Uly Otan soǵysyndaǵy qazaqstandyqtardyń tarıhı 65 sáti: pavlodarlyq sarbazdyń maıdandyq joly Qyzylqoǵam aýylynan Venaǵa deıin jalǵasty
Ol Jeńistiń 65 jyldyǵyn Máskeýdegi Qyzyl alańda Uly Otan soǵysynyń qazaqstandyq delegatsııasymen birge qarsy alady. Aýyldyń qarapaıym jigiti maıdandyq jolyn týǵan aýylynan bastap Venaǵa deıin jalǵastyrdy. 85 jasynda ol - eti tiri, elgezek, optımızmge toly adam. Onyń jergilikti gazette jarııalanǵan «Jaýynger jazbalary»- soǵystyń anyq tarıhy jaıly qarapaıym jaýyngerdiń baıandaýy. Sáıtken Saǵıtuly QazAqparat tilshisiniń suraqtaryna shyń kóńilmen jaýap qaıtardy.
- Sáıtken Saǵıtuly, 41-jylǵy maýsymnyń 22-si esińizde qalaı qaldy?
- Ol kezde men 10-synypty bitirip, bolashaqqa jospar quryp jatqan edim. Alaıda bul kúni aýylymyzǵa soǵys atty qaraly habar jetti. Aýyl áıelderi jylap, adamdar jınalyp, ýaıymǵa salyndy. Sodan keıin áskerge jumyldyrý bastaldy - 18 ben 49 jas aralyǵyndaǵy er adamdardy maıdanǵa áketti. Biz, burynǵy mektep oqýshylary maıdanǵa shaqyrǵanǵa deıin kolhozda eńbek ettik. Synyptastarymdy 42-jyldyń mamyrynda Qyzyl armııaǵa alyp ketti, meni almady - boıym 150-den kishi, salmaǵym da az bolatyn. Tek 42-niń qyrkúıeginde shabyndyqta shóp shaýyp júrgenimde shabarman maǵan maıdanǵa shaqyrý qaǵazyn ákelip berdi.
Lebıajidegi ásker kommısarıatqa barǵanymda bizdi áýe-desanty jasaǵynyń qataryna engizilgenin, Máskeý túbinde shoǵyrlanatynymyzdy estidim.
- Ata-anańyz, sirá, sizdi qatty ýaıymdaǵan bolar?
- Ata-anam buǵan deıin kóz jumǵan edi. 1931 jyly aýyr naýqastan qaıtys bolǵan ákemne, eki jyldan soń - sheshemnen aıyryldym. Aǵa-ápkelerim kóp bolatyn, biraq qazir olardyń eshqaısysy joq, otbasymnan qalǵan tiri adam - ózim ǵana.
Máskeýge Sibir qalalary men Ýral arqyly júrgen uzaq jol bolatyn. Lıýbertsy qalasyna deıin jetip, odan jaıaý qatarmen birinshi áýe-desant brıgadasy quralyp jatqan Dzerjınskige deıin jettik. Pýlemet, mınometten atýdy úırenip, parashıýt qurylǵysyn zerttedik. Eń alǵashqy munaradan, keıin aerostattan 700 metrlik bıiktikten, sodan baryp ushaqtan sekirdik.
- Qorqynyshty bolǵan shyǵar? Kózińizdi jumyp sekirdińiz be?
- Iá, solaı boldy (kúledi), aýyl balasy boldym ǵoı. Lıýk ashylady - sen tuńǵıyqqa túsip bara jatqandaısyń, aýa kúıdirgendeı bolady. Biraq parashıýt ashylǵannan keıin masattanǵan sezimge enesiń - rahatqa bólenip, án salǵyń keledi.
