Ulttyq joba — uly maqsat: Energetıka jáne kommýnaldyq sektordy jańǵyrtýdyń aýqymdy jospary
ASTANA. KAZINFORM – Memleket basshysy kúni keshe «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyq, kásipkerlik jáne eksporttyq-kredıttik agenttiktiń qyzmeti máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» QR Zańyna qol qoıdy. Osy oraıda bıyl bastalǵan «Energetıkalyq jáne kommýnaldyq sektorlardy jańǵyrtý» ulttyq jobasynyń negizgi baǵyttaryn taǵy bir sholyp shyǵý lázim. Ári bul saladaǵy qazirgi ahýaldy da bir baǵamdap alǵan jón.
Joǵaryda aıtqan zań Jer, Kásipkerlik, Azamattyq protsestik, Áleýmettik jáne Sý kodeksterine, sondaı-aq 23 zańǵa túzetýler engizdi. Túzetýlerdiń birinshi blogy kóppáterli turǵyn úılerdi basqarý júıesin jetildirýge baǵyttalǵan.
Bul salada qordalanǵan másele shash etekten. Máselen, 2022 jyly 5 qarashada Rıdder qalasynyń JEO-synda kúl shyǵarý júıesindegi sorǵy isten shyǵyp, sonyń saldarynan № 1 qazandyq blogyndaǵy qosalqy jabdyq jumysy toqtatyldy. Tótenshe jaǵdaı jarııalanyp, 22 myń abonent qaqaǵan aıazda jylýsyz qaldy.
2022 jyldyń 26 qarashasynda Ekibastuz JEO-synda bir qazandyq jumysy toqtady. Artynsha taǵy úsh qazandyq isten shyǵyp, 145 myń turǵyny bar qala túgeldeı jylýsyz qaldy. 28 qarashada tótenshe jaǵdaı jarııalandy.
2023 jyldyń jeltoqsanynda Qazaqstannyń Stepnogorsk, Ekibastuz, Aqtaý, Balqash, Temirtaý, Rıdder, Jańaózen, Kókshetaý jáne Jezqazǵan qalalaryndaǵy jylý júıelerinde apat boldy.
Mundaı apattardyń bolýy da zańdy sekildi. Sebebi elimizdegi ınjenerlik jelilerdiń basym bóligi KSRO kezinde salynǵan. Jergilikti atqarýshy organdar jyl saıyn jamap-jasqap qoldanyp kelgen, al shyn máninde olardyń ábden tozyǵy jetken. Keıbir jelilerdiń qoldanylyp kele jatqanyna tipti 30 jyldan asqan. Osy jaǵdaılardyń bári elimizde «Energetıkalyq jáne kommýnaldyq sektorlardy jańǵyrtý» ulttyq jobasynyń ázirlenýine basty sebep boldy.
Bıyl elimizdiń barlyq óńirinde 2025–2029 jyldarǵa josparlanǵan «Energetıkalyq jáne kommýnaldyq sektorlardy jańǵyrtý» ulttyq jobasy júzege asyryla bastady. Bul — elimizdiń táýelsizdik tarıhyndaǵy eń aýqymdy joba.
Máseleli «mura»
Búginde elimizde elektrmen jabdyqtaý jelileriniń ortasha tozýy — 76%, al elektr stantsııalarynyń negizgi jabdyqtarynyń tozýy — 56,8%. Sondaı-aq stantsııalardyń úshten biri 70-90% aralyǵynda tozǵan.
Eń joǵary tozý kórsetkishi JEO-lar men MAES-terde baıqalady: 14 elektr stantsııasynda tozý kórsetkishi 80%-dan joǵary, 21 stantsııada — 60-80% arasynda. Apattardyń kóbi tozýy 80%-dan asqan stantsııalarda bolady.
