Ulttyq kıim ulttyq rýhty kóteredi
ASTANA. KAZINFORM – Bıyl Ulystyń uly kúni áz Naýryzdy toılaý aıasynda 18 naýryz «Ulttyq kıim» kúni bolyp belgilengen. Qazaqtyń ulttyq kıimi – qazaq mádenıetiniń mańyzdy jáne ajyramas atrıbýty ispettes. Qazaq halqynyń ulttyq bolmysy ózine tán oqshaý qalyppen saqtalyp, ózge ulttardan daralanyp turatyndyǵymen erekshe.
«Ulttyq kıimdi tek qana Naýryzda kıedi» degen qasań túsinik joǵaldy
Qazirgi kezde ulttyq kıimder kúndelikti turmysta da kóp kıiletinin baıqap júrmiz. Eldi mekender men qala kóshelerinde ulttyq stıldegi shapan kıip júrgender kóbeıdi. Muny óte jaqsy úrdis deýge bolady. Atap aıtqanda, ulttyq qundylyqty nasıhattaý men tól ónerdi damytýǵa atsalysyp júrgenderdiń qarasy qalyń.
Parlament Májilisiniń depýtaty Dáýlet Muqaev keıingi jyldary ulttyq kıimge degen suranystyń arta bastaǵanyn aıtyp otyr.
– Sapaly dúnıeniń qymbat bolýy zańdylyq. Erekshe dızaınerlik stılmen tigilgen kıim qymbat bolady da. Dese de, kıimderdi ulttyq elementtermen kómkerý asa qymbat turady dep eseptemeımin. Meniń basymdaǵy taqııa ári ketse 3-5 myń teńge aralyǵynda. Oıý-órnekterdi kıimge tańbalaý da odan qymbat turmas, ıaǵnı qaltaǵa aıtarlyqtaı salmaq salmaıdy. «Qymbat» degen nárseni sanamyzdan alyp tastasaq eken. Ulttyq kıim kıip júrý ulttyq rýhymyzdy qalyptastyrady. Qarapaıym mysal, úı janyndaǵy dúkenge shapanmen, taqııamen kirip kelseńiz, ózge ulttyń satýshylary qazaqsha amandasyp jatady. Al kúndelikti kıimmen kirip qalsań: «Chto ıskalı?» - dep avtomatty túrde til qatady, – deıdi depýtat.
Al sheteldikter qazaqtyń ulttyq kıimderiniń keremettigin aıtyp, tánti bolyp jatady. Qazir otandyq dızaınerler osy kıimderdi jańǵyrtyp, ulttyq naqyshtaǵy zattarǵa arnalǵan dúkender ashyp jatyr. Sondyqtan merekede ǵana emes, jalpy kúndelikti kıip júretindeı ádetke aınaldyryp keledi.
Etnograf Aınur Ǵalymqyzy qazirgi tańda qoǵamda ulttyq kıimge degen kózqaras pen qyzyǵýshylyq kóz qýantatynyn aıtyp otyr. Barlyq mekemeler, mektepter, balabaqshada aptanyń bir kúninde ulttyq kıim kııýdi dástúrge aınaldyrǵan. Alaıda, áttegen-aı deıtin tustar da bar.
- Qazaqtyń ár kıiminiń óz ornymen, jynys jáne jas ereksheligimen kıetin talaby, tártibi bar, qazir ol tártip múldem saqtalmaıdy desek te bolady. Úlken áıelder jas qyzdardyń taqııasyn kıse, jas qyzdarymyz kımeshek kıip alady, ol kımeshekter de teatrlanǵan túrde ǵana dáriptelip jatyr. Sonymen qatar, tigilý erekshelikteri, durys pishý joldary jaǵynan da aqsap tur. Qatty qynjylatyn jaıt, barlyq biz kıip júrgen kıimderimizdi qyrǵyz ben qytaı tigip jatyr. Ózimizdiń elde osyndaı kólemde ulttyq kıimderimiz barlyq talaptarǵa saı etip tigilse jáne soǵan jaǵdaı jasalsa keremet bolar edi, - dedi etnograf.
