Ulý jylynda qulpytasqa qashalǵan aıaýly esimder
ASTANA. KAZINFORM – Tarıh qoınaýyna enetin 2024 jylda birneshe tanymal otandasymyz ómirden ozdy. Olardyń arasynda alty alashqa esimi aıaýly eki uly tulǵanyń urpaǵy bar.
Murat Áýez
Kórnekti qoǵam qaıratkeri, belgili shyǵystanýshy, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty14 maýsymda ómirden ótti.
Áıgili jazýshynyń áıgili ulyn halyq qytaıtanýshy, túrkitanýshy, mádenıettanýshy, esseıst, dıplomat retinde jaqsy biletin. Byltyr ǵana ol 80 jyldyq mereıtoıyn atap ótken edi.
Anasy Fatıma Ǵabıtova – Bilál Súleev, Іlııas Jansúgirov pen Muhtar Áýezovtiń ómir jolynda óshpes iz qaldyrǵan erekshe taǵdyrly jan.
1918 jyly 17 jastaǵy Fatıma aǵartýshy Bilál Súleevke qosylyp, Jánibek, Farıda, Azat esimdi úsh bala súıedi. 1930 jyly Bilál Súleev tutqyndalyp, aqyry «qyzyl terrordyń» qurbanyna aınalady.
1932 jyly B. Súleevtiń dosy Іlııas Jansúgirovpen otaý quryp, Úmit, Ilfa, Bolat esimdi úsh perzent kóredi. Biláldi jalmaǵan saıası súrgin Іlııas Jansúgirovti de tynysh qoımaıdy. Bes balamen jalǵyz qalǵan (1930 jyly Farıda qaıtys bolady) Fatımany Bilál men Іlııastyń tileýlesi bolǵan Muhtar Áýezov qamqorlyǵyna alady. Bul qamqorlyq januıa jylýyna ushtasyp, 1943 jyldyń qańtarynda ómirge Fatıma ananyń sút kenjesi Murat Áýez dúnıege keledi.
Jazýshy óz estelikterinde Muhtar Áýezovtiń uly ekenin 1949 jyly ǵana bilgenin aıtady. Mektep tabaldyryǵyn endi attaǵan sátinde ákesi qasynan tabylady.
Tegine tartyp týǵan jas Murat 1959 jyly, 16 jasynda M. Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń Shyǵys tilderi ınstıtýtynyń qytaı fılologııasy fakýltetine oqýǵa túsedi. Ǵalym óz kúndeliginde Máskeýde oqyǵan kezeń onyń saıası tanymyn túbegeıli aıqyndaǵan jyldar bolǵanyn jazady.
1963 jyly Bolathan Taıjan, Altaı Qadyrjanov, Ánýar Sartbaevtarmen birge «Jas tulpar» uıymyn quryp, erkindik, ádildik jolyndaǵy kúres jolyn bastap ketedi. Bul uıymnyń aınalasyna kileń bilimdi, rýhy oıaý jastar toptasyp, qazaqtyń sanasyn oıatýǵa, tól tarıhtyń aqtańdaq betterin arshýǵa umtylady.
1989 jyly Semeı polıgonyn jabý mıssııasy úlken aýqymmen bastaý alǵanda bul istiń de basy-qasynda Murat Áýez júrdi.
Qazaqstan óz táýelsizdigin jarııalaǵan kezde Parlament depýtaty boldy, ádebı zertteýlermen aınalysty, Qazaqstannyń Qytaıdaǵy tuńǵysh elshisi qyzmetin atqardy.
Murat Áýez oqyrman esinde 200-den astam ǵylymı-tanymdyq eńbektiń, «Ýaqyt baılanystyrýshy jip» (1972), «Ippokrena. Ýaqyt qudyqtaryna barý» (1997) jáne «Qaıtý úshin ketý» (2002) sııaqty monografııalardyń avtory retinde qaldy.
Oksfordta dáris oqyǵan tuńǵysh qazaq
Akademık, fızıka-matematıka ǵylymdarynyń doktory Temirǵalı Kóketaev 18 tamyzda baqılyq boldy.
