atqan mezgilde polk tegis ózennen ótip jyljı bastaǵan sát bolatyn. Bir ýaqytta kútpegen jerden bir mashına tıep alǵan soldaty bar nemis kóligi orman ishinen shyǵa keldi. Birinshi bolyp baıqaǵan Hasan pýlemetin sol jaqqa burǵan. Jaqyn jerden jaýǵan oqtan baýdaı túsken bir rotadaı nemis soldattaryna qosa tórt avtokólik pen bir bronetransporterdi jaǵyp jibergen Hasan erligi sol joly búkil jaýyngerlerge ańyz bolyp tarap edi. Tipti, pýlemeti qatardan shyǵyp qalǵanda qolyna ilikken jaý qarýyn alyp, Rogachev qalasyna alǵashqylardyń biri bolyp kirgen Hasan erligi osyndaı edi», dep jazypty.

Soǵystan keıin aýyr jumys­tan qashpaı ystyq tsehta jumys jasaǵan Qosan aǵa ózinen keıingi jastarǵa qorǵasyn balqytýdyń qyr-syryn úıretipti. Batyr aǵa jaıly tolǵana áńgimelegen Aqylbek Jetibaev Qosan aǵa apatty jaǵdaılarda, bir qıyn ýaqyttarda peshke bizdi jaqyn­datpaı, ózi baratyn deıdi. Eshqashan menmendikti bilmeıtin aǵamyzdan óz basym adamgershiliktiń qandaı bıik bolatynyn kórdim. Sondaı adamnyń qasynda júrip, úıren­gen shákirti bolǵanymdy keıin­gilerge aıtýdyń ózi ǵanıbet. Beıbit kúnde Qazaqstannyń qurmetti metallýrgi ataǵyn alǵan, qan maıdannan keýdesine Altyn Juldyz taqqan batyrdyń erligi keıingige úlgi. Ólmeıtin erlik jasaǵan Qosan batyr taǵylymy kisilikke shaqyr­ǵandaı.