Kıimdi óz ornymen kıgen jón
Ǵasyrlar boıy tamyryn úzbeı, ultymyzdyń boıyna jarasymdy kórik syılaǵan kıim mádenıetin qanyq bilý, urpaqtan-urpaqqa amanattalyp otyrýy oryndy. Osy oraıda, qazaq áıelderiniń kıim úlgilerine qatysty derekterdi tarıhshy-etnolog, «Qara shańyraq» RQB dırektory Turar Shákennen suraýdy jón kórdik. Etnologtiń aıtýynsha, ulttyq qundylyǵymyzdy óz jónimen, tártibimen dáripteý kerek.
- Qazir taqııa trendke aınalǵan. Degenmen, taqııany kúıeýge shyqqan, balasy bar kelinshekter de, 60 jastaǵy ájeler de kıip alǵany ersi kórinedi. Barlyǵy ornymen bolýy kerek. Sondyqtan taqııany búldirshin qyzdar men turmysqa shyqpaǵan boıjetken qyzdar kıetinin bilip júreıik. Ulttyq kıimimizdi óz ornymen, jasyna saı kıse eken deımiz, - deıdi Turar Sáttarqyzy.
Bul rette tarıhshy ejelden qazaq halqy kıim kııý mádenıetine erekshe qarap, ár jasqa arnalǵan kıimderdi tikkenin atap ótti. Soǵan qaraı kıimine qarap, adamnyń jasyn, elin, rýyn, sondaı-aq turmystyq mártebesin de tanyp otyrǵan. Úılenetin jastaǵy jigitter qyzdardyń basyna qarap, sóz salýǵa bolatyn-bolmaıtynyn ańǵarǵan.
- Áıelderdiń ár jas kezeńine saı bas kıimi bolǵan. Bul rette, bas kıimi arqyly qaı tapqa, qaı rýǵa jatatyndyǵyn jáne turmysqa shyqpaǵan qyz ekenin birden tanyǵan. Qyzdar 3-18 jas aralyǵynda úkili taqııa kıgen. Bes jasqa tolǵan qyz balalarǵa syrǵa taǵyp, shashyn órip, sholpy baılaǵan, - deıdi «Qara shańyraq» RQB dırektory.
Atap aıtqanda, qyzdardyń taqııasy qyzyl, kúlgin, alqyzyl, jasyl tústi barqyt tárizdi matadan tigilgen jáne zerli tigispen, ártúrli monshaqpen, kúmis teńge, marjan tastarmen áshekeılengen.
Turar Sháken boıjetken qyzdar kámshat bórik kıgenin eske saldy. Máselen, er adamdardyń bórkinen qyzdardyń bas kıimi ózgeshe bolady. Qyzdar bórkiniń syrty maqpal, púlish, barqyt sııaqty qalyńdaý, qymbat matamen tystalyp tigiledi.
- Qyz uzatylǵanda, basyna sáýkele kıgizgen. Budan keıin áıel zatynyń jas ereksheligine qaraı bas kıimi ózgerip otyrǵanyn umytpaıyq. Oramal – turmysqa shyqqandyqtyń belgisi. Qazaq salty boıynsha balaly bolǵan áıel kımeshek kıgen, ıaǵnı kımeshek kııý – ana bolǵannyń belgisi, - dedi Turar Sáttarqyzy.
Onyń sózine qaraǵanda, jas kelinshekter kımeshekterin órnektermen áshekeılep, sándep kıgen. Kımeshektiń úı jáne sharýa jumystaryna arnalǵan túrleri bolady, sáıkesinshe áıelder úı men qonaqqa kımeshekterin bólip kıgen. Kımeshekke oıý salyp, monshaqpen ásemdeý - onyń kúıeýi bar ekenin bildirgen. Al jesir qalǵan áıelder kımeshektiń órnekterin alyp tastap taǵatyn bolǵan. Ári ár rýdyń ózine tán kımeshegi bolǵan. Qyzaı kımeshek, arǵyn kımeshek, kereı kımeshek jáne basqalary bar. Qazaqtyń qaı kıiminiń de ár rýdyń ózine tán erekshelikteri bolǵan.
- Ár óńirdiń kımeshekteri de ártúrli bolǵan. Soltústik jáne Ortalyq Qazaqstan óńirleriniń kımeshekteriniń kestesi az, biraq monshaq, marjan, kúmisten túrli tastardy kóp qadaǵan. Ońtústik óńir men Mańǵystaý áıelderiniń kımeshekterinde keste mol, toqymamen jıektelgen. Saltanatty jaǵdaılarda kıetin kımeshekterge kúmis qadap, keýdesi men jaýyryn bólikteriniń shetterin shashaqtaǵan. Kımeshek - asa kıeli, ulttyń tazalyǵyn saqtaýdy nıet etken bas kıim. Qazaq áıeli eshqashan jalańbas júrmegen, - dep atap ótti etnolog.