Jazarman qaýym ony tuńǵysh qazaq fızıgi dep te ataıdy. Oksfordta dáris oqyǵan tuńǵysh qazaq bolyp esepteletin ǵalym Halyqaralyq bıografııalyq ortalyqtyń sheshimimen (Ulybrıtanııa, Kembrıdj) dúnıejúzi fızıkteriniń arasynda «HH ǵasyrdyń ǵulama adamy» atanǵan.
Kórnekti fızık sýyq jaryqty oılap tapqan. Bul – fızıka ǵylymynda buryn-sońdy bolmaǵan sony jańalyq edi.
Ǵalymnyń osy jáne ózge de eńbekterin ásirese Ulybrıtanııanyń ǵylymı qaýymy joǵary baǵalasa kerek. Kembrıdj ýnıversıteti 1999 jyly «Ǵasyr adamy» degen ataq berse, 2006 jyly Oksford ýnıversıteti dárisin tyńdaý úshin shaqyrtady.
- Birinshi dáris oqyǵanda kostıým kıip, galstýk taǵyp barǵanmyn. Keıin qonaqqa da solaı kıinip bardym. Ondaǵylar bul «sovet formasy» dep kúldi. Sondaǵy áriptesterimniń biri alǵashqy eki dáristen keıin Oksford ýnıversıtetiniń tól tańbasy bar maıka syılady. Odan keıin taǵy úsh dáris oqydym. Onyń árqaısysyna 200 tyńdaýshy keldi. Dáriske jınalǵandardyń sany maǵan aıtqannan kóp bolyp shyqqanda dástúrli kúdik paıda boldy. Bálkim arasynda májbúrlep ákelgender de bar shyǵar dep oılap úlgerdim, - dep eske alady ǵalym.
Aqyry sol kúdikten arylý úshin dáriske qyzyqpaıtyndar bolsa, bastalmaı turyp shyǵyp ketý kerektigin eskertedi. Keıin bul eskertýiniń sebebin brıtanııalyq áriptesterine asyqpaı túsindirýge týra kelgen eken.
Ataqtyń fızıktiń osy sapary týraly ańyzǵa aınalǵan áńgime bar. Ǵalym uıymdastyrýshylarǵa dáristi qazaqsha oqyǵysy keletinin aıtady. Biraq qazaqsha ǵylymı dáristi tikeleı aǵylshyn tiline aýdara alatyn maman tabyla qoımaıdy. Sóıtip dáris orys tilinde oqylady. Keterinde Temirǵalı Kóketaev óziniń Qazaqstan deıtin elden kelgenin, ol eldiń memlekettik tili qazaq tilin ekenin aıtyp, týǵan eliniń uly ǵalymdary týraly biraz málimet bergen kórinedi.
Tóregeldi Sharmanov
Qazaq taǵamtaný akademııasynyń akademıgi, medıtsına ǵylymdarynyń doktory26 mamyrda kóz jumdy.
94 jasynda ómirden ótken ǵalym kezinde 12 jyl boıy elimizdiń Densaýlyq saqtaý mınıstrligin basqardy.
T. Sharmanov eńbek jolyn dáriger bolyp bastap, elimizdiń densaýlyq saqtaý mınıstrine deıingi qyzmetterdiń bárin de abyroımen atqaryp, halyqtyń shynaıy qurmetine bólendi. Ǵylym jolyndaǵy qyzmetindegi eleýli jetistikterge jetti. Júzdegen ǵylymı eńbek jazdy.
Qarjaýbaı Sartqojauly
Belgili túrkolog, fılologııa ǵylymdarynyń doktory 27 shildede, 77 jasynda dúnıeden ótti. Ol ómiriniń sońǵy kúnderine deıin L. Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinde ǵylymmen aınalysty.
