Ulyq Ulys soǵysqa qalaı ásker jumyldyrdy
ASTANA. KAZINFORM – 7 Mamyr – Otan qorǵaýshylar kúnine oraı belgili tarıhshy, Joshy ulysyn zertteý ǵylymı ınstıtýtynyń dırektory Jaqsylyq Sábıtovpen suhbattasqan edik. Qazaq handyǵynyń túpki tuǵyry dep esepteletin Ulyq Ulystyń áskerı júıesi keıin Kereı-Jánibek qolynyń áskerı qýatyna negiz boldy. Ǵalym Joshy ulysynyń dáýirindegi áskerı elıtanyń róli men qurylymy týraly biraz tuşymdy oı aıtty.
- Áýeli Ulyq Ulys, Joshy ulysy, Altyn Orda uǵymdarynyń bir-birimen baılanysyn, aıyrmashylyǵyn taldap aıtyp berińizshi. Ulyq Ulys degen Altyn Ordanyń taǵy bir ataýy ma?
- Ulyq Ulys, Joshy Ulysy, Altyn Orda degen termınderdiń aıyrmashylyǵy týraly aıtsaq, Altyn Orda degen Joshy ulysyndaǵy bıleýshilerdiń rezıdentsııasynyń ataýy bolǵan. Túpnusqa ataýy «Altyn bosaǵaly Aq orda» edi. Ol týraly kezinde Shoqan Ýálıhanov jazǵan. Al Joshy ulysy degen termın alǵash ret parsy jazbalarynda, basqa da derekkózderde kezdesti. Ulyq Ulys termıni Joshy ulysy bıleýshileriniń Jarlyqtarynda kezdesetin. Jarlyq shyǵarǵan kezde Ulyq Ulys ataýy qoldanyldy. El arasynda, ǵylymı ortada Altyn Orda uǵymy keń taraǵanymen, Joshy ulysy nemese Ulyq Ulys dep ataý durysyraq.
- Kereı men Jánibek qurǵan memlekettiń áskerı qurylymy Altyn Ordanyń áskerı júıesi negizinde boldy dep aıta alamyz ba?
- Árıne, Kereı men Jánibek handar qurǵan memleket negizin Altyn Ordadan aldy ǵoı. Sondyqtan áskerı júıesi, úlken eseppen alǵanda, birdeı boldy. XV ǵasyrda qalyptasqan Qazaq handyǵy men Altyn Ordanyń áskerı júıesindegi aıyrmashylyqtar eleýsiz ǵana boldy dep aıtýǵa keledi.
- Joshy dáýirinen bastalǵan áskerı qurylym Kenesary hannyń áskerine deıin jalǵasty dep aıta alamyz ba?
- Qazaqtardyń áskerı isi Joshy Ulysynan negiz alǵany anyq. Sol júıe Kenesarynyń dáýirine deıin jalǵasty. Biraq ol zamanda belgili bir evolıýtsııa boldy dep aıtar edim. Kenesary tusynda qazaqtardyń áskerı isi soltústiktegi kórshilerdiń qysymynda boldy, sol qysymnyń aıasynda ǵana damydy.
- Ulyq Ulystyń áskerı qurylymy Shyńǵys han quryp ketken «ıAsa» jarǵysyna qanshalyqty jaqyn boldy? Eýropanyń, Osman patshalyǵynyń, Qytaı armııasynyń, parsy armııasynyń, arab jasaqtarynyń qurylymynan qandaı ozyq úlgiler alyndy? Bul týraly qandaı tarıhı dálelder bar?
- Shyn máninde Joshy ulysynyń áskerı isi áýeli Mońǵol ımperııasynyń, Shyńǵys han qurǵan ımperııanyń isin jalǵady. Biraq keıin kele túz áskeriniń sıpaty arta berdi. Jeńil kavalerııa retinde atty sadaqshylar, aýyr kavalerııa retinde jan-jaqty qarýlanǵan atty ásker boldy.
- Ulyq Ulystyń qarýly kúshteriniń qurylymyn tizip bere alasyz ba? Qazir «qatardaǵy jaýynger-efreıtor-serjant-leıtenant-kapıtan-maıor-podpolkovnık-polkovnık-general-armııa generaly» dep keletin ıerarhııa bar. Ol kezdegi ıerarhııany osyndaı júıemen túzip shyǵa alasyz ba?