Óńirlik elektr jelilik kompanııalarda (ÓEJK) da jaǵdaı kúrdeli. 6 kompanııada tozý deńgeıi — 85-97% (shekti deńgeı), taǵy 6 kompanııada — 65-85%. Bul apat bolý yqtımaldyǵy men energııamen qamtýdy buzylý qaýpin arttyrady.
2023 jyldyń basynda qalalardaǵy jylý jelileriniń uzyndyǵy — 12,1 myń km dep esepteldi, onyń 6,7 myń kılometrin aýystyrý qajet. Ortasha tozý kórsetkishi — 55%, qajetti ınvestıtsııa kólemi shamamen 2,2 trln teńge.
Ákimdikterdiń málimetinshe, 83 tabıǵı monopolııa sýbektisi (TMS) 74 qalada jylýmen qamtý qyzmetin júzege asyrady: 61 kommýnaldyq kásiporynda — 10,2 myń km (tozýy — 52%), 22 jeke sýbektiniń balansynda — 1,9 myń km (tozýy — 70%) jeli bar.
Keıbir nysandarda tozý deńgeıi 90%-ǵa jetken. Mysaly, Semeı JEO-syna 91 jyl tolǵan (1934 j. iske qosylǵan), Qaraǵandydaǵy JEO-2 iske qosylǵaly 64 jyl (1961 j.) bolǵan.
Rıdder, Shemonaıha jáne Arqalyq qalalarynda tórt sýbektiniń (Rıdder q. ákimdigine qarasty «Vodokanal» ShJQ KMK, «Shemonaıha sý arnasy» JShS, «Arqalyq TEK» MKK, «Rıabınına E.F.» JK) 52 km jelisi 25 jyldan astam ýaqyt paıdalanylyp keledi, bul paıdalaný merziminiń qalypty kórsetkishinen áldeqaıda kóp.
Sýmen jabdyqtaý ınfraqurylymynyń ortasha tozýy — 40%. Kóptegen sý qubyrlary 30 jyldan astam ýaqyt paıdalanylǵan. Keıbir óńirlerde sý qubyry jelileri men nysandarynyń tozýy — 50%-dan asqan.
Qalalarda sýmen qamtýǵa qoljetimdilik — 98,9%, aýyldarda — 96,6%.
Káriz júıesinde jelilerdiń tozýy men tazartý nysandarynyń jaı-kúıi asa ózekti máseleniń biri. Ásirese iri qalalar men ónerkásiptik aýdandarda sý burý jelilerine artyq júkteme túsedi, al bul júıeler aǵyndy sýdyń qazirgi kólemine tótep bere almaı otyr.
Káriz jelileriniń uzyndyǵy — 17,6 myń km, ortasha tozýy — 56%.
Elimizde sý burý jáne káriz-tazartý júıeleri nysandarynyń tozýy 50%-dan asady, keıbir nysandarda bul kórsetkish 70-80%-dan joǵary. Sonyń saldarynan eski tazartý nysandaryna úlken júkteme túsedi, bul ásirese halqy tyǵyz jáne ónerkásibi damyǵan aımaqtarda sanıtarlyq normalardyń buzylýyna jáne ekologııalyq jaǵdaıdyń nasharlaýyna ákeledi.
Ulttyq jobanyń negizgi baǵyttary
Saladaǵy jaǵdaıdy túzeý maqsatynda QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń tapsyrmasymen Úkimet «Energetıkalyq jáne kommýnaldyq sektorlardyń jańǵyrtý» (EKSJ) ulttyq jobasyn qabyldady. Jobanyń maqsaty — energetıkalyq jáne kommýnaldyq sektorlardyń qoldanystaǵy aktıvterin jańartý, sonyń ishinde keminde 200 tabıǵı monopolııa sýbektisi men 30 jylý elektr ortalyǵyn jańǵyrtý. Osylaısha apattyq deńgeıin 20%-ǵa tómendetý, al aktıvterdiń tozýyn el boıynsha ortasha eseppen 40%-ǵa deıin qysqartý josparlanyp otyr.