Ǵalymdy bylaıǵy jurt Mońǵolııa qazaqtarynyń arasynan shyǵyp, bıik laýazymǵa kóterilgen qazaqtardyń biri, bitik tastyń, rýna jazýynyń bilgiri retinde bildi. Ásirese, «Orhon eskertkishteriniń tolyq atlasy» atty 3 tomdyǵy túrkitaný ǵylymynda orny bólek eńbek bolyp esepteledi.
Monǵolııa jerinen tabylǵan «ata dombyrany» zertteý arqyly qazaq kúı óneriniń tarıhy 2 myń jyldan asatynyn dáleldep berdi.
Muhametjan Tynyshpaevtyń uly
Ǵalym, tehnıka ǵylymdarynyń doktory Dáýlet Sheıh-Álı-Tynyshpaev 9 jeltoqsanda AQSh-ta ómirden ótti.
Dáýlet Muhamedjanuly 1931 jyly Almaty qalasynda ómirge kelgen. 1964 jyldan bastap 18 jyl boıy Ýfa munaı ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń qoınaýdaǵy munaı jáne gaz zerthanasynyń jetekshisi bolyp jumys istegen.
Al 1983 jyldan 2001 jylǵa deıin ózi qurǵan Qoınaý jáne qoınaýdaǵy gaz ispetti suıyq magma quramdarynyń kollektorlyq qasıetterin zertteý bólimine jetekshilik etti.
Osy qyzmetterde júrip Bashqurtstan men Qazaqstannyń kóptegen munaı-gaz kenishterin zertteýge basshylyq etti.
Qarajanbas munaıyn tapqan qazaq
Ardager-geolog Ádil Moldashuly Nurmanov 90 jasqa qaraǵan shaǵynda, 18 tamyzda fánıden kóshti.
Ádil Nurmanov 1934 jyly 5 qarashada Mańǵystaý oblysy, Taýshyq aýylynda dúnıege kelgen. 1957 jyly Qazaq memlekettik ýnıversıtetin geologııa salasy boıynsha aıaqtap, «Mańǵystaýmunaıgazbarlaý» tresine jumysqa alynady. Keıin kóptegen barlaý ekspedıtsııalaryna jetekshilik etip, ólkedegi birqatar ken oryndarynyń ashylýyna sebepker boldy.
1972 jyly keshendi ekspedıtsııamen Soltústik Bozashy mekenine shyǵyp, geologııalyq materıaldar jınaıdy. Sol materıaldardy negizge alyp, geologııalyq barlaý júrgizý kerek degen usynys aıtady. Biraq bul sheshimge senimsizdikpen qaraýshylar kóp edi. Geologtiń tabandylyǵynyń arqasynda barlaýǵa ruqsat berilip, 1974 jyly Qarajanbasta munaı bar ekenin málim bolady.
- Toporgaf Solodov ekeýimiz uńǵymalar oryn tebetin oryndardy áýpirimdep qaǵazǵa túsirdik. Qazǵan 12 uńǵymanyń eń sońǵysy Qarajanbas bolatyn. «K-12» dep belgilegenbiz, - dep eske alǵan edi geolog.
26 qańtarda tún ortasynan aýar shaqta 302 metrge tereńdegen uńǵymadan munaı atqylaıdy.
Qazir Qarajanbas kenishine Qazaqstanda óndiriletin munaıdyń 2,5 paıyzǵa jýyǵy tıesili. Ken ornynda 7 myńnan astam adam jumys istep júr.
Alǵashqy Senat spıkeri
1996-1999 jyldary QR Parlamenti Senatynyń tóraǵasy bolǵan Ómirbek Baıgeldi 3 sáýirde dúnıe saldy.
1995 jyldyń 30 tamyzyndaǵy konstıtýtsııalyq referendýmnan keıin Qazaqstan Parlament qos palataǵa jikteldi. Osy jyldyń aıaǵynda Senat saılaýy ótip, 1996 jyldyń 30 qańtarynda jumysyna kirisken Senatqa Ómirbek Baıgeldi tóraǵalyq etti. Jalpy ol Senattyń birinshi, ekinshi, úshinshi jáne tórtinshi shaqyrylymdaǵy depýtaty boldy. Senat quramyndaǵy eńbek ótili ǵana 16 jyldan asady.