1943 jyly qańtardyń ekinshi jartysynda bizdi avtokólikterge tıep, Staraıa Rýssa qalasyna jaqyn jerde maıdanǵa attanatynymyzdy habarlady. Eki kúnnen keıin aıaǵymyzǵa pıma kıip, shańǵyǵa turyp orman áýejaıyna jol júrdik. Alaıda odan ushyp bara almadyq - nemister baıqap qalyp, bombalap tastady. Bir aı boıy qarda uıyqtap, táýligine qaraqumyqty azyq etetinbiz, bizge tamaq ákelmeıtin,. Keıin qaıta toptastyryp, maıdan jelisine jiberdi. Tegis taza dalada okoptar qazdyq, biraq nemister bizdi kórip qoıyp oq atty. Sol shaıqasta men aıaǵymnan jaralandym. Medsanbatqa deıin jetip, bul jerde uzaq ýaqyttan beri jatpaǵan taza aqjaıma tóselgen saban ústinde uıyqtadym. Jaraqatym jeńil bolsa da aryqtaý saldarynan eki aı gospıtalde emdeldim. Jaýyngerlik jolymdy osyndaı sátsizdikpen bastadym.
- Múmkin, kerisinshe shyǵar, Sáıtken Saǵıtuly? Bul shaıqasta aýyr jaraqattanǵandar men mert bolǵandar kóp boldy ǵoı.
- Iá, keıinnen anyqtalǵandaı, bul kóńil alańdatatyn manevr boldy. Alaıda ol myńdaǵan jas jigitterdiń ómirin qıyp ketti.
- Al gospıtalden keıin she?
- Gospıtalden keıin meni Ivanovo túbine jiberip, artbatareıanyń úshinshi batalonynyń 76-mıllımetrlik zeńbirekterin oqtaýshy etip qatarǵa qosty.
- Jańa áskerı mamandyq pa?
- Men jaqsy daıyndyqtan óttim, polk komandıri qolynan «Óte jaqsy artıllerıst» belgisin aldym, ony áli kúnge deıin maqtanyshpen taǵyp júrmin. Alǵashynda bizdi rezervte ustap, keıinnen marshal Jýkov qolbasshylyq etetin maıdanǵa jiberdi.
Belarýssııa. Ýkraına, Karpat arqyly ótip, Rýmynııa aýmaǵyna keldik, sodan keıin Vengrııa boldy - bizge qorǵanysty ustap nemister shabýyl jasaıyn dep jatqan ýchaskede qarsy shabýylmen jaýap berýge buıryq berildi. Maqsat oryndaldy - jeńis lebin sezgendeı boldyq. Jańa zeńbirekter, «katıýshalar», ushaq, tankter sııaqty úlken áskerı kúsh jınap alǵan biz shabýylǵa daıyndaldyq. Artdaıyndyǵymyzdan keıin nemister jaǵyn jappaı tútin basatyn. Sodan soń tankterimiz ben ushaqtarymyz «Azattyq» kınosyndaǵydaı bastyrmalatty. Sol jerlermen keıin jaıaý áskermen de óttik, kedergi kúsh kezdestirmedik, bir aýylda toqtap, túnep shyqtyq. Osylaı ár kúnimiz ótti, biraq jaraqattanǵandar men mert bolǵandar bar edi.
- Sodan soń Germanııaǵa attandyńyz ba?
- Joq, biz Avstrııaǵa kelip Vena mańyndaǵy temirjol toraby úshin shaıqas júrgizdik. Nemister qysym kórsetip, bronetransporterlerdi jiberdi. Bizdiń batareıaǵa tikeleı nysanaǵa kózdeýge buıryq etildi. Esebimiz boıynsha aldymyzda eki brondalǵan kólik jyljyp kele jatty, birinshisine deıin 300 metrdeı qashyqtyq bar edi. Oǵan biz birinshi snarıadtan oq tıgizdik, odan shashylǵan nemisterdi jaıaý áskerlerimiz oqpen qarsy aldy. Odan ári mursha bermeı, ekinshisi de kelip jetti, oǵan da tıgizdik. Qosymsha kúsh jetken soń shabýylǵa shyǵyp, keshkisin bul torapty aldyq.
- Bul qashan boldy?