Jobany iske asyrý úshin keminde 13 trln 588 mlrd teńge qajet:
- energetıkalyq sektorǵa — 6208 mlrd teńge;
- kommýnaldyq sektorǵa — 6778 mlrd teńge;
- avtomattandyrý jáne qurylǵymen jabdyqtaý sektoryna — 602 mlrd teńge.
2025-2029 jyldar aralyǵyndaǵy sýbsıdııa kólemi — 1 480 mlrd teńge. Budan keıin 10%-dan joǵary syıaqy mólsherlemesiniń aıyrmasy zaım merzimine qaraı sýbsıdııalanatyn bolady.
Joba aıasynda 4 negizgi baǵytty iske asyrý kózdelgen. Máselen:
- energetıkalyq jáne kommýnaldyq ınfraqurylymdy jańartý jáne salý;
- energetıka jáne kommýnaldyq sektorlardyń ınvestıtsııalyq tartymdylyǵyn arttyrý;
- ishki qundylyqty arttyrý;
- tarıfter kóterilgen kezde halyqtyń shyǵyndaryn óteý tetikterin ázirleý jáne engizý.
EKSJ jobasynyń 5 mindeti:
- energetıka jáne kommýnaldyq sektorlardyń ınfraqurylymyn (jelileri men obektilerin) jańartý jáne salý;
- keshendi tsıfrlandyrý baǵdarlamasyn ázirleý jáne engizý;
- turaqty ján qoljetimdi qarjylandyrý mehanızmin qurý;
- otandyq taýar óndirýshilerdiń (OTÓ) ónimderin meılinshe paıdalanýdy qamtamasyz etý;
- tarıftik júktemeniń halyq shyǵyndaryna áserin retteý.
Tsıfrlandyrý jáne aqyldy tehnologııalar
Qazaqstanda ınjenerlik jáne kommýnaldyq ınfraqurylym nysandary (jylýmen qamtý, sýmen jabdyqtaý, káriz, elektr jelileri) tozý deńgeıi men apat týyndaý qaýpine qaraı úsh topqa bólinedi: qyzyl, sary jáne jasyl. Alaıda bulaı jikteý ylǵı da jaǵdaıdy naqty beıneleı bermeıdi. Odan mynandaı qıyndyqtar týyndaıdy:
- jedel baqylaýdy álsiretedi;
- jańǵyrtý men jóndeý boıynsha biryńǵaı strategııany qalyptastyrýǵa;
- ınfraqurylymnyń syn kótermeıtin bólikterine qarjyny der kezinde baǵyttaýǵa kedergi keltiredi;
- tozý deńgeıi men jańǵyrtý qajettiligi boıynsha tolyq túsinik bolmaıdy.
Másele ınfraqurylymnyń jaı-kúıi men uzyndyǵy týraly derekterdiń jetkilikti deńgeıde ıntegratsııalanbaýy men júıelenbeýinen týyndaıdy. Esep júıesi 124 túrli tekserý arqyly valıdatsııadan ótse de, ol ınfraqurylymnyń naqty jaı-kúıin árdaıym dál kórsete bermeıdi. Sondyqtan bastapqy derekterdiń sapasy — asa mańyzdy nárse.
Ekinshiden, Memlekettik qala qurylysy kadastrynyń Avtomattandyrylǵan aqparattyq júıesinde (MQK AAJ) qalalar men aýdan ortalyqtarynyń ınjenerlik ınfraqurylymdary boıynsha derekterdiń tek 86%-y ǵana tsıfrlanǵan. Nysandardyń naqty jaı-kúıin bilip otyrý úshin bul kórsetkishti arttyrý kerek. Al iri eldi mekenderdegi osyndaı tsıfrlandyrý jumystary tek 2025 jyldyń sońynda ǵana aıaqtalady.
Úshinshiden, qazirgi ýaqytta aýyldar men birqatar qalalardaǵy jeliler birtutas júıege kirmegen. Sondaı-aq, jeke menshik jeliler men shaǵyn qýatty nysandar da esepke alynbaǵan.