Saıasatker sarapshylardyń ortasynda ekonomıka ǵylymdarynyń doktory retinde de tanymal boldy.
Anar Jaıylǵanova
2019-2022 jyldar aralyǵynda QR Memlekettik qyzmet isteri jónindegi agenttiktiń tóraǵasy bolǵan Anar Jaıylǵanova 55 jasqa qaraǵan shaǵynda, 13 aqpanda ómirden ótti.
Zańger bıliktiń joǵary eshelonyndaǵy qyzmetin 2004 jyly Joǵary sottyń sýdıasy retinde bastady. Al 2008 jyldan bastap 8 jyl boıy Konstıtýtsııalyq keńestiń múshesi boldy. 2016-2019 jyldary Májilis depýtaty retinde zań shyǵarý isine aralasty.
«Erke sylqymnyń» avtory
Kúıshi-kompozıtor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri Ábdimomyn Jeldibaev 12 sáýirde baqıǵa attandy.
Kúıshi 30 jyldan astam ýaqyt boıy «Shý erkesi» halyq aspaptar ansambline jetekshilik etken. Sazgerden urpaqqa «Erke sylqymnan» basqa «Arman qus», «Abaı armany», «Jambyl tolǵaýy», «Turan eli» sııaqty 70-ten astam kúıi men áni mura bolyp qaldy.
Jumabaı Shashtaıuly
Qazaq prozasyna «Aspanqora», «Shal men jylqy», «Quralaıdyń salqyny» sııaqty klassıkalyq shyǵarmalardy syılaǵan jazýshy, birqatar basylymda bas redaktor qyzmetin atqarǵan qalamger 12 naýryzda ómirden ozdy.
Jumabaı Shashtaıulynyń qamqorlyǵyn kórgen jas ádebıetshiler ony rýshyldyq pen jikshildikten ada, sózi men isi bir jerden shyǵatyn shynshyl adam retinde qadirledi. 1984 jyly shyqqan «Qyzyl qar» atty tuńǵysh jınaǵy sovet júıesiniń ıdeologııasyna qaıshy týyndy dep baǵalandy. Oqyrmanǵa onyń «Jala men nala» (1987 j), «Jyr jolbarys» (1996 j), «Bizdiń zamannyń Aıaz bıi» (1997 j), «Jańǵyryq» romany (2004 j) keńinen tanymal.
2002 jyldan Qazaq radıosynyń bas redaktory qyzmetin atqardy. 2008-2017 jyldary «Qazaq ádebıeti» gazetinde bas redaktor bolǵan.
Medeý Sárseke
Injener-jazýshy, Sátbaevtaný iliminiń alyp tulǵasy, Semeı polıgonynyń shejireshisi Medeý Sárseke 20 naýryzda qaıtys boldy.
Qalamger «Ǵajaıyp sáýle», «Kórinbestiń kóleńkesi» men «Jetinshi tolqyn» ǵylymı fantastıkalyq týyndylary arqyly qazaq ádebıetinde ǵylymı-qııal janryn jańa deńgeıge kóterdi dep esepteledi.
Jazýshy áıgili tarıhshy Álkeı Marǵulannyń tapsyrmasymen Qanysh Sátbaevtyń ómirin zertteýge ómiriniń 12 jylyn arnaıdy. Іzdesin jolynda akademıktiń izi qalǵan Baıanaýyl, Ulytaý, Qaraǵandy, Qyzylorda, Tashkent, Tom, Máskeý, Sankt-Peterbýrg jáne Almaty muraǵattaryn aqtaryp, «Qanysh Sátbaev» atty ǵumyrnama jazyp shyqty. Biraq saıası kózqarastar kesirinen kitap 1980 jylǵa deıin jaryqqa shyǵa almaı jatty.
Al jasy 80-ge kelgen shaǵynda kólemi 900 betke jýyq «Semeı qasireti» atty derekti týyndysyn jaryqqa shyǵardy.