- Ol kezdegi áskerdiń qurylym kúrdeli boldy. Sóz joq, ol júıe myńdyqtar men túmendikterge negizdeldi. Túmen dep 10 myń áskerdi aıtyp otyrǵanymdy túsinetin shyǵarsyz. Biraq bul myńdyqtardyń sıpaty árqıly bolǵanyn umytpaý kerek. Túrli taıpalardan turatyn qurama myńdyqtar bolatyn. Mysaly Shyńǵys han Súbedeıge qypshaq, merkit, naıman, qańly sııaqty birneshe taıpadan quralǵan 10 myńdyq jasaq qurýdy tapsyrǵan. Myńdyq pen túmen bir ǵana taıpadan da quralatyn. Mysaly, kileń qońyrat taıpasynyń ókilderinen turatyn myńdyqtar boldy. Ony «hazar myńdyǵy» dep te ataǵan. Áskerı ataqtar týraly aıtqanda áýeli myńbasy degen termın oıǵa keledi. Budan bólek ámir, noıan degen ataqtar bolǵan. Mýızz ál Ansabtyń eńbegine júginsek, «ámir», «noıan» degen termınderdiń bir-birimen sınonım sózder ekenin kóremiz. «Ámir» arab sózi bolsa, «noıan» mońǵol sózi. Keıde onyń ornyna «bek» degen sóz de qoldanylǵan. Ierarhııa hannan bastalyp, túmenbasy, myńbasy, júzbasy, onbasyǵa deıin jalǵasatyn.
- Ulyq Ulys qarýly kúshteriniń áskerı ataqtaryn aıyratyn pogon sııaqty aıyrma belgileri boldy ma? Bolsa, ol úlgilerdi sıpattap berińizshi? Bas kıimi arqyly anyqtady ma? Qatardaǵy jaýynger óziniń áskerı basshylaryn naqty qandaı aıyrma belgileri arqyly tanydy?
- Ulyq Ulysta kez kelgen dala armııasy sııaqty urandar qoldanyldy. ıAǵnı, belgili bir rýdyń urany aıǵaılap aıtylatyn. Soǵys alańynda bir-birin tez taýyp, qaı jasaq qaı baǵytta shaıqasyp jatqanyn bilý úshin bul mańyzdy edi. Odan bólek qupııa sóz retinde aıtylatyn urandar boldy. Oral men Jaıyq degen sózdiń eki túrli ataýmen kezdesýi osyǵan mysal.
- Ulyq Ulystyń memlekettik basqarý júıesinde áskerılerdiń yqpaly qandaı boldy? Olardyń yqpalyn kórsetetin qandaı mysal keltirer edińiz?
- Áskerılerdiń Altyn Ordadaǵy róli orasan boldy. Óıtkeni aýmaqtyq tutastyqty saqtaıtyn negizgi kúsh edi. Jerin keńeıtý úshin basqynshylyq joryqtar jıi júrgizildi. Sondyqtan áskerılerdiń róli teńdessiz boldy. ıAǵnı, Joshy ulysynyń memleketin áskerılersiz ustap turý qıyn boldy. Áskerı elıta eldegi basty bıleýshi elıta bolyp esepteldi.
- Ulyq Ulystyń kezinde qarýly kúshterdi sátti basqarǵan qandaı bilikti «generaldar» boldy?
- Bul rette Súbedeıdi erekshe ataýǵa bolatyn shyǵar. Joshy ulysynyń úlesindegi aýmaqty basyp alý isin sol bahadúr basqardy. Ulyq Ulys sonyń arqasynda keńeıdi. Odan keıin qııat rýynan shyqqan Buryndaı degen boldy. Ony Buryldaı dep te ataıdy. Ol qııat Mamaıdyń arǵy atasy dep esepteledi. Osy sııaqty myqty qolbasshylar kóp boldy. Árıne, áýelde Altyn Orda handary shetinen bahadúr boldy dep aıtýǵa kelmeıtin shyǵar. Biraq ýaqyt ótken aıyn memleket qurylymynda qala elementi azaıa berdi. Qala elementi azaıa túsken saıyn árbir hannyń áskerı qabileti joǵary bolý kerek edi. ıAǵnı, Ulyq Ulysta bıleýshi bolý úshin basqarý qabiletińniń joǵary bolǵany jetkiliksiz edi. Keıin osy úrdis Qazaq handyǵynda da jalǵasty. Olardyń bárinde bahadúr deıtin tıtýl boldy. Han shaıqastyń ortasynda júrý kerek degen túsinik berik qalyptasty.
- Ulyq Ulys armııasynyń sany óz zamanynda neshe adamǵa deıin jetti?
- Joshy ulysynyń ásker jumyldyrý qabileti óz zamanynda orasan boldy dep aıta alamyz. 1250 jyldary Batýdyń qoly 185 myńǵa jetti. Móńke qaǵan Iranǵa shabýyl jasar kezde Joshy ulysyndaǵy armııanyń 20 paıyzyn jiberý týraly pármen túsiredi. Sol kezde Joshy ulysy 3 túmen jiberedi. Sonda HІІІ ǵasyrda Altyn Orda armııasynyń 20 paıyzy 30 myń bolsa, barlyq qoldyń sany 150-185 myń boldy degen sóz. Bul sol zaman úshin úlken armııa edi.