Jelilerdi esepke alý máselesin sheshý úshin qajet:
- kommýnaldyq jeliler boıynsha barlyq derekterdi, sonyń ishinde aýyldyq aýmaqtar men shaǵyn qýatty nysandar jaıly málimetterdi 2025 jyldyń sońyna deıin tsıfrlandyrýdy aıaqtaý kerek;
- derekterdiń naqtylyǵy men ózektiligin arttyrý, aqparatty turaqty jańartyp jáne tekserip otyrý, jeke jeliler men shaǵyn nysandardy qosa esepke alý kerek;
- ınfraqurylymnyń jaı-kúıin esepke alý jáne monıtorıng jasaý boıynsha mindetti standarttar ázirleý jáne engizý kerek;
- barlyq sýbektilerdi, sonyń ishinde jekemenshik ıelerin, ınjenerlik ınfraqurylym boıynsha derekterdi MQK AAJ-ǵa engizýge mindetteý kerek.
Jylýmen qamtýdaǵy Smart Metering júıesi
Smart Metering júıesi jylý energııasyn tasymaldaý jáne taratý kezindegi shyǵyndardy (búgingi tańda shyǵyndar 42%-ǵa deıin jetedi) azaıtýǵa múmkindik beredi. Sonyń nátıjesinde qarjylyq shyǵyndardy qysqartýǵa septigin tıgizedi, basqarý jáne kommýnaldyq qyzmetterdiń jumys tıimdiligin arttyrý protsesterin ońtaılandyrady, jylýmen qamtýshy uıymdar jumysynyń tıimdiligin arttyrady, esepteý dáldigin arttyryp, tutynýdy baqylaýdy jaqsartady, apattyq jaǵdaılarda jedel áreket etýge jol ashady, kórsetiletin qyzmetterdiń senimdiligi men sapasyn edáýir jaqsartady.
Elektr energetıkasyndaǵy Smart Grid júıesi
Smart Grid júıesi energııany berý jáne taratý kezindegi shyǵyndardy azaıtady, shyǵyndardy esepke alýdyń dáldigin jáne baqylaýdyń jedeldigin arttyrady, sektordyń tıimdiligi men ashyqtyǵyn arttyrady, shyǵyndardy qysqartady.
Smart Grid elementterin engizýdi jalǵastyrý qajet, olar: Elektr energııasyn kommertsııalyq esepke alýdyń avtomattandyrylǵan júıesi (EKEAJ), qosalqy stantsııalardy monıtorıngteý júıeleri, geoaqparattyq júıeler, júktemeni avtomattandyrylǵan basqarý jáne apattyq jaǵdaılar kezinde elektr jelilerin qalpyna keltirý júıeleri.
Sýmen jabdyqtaý jáne sý burýdaǵy Smart Water júıesi
Smart Water júıesi sý resýrstaryn basqarýdyń ashyqtyǵyn arttyrady, qyzmet kórsetý sapasyn jaqsartady, sýmen jabdyqtaý jáne sý burýdy baqylaýdy jaqsartady, jelilerdi paıdalanýdyń tıimdiligin arttyrady, paıdalaný shyǵyndaryn tómendetedi, eldiń búkil aýmaǵynda sýmen jabdyqtaý men sý burýdy tıimdi basqarýǵa keshendi sheshim usynady, apattyq jaǵdaılarǵa jedel jaýap berýge múmkindik beredi.
Qazirgi ýaqytta elimizde sý shyǵyndary 14%-ǵa deıin jetedi. Telemetrııasy bar esep júıesiniń jáne ártúrli derekkózderden alynǵan aqparatty biriktirý múmkindiginiń bolmaýy naqty shyǵyndar men tutynýdy baqylaýdy qıyndatady.