- 1945 jyldyń naýryzynda Venaǵa bardyq, qalany qorshap alyp, sáýirdiń 18-i kúni Avstrııa astanasyn shabýylmen aldyq. Mamyrdyń 2-sine deıin demalyp, qaıta kıinip, taǵy joryqqa attandyq, Chehoslovakııa aýmaǵynda soǵystyq. Ol jerde amerıkandyqtarǵa berilýge daıyn bolyp otyrǵan nemisterdiń bólimshelerin qorshap alýymyz kerek edi. Áýeli tankter, sodan soń áskerimiz attandy. Mamyrdyń 8-inde kishkentaı ózenniń mańynda toqtalǵan kezimizde «Jaýyngerlik radıodan» soǵystyń aıaqtalyp, nemisterdiń tize búkkendigin estidik. Bir-birimizdi qushaqtap, aspanǵa oq atyp, keshke qaraı júz grammen toıladyq.
Nemis bólimsheleriniń qaldyqtary qarsylyq kórsetti. Mamyrdyń 12-si kúni Chehoslovakııanyń Brno qalasyna kirgenimizde soǵys biz úshin aıaqtalǵan edi.
- Úıge jınaldyńyz ba?
- Joq, úıge deıin áli alys edi - úsh aılyq demalys berdi. Meni Vengrııaǵa, odan keıin Estonııaǵa qyzmetke jiberdi.
- Sizdi qashan bosatty?
- 1947 jyldyń sáýirinde. Týǵan jerim - Lebıaji aýdanyndaǵy Qyzylqoǵam aýylyna baryp bastaýysh synyptardyń muǵalimi boldym - onjyldyq bilimim bar edi, orys tilin biletinmin. Semeı pedagogıkalyq ınstıtýtyna qujattar tapsyrdym, biraq MQK-ne shaqyrylyp, partııa jaýyngeri bolǵan soń qaýipsizdik organdary qyzmetine jiberildim. Osylaısha 1949 jyly meniń qaýipsizdik organdaryndaǵy eńbek jolym bastaldy.
- Jaýlar men tyńshylardy áshkereledińiz be?
- Meni Pavlodar aýdandyq bóliminiń jedel ýákili etip taǵaıyndady, qazaqshany jaqsy bilgen maıor Dmıtrıev qyzmet ádisine úıretti. Tórt kúnnen keıin maǵan qaǵazǵa toly seıfty kórsetip, osymen aınalys, dedi. Bizde shynymen jaý sonsha kóp pe dep oıladym. Al bul jerde kórshi kórshige jazyp jatqan shaǵymdar sııaqty qaǵazdar kóp - qaı jerde shyndyq, qaı jerde qur sóz ekendigin anyqtap otyrdym. Ýaqyt óte kele úırenip kettim.
- Siz qatardaǵy jaýyngerden polkovnıkke deıin óstińiz be?
- 33 jyl qyzmet etip «KSRO-nyń MQK qurmetti qyzmetkeri» belgisin aldym, al ony jaı bermeıdi. Alpys jasymda otstavkaǵa kettim, jarǵy boıynsha on jyl erte ketýge bolsa da, kete almadym - jibermedi.
- Jeke ómirińiz qalaı boldy?
- Jaqsy. Áıelim ekeýimiz 63 jyl birgemiz - úsh qyzymyz, ulymyz, nemerelerimiz jáne bir shóberemiz de bar. Barlyq balalarymyzdyń joǵary bilimi bar. Qıynshylyqtar kóp bolsa da, basymnan kóp nárse keshsem de, taǵdyryma ókpelemeımin. Bul aýyr jumys - bastyqtaryń óte kóp, bárine jaǵa almaısyń. Oǵan qosa, seni «baqylap» júretin partııa uıymy taǵy bar.
- Jeńis kúnin Qyzyl alańdaǵy paradta qarsy alatynyńyzǵa rızasyz ba?
- Árıne, rızamyn, Máskeýde bolmaǵanyma biraz ýaqyt boldy. Alpysynshy jyldary sondaǵy barlaýshylar mektebinde oqyǵan bolatynmyn.
- Jolyńyz bolsyn, jaqsy ásermen oralyńyz. Áńgimeńizge rahmet.