- Qarýly kúshterdiń quramyna kirý qarapaıym turǵynǵa qandaı artyqshylyq berdi? Joryqqa qatysý qarapaıym turǵyndarǵa mindetti boldy ma? Qarýly kúsh quramyna kirý úshin qarapaıym adamǵa qandaı talaptar qoıyldy? Árbir jaýyngerdi atpen, saýytpen, erdiń bes qarýymen, azyq-túlikpen kim qamtamasyz etti?
- Ásker qatarynda bolý eshqandaı artyqshylyq bergen joq. Altyn Orda kóshpendileri joryqtarǵa qatysýǵa mindetti boldy. Atty da, qarý-jaraqty da, azyqty da ózderi tapty. Bul jerde áskerı jasaqtar ulystar boıynsha qurylǵanyn da aıtý kerek. ıAǵnı, ár rý ózi shyǵaratyn qoldyń jan-jaqty jaraqtanýyna kúsh saldy. Jalpy Altyn Orda kezinen bastap áskerı bólimshelerdiń rýlyq sıpaty arta tústi. Sondyqtan dızertır deńgeıi múldem tómen boldy. Tipti «Ý ishseń, rýyńmen deıtin uran qatań saqtaldy. Qadyrǵalı Jalaıyrdyń jazbalarynda tutas han áýletiniń qyrylyp qalǵany týraly eki derek aıtylǵan. Mysaly, Toǵym hannyń toǵyz uly men nemereleri, nemere inileri bir jasaqtyń quramynda shaıqasqan. Ádik sultannyń 24 urpaǵy da shaıqasta bir jasaqtyń quramynda júrip qyrylady. Sonda qazirgi rota, batalonnyń ornynda áýlet, rý, taıpa qurylymy qoldanylǵan.
- Erdiń bes qarýy deıtin túsinik Ulyq Ulys kezinen qalyptasty dep aıta alamyz ba?
- Altyn orda áskeriniń mańyzdy qarýynyń biri sadaq boldy. Atty sadaqshylardan bólek aýyr kavalerııa bolǵanyn aıttym. Olardyń basty qarýy naıza boldy. Qylysh, shoqpar, soıyl sııaqty qarýdy árkim yńǵaıyna qaraı ustady.
- Ulyq Ulys basshylyǵy áskerı mobılızatsııany qalaı uıymdastyrdy? Batys pen shyǵysqa myńdaǵan kılometrge sozylyp jatqan dalada áskerı buıryq jiberý qandaı qural arqyly iske asty? Kepter jiberdi me, jaýshy joldady ma? Mysaly, 100 myń qol jınaý úshin neshe kún ýaqyt ketti?
- Áskerdi jumyldyrý úshin áýeli han jarlyq túsiretin. Sol jarlyq negizinde ár ulystan ásker jınaldy. Ásker tolyq jumyldyrylǵansha han negizgi shaıqasqa shyqpaýǵa tyrysqan. Óıtkeni sondaı jaǵdaılar bolǵan. Mundaı júıede ózgeler áskerdiń soǵysqa daıyndyq jasap jatqanyn bilmeı qalmaıtyn. Bári bilip otyratyn. Mysaly, Toqtamys hanǵa Ámir Temirdiń joryq jasaǵany jańalyq bolmaǵan, bilip otyrdy ári daıyn boldy.
- Ulyq Ulys armııasynyń álemdegi soǵys óneri engizgen taktıkalyq tásilderi, áskerı manevrleri bar ma? Bolsa, naqty mysal keltirińizshi. Ol týraly qaı eńbekterde jazylǵan?
- Eń tanymal tásil qaýmalap alý boldy. Ol negizi qaýmalap ań aýlaýdan shyqqan. Qaýmalap ańǵa shyǵýdyń ózi áskerdi jattyqtyrý úshin uıymdastyrylatyn. Sol arqyly kóshpeliler jaýdy qorshaý, bólshektep shabý sııaqty tásilderdi pysyqtaǵan. Kóptegen derekkózderde osy tásil týraly aıtylǵan. XVI ǵasyrda eń kóp taraǵan tásildiń biri «tulǵama» degen ádis boldy. Bul jaýdyń tylyna ótip, soqqy berýge negizdegen tásil edi. Atty ásker mobıldi bolǵandyqtan jaýdyń tylyna ótip, oń qaptalynan da, sol qaptalynan da shaýyp, berekesin alatyn. Bul tásil týraly Babyr jaqsy jazǵan. Ondaı ádiske tótep beretin taktıkany Ámir Temir ǵana sátti qoldana bilgen. Keıin jońǵarlar men Máskeý knıazderi tyń tosqaýyldar oılap tapty. Biraq onyń bári birdeı sátti shyqty deýge kelmeıdi.