Smart Water tehnologııalaryn engizý kelesi elementterdi qamtıdy: sýdyń sapasyn avtomattandyrylǵan basqarý júıeleri, geoaqparattyq júıeler, sorǵy stantsııalaryn qashyqtan basqarý júıeleri, tutynýdy boljaýǵa arnalǵan boljamdyq analıtıka júıeleri jáne sýmen jabdyqtaýdy avtomatty basqarý júıeleri.
Qordalanǵan másele sheshimin tabady
Ulttyq joba aıasynda KSRO kezinen mura bop qalǵan kommýnaldyq sektorlar jańartylady. Eski jeliniń ornyna jańasy salynady, jańa jumys oryndary qurylady. Nátıjesinde halyqtyq energetıkalyq jáne kommýnaldyq sektorlarǵa degen senimi artady. Halyq sapaly aýyz sýmen qamtamasyz etiledi.
Qazirgi tańda jylý, elektr energııasy, sýmen jabdyqtaý jáne sý burý salalarynda qyzmet kórsetetin 87 monopolıst kásiporyndaǵy energetıkalyq jáne kommýnaldyq ınfraqurylymnyń tozý deńgeıi 65%-dan 100%-ǵa deıin jetken. Osyǵan baılanysty Jobalyq keńsege ınjenerlik jeliler tozýyn 40%-ǵa deıin tómendetý jáne elektr energııasyn óndirýdiń jańa kózderin (qosymsha 7,3 GVt) salý mindeti qoıyldy.
2029 jylǵa deıin kommýnaldyq jelilerdi jańartýǵa ınvestıtsııalyq qajettilik 6,8 trln teńgeni, elektr energııasyn óndirýge 6,2 trln teńgeni quraıdy. Ekinshi deńgeıli bankterden, ulttyq qarjylyq damý ınstıtýttarynan jáne halyqaralyq qarjy uıymdarynan qarajat tartylady.
Ulttyq jobany iske asyrý barysynda otandyq ónerkásiptiń damýyna erekshe nazar aýdarylyp, jumys istep turǵan kásiporyndardy 100% júkteýmen qatar, 27 jańa óndiris oryndaryn ashý jáne jumys oryndaryn qurý josparlanǵan. Ónerkásip jáne qurylys mınıstrligine otandyq taýar óndirýshiler óndiretin taýarlar, jumystar jáne qyzmetter tizimin ázirleý, josyqsyz qatysýshylar tizimin, satyp alýdyń biryńǵaı elektrondyq nysanyn engizý tapsyryldy.
Sondaı-aq ulttyq jobada halyqtyń áleýmettik turǵydan osal sanattary úshin qoldaý tetikteri qarastyrylǵan. Halyqtyń tólem qabileti bar toptary kommýnaldyq qyzmetterdi ádil, naryqtyq tarıfter boıynsha tóleýi kerek. Al osal sanattaǵylar turǵyn úı avtomattandyrylǵan júıesi arqyly tarıfterdiń ósýinen qorǵalady.
Memleket basshysynyń tapsyrmasy boıynsha jobany júzege asyrýǵa Vedomstvoaralyq saraptama komıssııasy (EKSJ) belsendi túrde iske kiristi. Bul endi jaı ǵana úılestirýshi organ emes — bul tótenshe jaǵdaıǵa aralasý mehanızmi. Komıssııa sátsizdikterdi anyqtaý, baǵa berý, menedjerlerdi ózgertý jáne qatań sharalardy usyný ókilettigine jaýapty bolmaq. EKSJ jaı aqparatpen emes, naqty obektiler boıynsha jumys isteıdi.
«Energetıka jáne kommýnaldyq sektorlardy jańǵyrtý» ulttyq jobasy — elimizdiń ınfraqurylym salasynda qordalanyp qalǵan máselelerdi sheshý bastamasy. Bul jaı ǵana «jelilerdi jańartý» jumysy emes — ulttyq qaýipsizdik máselesi, sondaı-aq azamattardyń memleketke degen senimi jáne ekonomıkalyq damýdyń negizi bolmaq.