Seıdahmet Quttyqadam
Keıingi jyldarǵa deıin demokratııashyl pýblıtsıst retinde tanymal bolǵan Seıdahmet Quttyqadam 3 naýryzda, 77 jasynda uzaq syrqattan kóz jumdy.
Eńbek jolyn dıplomatııalyq qyzmetten bastaǵan ol keıin «Araı» jýrnaly, «Vremıa-Dáýir» jáne «Epoha» gazetteri sııaqty respýblıkalyq basylymdardy basqardy.
Sondaı-aq, ol «Vyzov vremenı», «Mırajı ı realıı», «Slýjenıe natsıı», «Kazahskaıa drama» atty kitaptardyń avtory.
Gúlnár Sıqymbaeva
7 qazanda ánshi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi Gúlnár Sıqymbaevanyń ómirden ótkeni týraly qaraly habar tarady.
Ánshi Túrkistan oblysy Tólebı aýdany Maıbulaq aýylynda týyp-ósken. 1985 jyly Gúlnar Sıqymbaeva áıgili «Gúlder» ansambline qabyldanyp, keıin jeke oryndaýshy retinde eldiń yqylasyna bólene bildi. Repertýarynda qazaq, orys, túrik, tájik ánderi boldy.
Qyrǵyzstan jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen ártisi.
«Er symbatynyń sımvoly» bolǵan Alen Delonnyń dám-tuzy da bıyl taýsyldy. Akter, rejısser, stsenarıst, prodıýser kásibin birdeı meńgergen kıno sheberi 18 tamyzda, 89 jasynda qaıtys boldy. Frantsýz akteri ásirese keńes zamanyn kórgen qazaqstandyqtarǵa «Respýblıka alańy» (1960), «Memlekettik qylmysker» (1962), «Leopard» (1963) jáne «Basseın» (1969) fılmderimen belgili.
Belgili Reseı saıasatkeri Alekseı Navalnyı 16 aqpanda ıAmalo-Nenetsk avtonomııalyq okrýginiń №3 túzeý kolonııasynda, 47 jasynda kóz jumdy. Zańger Reseıdegi sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres qorynyń negizin qalady. 2008 jyly úlken saıasatqa Reseıdiń iri memlekettik korporatsııalardaǵy jemqorlyqty jarııalaý arqyly keldi. 2020 jyly Alekseı Navalnyıdy saıası qarsylastary ýlady degen kúdikpen Germanııaǵa shuǵyl jetkizilgen bolatyn. 2021 jyly 17 qańtarda Germanııadan Reseıge oralǵan saıasatker Iv Roshe isi boıynsha Máskeýdiń Sheremetevo áýejaıynda ustaldy. 2021 jylǵy 2 aqpanda sot ony atalǵan is boıynsha 2 jyl 8 aıǵa kolonııaǵa jiberdi. Al 2022 jyldyń naýryz aıynda 9 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrý jazasyn qatań rejımdegi kolonııada óteýge jáne 1,2 mln rýbl aıyppul tóleýge mindetteldi. 2023 jylǵy tamyzda ekstremıstik top qurdy, ekstremızmdi qarjylandyrdy, ekstremızmge shaqyrdy, natsızmdi nasıhattady degen aıyppen 19 jylǵa sottaldy.
20 mamyrda Iran Islam Respýblıkasynyń Prezıdenti Ibrahım Raısı kenet qaıtys boldy. I. Raısı men úkimettik delegatsııa músheleri Shyǵys Ázerbaıjan provıntsııasynda tikushaq apatynan qaza tapty.
Sondaı-aq, bıyl «Garrı Potter» jáne «Daýnton abattyǵy» týyndylary arqyly álemge tanylǵan aǵylshyn aktrısasy, «Oskar» syılyǵynyń ıegeri (1970, 1979 j.j.) Meggı Smıt, «Tıtanık» jáne «Vlastelın kolets» fılmderindegi qaıtalanbas rólimen kórermen kóńilin tapqan Bernard Hıll, ıtalııalyq modeler Roberto Kavallı ómirden ótti.