Ulttyq kıimderdiń zamanaýı ózgerýi qanshalyqty durys?
Ulttyq kıimderimiz paıdalaný, jasalý erekshelikterine qaraı ártúrli ataýmen atalady.
Sonymen birge, rýlardyń attarymen de jeke bólinip aıtylady: qypshaq tymaq, arǵyn tymaq, naıman tymaq, adaı bórik, qyzaı bórik jáne basqa da kıim-keshekter bar. Atap aıtqanda, ulttyq kıimderimiz jasalǵan geografııalyq aımaǵyna qaraı da erekshe máner úlgisine bólingen. Olardyń keıbirin Jetisý úlgisi, Arqanyń úlgisi dep bólip jatady. Áleýmettik dárejesine qaraı: bı, baqsy, baı, sal-serilerdiń kıimderi (jarǵaq, shalbar, maýyty, sháıi kóılek t.s.s.), qoıshy kıimderi (shekpen, kebenek, syrttyq, kúlápara), balýan, batyr kıimderi. Jas erekshelikterine qaraı: bala kıimi, bozbala kıimi, boıjetken kıimi, qalyńdyq, jas jigit, kelinshek, báıbishe kıimi, aqsaqal kıimderi. Jasy ulǵaıǵan adamnyń kıimderi denege qonymdy, keń, mol pishilgen, áshekeıi, jaltyraýyǵy az, qarapaıym bolýǵa tıisti. Jón-joralǵyǵa sáıkes kúıeý kıimi kóbinese, uzyn tóbe tymaq, qyzyl manat shapan bolyp keledi.
Etnograf Aınur Ǵalymqyzynyń atap ótýinshe, qazaq halqynyń ulttyq kıimi ózgeshe ózindik qasıetke ıe. Munyń basty sebebi - halqymyzdyń tabıǵat tósinde erkin ósip-ónýimen baılanysty.
- Qazaqtyń ulttyq kıimderi negizinen ertedegi kóshpendilerdi eske túsiredi. Qazaqtardyń kıimdi solǵa qaýsyratyny saq kıimderinde, ortaǵasyrlardaǵy túrikterde kezdesedi.
Qazaqy kıimderdiń etek-jeńine rámizdik uǵymdy tuspaldaıtyn oıý-órnek elementterin salý, úki taǵý jyn-perilerden, pále-jaladan, aýrý-syrqaýdan qorǵaıdy, magııalyq kúsh áser etedi degen senimnen týǵan.
Ulttyq kıimderimizdiń negizgi ereksheligi - kóshpeli qazaqtar ishki-syrtqy kıimderiniń bárin júrip turýǵa, kóship-qonýǵa yńǵaıly etip yqshamdap tikken. Kún raıynyń qolaısyz jaǵdaılary da eskerilgen. Mundaı kıimderdi kıgen halyqqa qatty aıaz nemese kúnniń aptap ystyǵy, ekpindi jel, qurǵaqshylyq eshqandaı qaýip tóndirmegen. Sebebi kıimder tózimdi, yńǵaıly, qarapaıym jáne ıkemdi bolǵan, - dedi A. Ǵalymqyzy.
Onyń sózine qaraǵanda, HІH ǵasyrdyń aıaǵy men HH ǵasyrdyń basynda taýarlyq óndiristiń damýy, kórshi halyqtarmen ekonomıkalyq jáne mádenı qarym-qatynastardyń nyǵaıýy orystardyń, ýkraındardyń, nemister men tatarlardyń taǵy basqa halyqtardyń kóptep qonys aýdarýyna baılanysty qazaq turmysyna ene bastaǵan ózgerister baıqaldy. Sol sııaqty qalalyq sánniń áseri ulttyq kıimge de yqpalyn tıgizbeı qoıǵan joq. Desek te, qazaq ulttyq kıimderinde onyń etnıkalyq tarıhy men ekonomıkalyq, áleýmettik jáne tabıǵı ortanyń erekshelikterinen týyndaıtyn kóne dástúrleri saqtalǵan.
- Qazaqtyń rýlary men taıpalary ishinde kıimderdiń tigilý erekshelikterine baılanysty ártúrli úlgi bolady. Osyǵan oraı, olardyń ataýlary da rý taıpasyna, keıde úlgi ereksheligine, taralǵan aýmaǵyna qaraı ártúrli bolýy yqtımal. Mysalǵa, ájelerimizdiń kımeshegin alatyn bolsaq, Jetisý óńirinde, jaqtaǵy jalpaq kestelerge qosymsha monshaqtar, kúmisten jasalǵan taǵymdar qosa tigilgen. Bul kımeshekke sán ári tómen qaraı basyp, jazylyp turýǵa áser etedi. Naıman rýy qyzaı eliniń kımeshekteri jaǵyna jáne keýdesine salynǵan kúrdeli ashyq tústi kestelermen erekshelengen, olarǵa túrli taǵymdar qadalmaǵan, - dedi etnograf.
Sonymen qatar ol elimizdiń soltústik jáne ortalyq óńirlerinde kestege onsha kóp mán berilmegenin, kerisinshe kúmisten jáne basqa da asyl tastarmen bezendirilgenin rastap otyr. Ońtústik óńirler men Mańǵystaý kesteleýmen qatar tústeri ashyq matalarmen, toqyma yzbalarmen jıektegen. Keýdesi men jaýyryn bólikterin shashaqtaǵan. Al, arǵyn, naıman rýlary kóbinese orama kımeshekti kıgen. Munyń ereksheligi - mata tigilmeı, bet álpeti turatyn jer ǵana oıylyp jasalǵan, basta turǵanda basqa kımeshekterden asa aıyrmashylyǵy bolmaǵan.
- Qońyrat kımeshekteriniń tóbesi tolyq tigilmeı aldynan tik buryshty mata tikken. Syrdarııa boıyndaǵy Kishi júzdiń bir rýynda óz betinshe bólek búrmeli kımeshek túri bolǵan. Basqa kıim úlgilerinde de osyǵan uqsas erekshelikteri kóp, ár rýdyń aımaqtyq turǵyn-jaılaryna, turmys-saltyna, sharýashylyǵyna, shıkizat kózine baılanysty osyndaı erekshelikteri bolýy múmkin, - deıdi maman.
A. Ǵalymqyzy ulttyq kıimderimizdiń zamanaýı qatty ózgerýine qarsy ekenin aıtty.
- Ata-babalarymyz kıim tigýde barlyq materıaldyq jáne mádenı qundylyqtardy qamtyǵan, kıimderdiń yńǵaıly jáne tózimdi bolýyn da qarastyrǵan. Árıne, zaman aǵymyna qaraı, matasy da, pishimi de ózgerýi múmkin, al bezendirgende mánin saqtaı otyryp, áshekeılep ózgertýge bolady, - dedi ol.
Oıý-órnekterdi maǵynasyna qaraı paıdalaný qajet
Qazirgi kezde oıý-órnekterdi durys, mán-maǵynasyna qaraı qoldaný óte ózekti. Kópshilik kıip júrgen ulttyq kıimderimizdiń kóbinde oıý-órnekteri óz maǵynasyna qaraı qoldanylmaı júrgenin jıi kezdestiremiz.
- Tekemet, syrmaqqa salynatyn oıýlar kıimge salynady nemese shalbardyń balaǵyna salynatyn oıýdy aparyp taqııaǵa, mańdaıǵa jabystyryp qoıady nemese naryqtaǵy túrki elderiniń alasha tárizdi órnekterin alyp, stıldeý dep kamzol etip kıip júr. Ásirese, mektep, balabaqshadaǵy óskeleń urpaqtarymyz sony ulttyq kıim dep kıedi. Qazaq oıýlary tereń maǵynaly, sebebi ár oıý túrli mán berip, kıimderge erekshe óń beredi. Negizinen, kıimder ósip-ónsin, jaınap kógersin degen nıetpen ósimdik tektes oıýlarmen bezendirilgen. Men ózim ulttyq kıimderdi zerttep júrmin jáne tigemin. Kıim tigip adamdarǵa usynǵanymda túsingenim, elimizde úlken de, kishi de ulttyq kıimderimizdiń, oıý-órnekterimizdiń mán-maǵynasynan múldem beıhabar eken. Qandaı da bir órnek bolsa, sony jabystyryp alady, - deıdi Aınur Ǵalymqyzy.
Eske salsaq, byltyrdan beri Naýryz merekesi elimizde «Naýryznama» deıtin ataýmen on kún qatarynan toılana bastady.