Úkimettiń memlekettik tilde májilis ótkizý umtylysyna orys tildi BAQ-tardyń úrke qaraýy qısynsyz

ASTANA. Sáýirdiń 14-i. QazAqparat /Ernur Aqanbaı/ - Premer-Mınıstr Kárim Másimov basqaratyn Qazaqstan Úkimeti búginnen bastap alqaly májilisterin, keleli keńesterin Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili – qazaq tilinde júrgizýge basa den qoıatynyn ańǵartty.

Tәýelsizdik alғanymyzғa 20 jylғa jýyқtap қalғanyna қaramastan, ana tilimizdiң týғan jerimizde, өz elimizde әli kүnge deıin өgeı balanyң kүıin keship jүrgeni, үlken jıyndar men basқosýlarda үniniң estilmeı jatқany, memlekettik til deңgeıine kөterile almaı otyrғany talaı adamdardyң, onyң ishinde til janashyrlarynyң jүregin aýyrtatyny shyndyқ. Aқıқatқa osy kөzқaras tұrғysynan үңilsek, Үkimettiң bұnysy қos қoldy kөterip tұryp құptaıtyn, өte ıgi bastama. Premer-Mınıstrdiң bұl nıetin biz eң aldymen memlekettik tilge degen zor құrmeti dep bilemiz, baғalaımyz. Alaıda, Kәrim Қajymқanұlynyң қaramaғyndaғy Mınıstrler kabınetiniң seısenbidegi otyrysynyң bastan-aıaқ (arasynda «Samұryқ-Қazyna» қorynyң Basқarma dırektory Қaırat Әıtekenovtyң resmı tilde baıandama jasaғany bolmasa) қazaқ tilinde өtkizilýi Қazaқstandaғy orys tildi bұқaralyқ aқparat құraldarynda jұmys isteıtin birtalaı әriptesterimizdiң shymbaıyna қatty batқan syңaıly. Үkimet basshysy mәjilisti memlekettik tilde ashyp, Ekonomıka jәne bıýdjettik josparlaý mınıstri Baқyt Sұltanov ony ilip әketip, odan keıin birinshi Vıtse-Premer Өmirzaқ Shөkeev shұraıly ana tilimizde ekonomıkadaғy maңyzdy problemalardyң tүıinin tarқatyp, sheshý joldaryn talқylap jatқanda, orys tildi birқatar jýrnalıster alaқandaı baspasөz ortalyғyn aranyң ұıasyna aınaldyryp jiberdi. Bir sөzben aıtқanda, mәjilistiң memlekettik tilde өtip jatқanyna ashyқtan-ashyқ keıistikterin bildirip, қazaқ tildi tilshilerdiң jұmys isteýine kedergi jasady. Tek қazaқ tildi bir әriptesimizdiң: «Bұl қaı basynғandaryң, memlekettik tildi nege құrmettemeısiңder! Eң bolmasa қazaқ tildi әriptesteriңdi syılasaңdar қaıtedi, tyңdaғylaryң kelmese shyғyp ketiңder», degen mazmұndaғy adýyndy sөzderinen keıin baryp aıyldaryn jıғandaı boldy. Mine, osy shaғyn ғana kөrinisten Қazaқstandaғy orys tildi keıbir jýrnalısterdiң қazaқ tilin қanshalyқty құrmetteıtinin aңғarýғa bolatyndaı. Bұl әrıne namysyңa tıetin, өzekti өrteıtin aşy mәsele. Alaıda, elimizdegi orys tildi keıbir BAҚ-tar Premer-Mınıstrdiң Үkimettiң mәjilisin memlekettik tilde өtkizýge degen құlshynysyn құp kөrmeıtinin қazirden bastap bildire bastady. Mәselen, bүgin «Interfax-Қazaқstan» aқparat agenttiginde «Jýrnalıster үkimettik otyrystarda olar үshin de қostildilik mehanızmi қamtamasyz etiledi, dep үmittenýde» degen taқyrypta shaғyn aқparat jarııalady. Onda (biz orys tilinen aýdarylғan қazaқ tilindegi nұsқasyn berip otyrmyz ?red.) bylaı delingen: «Orys tildi BAҚ-da jұmys isteıtin қazaқstandyқ jýrnalıster seısenbide Үkimet otyrysy translıatsııasynyң resmı orys tilge aýdarylmaýyna tүsinbestik tanytty, өıtkeni otyrys tolyқtaı derlik memlekettik қazaқ tilinde jүrgizilgen bolatyn». Osy shaғyn ғana aқparatқa kөz jүgirte otyryp, jalpy қazaқtardyң, til janashyrlarynyң, onyң ishinde қazaқ tildi jýrnalısterdiң «shyқpaı jүrgen jany-aı» degen oıғa қalasyң. Sebebi, Үkimettiң, mınıstrlikter men vedomstvolardyң jınalystary, elimizde ұıymdastyrylyp jүrgen halyқaralyқ deңgeıdegi әrtүrli konferentsııaar men dөңgelek үstelderdiң, odan қala berdi keıbir baspasөz mәslıhattary men brıfıngterdiң bәri-bәri osy ýaқytқa deıin tүgeldeı resmı tilde өtkizilip kele jatқany bәrimizge belgili. Solardan қazaқ tildi jýrnalıster қyңқ etpesten (құқyқtary bar bolsa da translıatsııasynyң memlekettik tilge aýdarylýyn talap etpesten) sapasy men mazmұny jaғynan orys tildi dүnıelerden kem soқpaıtyn materıaldar jazyp, sıýjetter daıyndap halyққa jetkizip keledi. Bir sөzben aıtқanda әri jýrnalıstiң, әri aýdarmashynyң mindetin қatar atқaryp jүr. Ekinshi jaғynan, zaman talabyna ilesip, kәsibı deңgeılerin jyl saıyn jetildire tүsýde. Қazir қazaқ tildi jýrnalısterdiң ishinde үsh tilde ? қazaқ, orys jәne aғylshyn tilderinde erkin ұғynysa alatyndaryn kөptep kezdestirýge bolady. Al Үkimet otyrysyn memlekettik tilde өtkizýge kөshe bastaýy mұң eken, orys tildi BAҚ өkilderi «translıatsııasynyң resmı orys tilge aýdarylmaýyna tүsinbestik tanytyp, bүırekten sıraқ shyғara bastady». Eger ashyғyn aıtatyn bolsaқ, K. Mәsimovtyң Ө.Shөkeevtiң, B. Sұltanovtyң memlekettik tilde sөılegen sөzderinde «orys tildi jýrnalıster tүsinbeıtin dәneme de bolғan joқ». Bәri taıғa basқandaı naқty әri tүsinikti tilmen jetkizildi. Al endi Қazaқstannyң memlekettik tili ? қazaқ tilinde aıtylғan dүnıelerdi osy ýaқytқa deıin bәzbireýler, naқtyraқ aıtқanda, keıbir orys tildi jýrnalıster (tipti bұlardyң kөpshiligi өzimizdiң қazaқtar) tүsinbeı jatsa, onda «olardyң өz obaldary өzderine» degennen basқa aıtar bizde ýәj joқ. Sebebi mұndaılar қazaқ tiline mұryn shүıire қaraıtyn ýaқyttyң әldeқashan өtkenin, jeme-jemge kelgende Қazaқstan Үkimet jınalystaryn қazaқ tilinde өtkizýge mindetti ekenin, Қazaқstandaғy memleket құraýshy ұlt ? қazaқ halқy bolғandyқtan, tүptiң tүbinde bizdiң elde osy til saltanat құratynyn ұғynýlary tıis. Қazirgi ýaқytta memleket tarapynan қazaқ tilin damytýғa materıaldyқ tұrғydan da, rýhanı jaғynan da jan-jaқty қoldaý kөrsetilip, jaғdaı jasalýda. Osynyң bәrin kөre tұra, bile tұra memlekettik tildi meңgerýge ılikkisi kelmegender bar kinәni aınalyp kelgende өzderinen izdegenderi, osy ýaқytқa deıin қazaқ tilin үırenbegenderine өzderin jazғyrғandary jөn. Sebebi, қazir өz қateligiң үshin өzgege kinә artatyn, bireýdi jazғyratyn zaman emes. Elimizde kүni keshe ғana өtken jalpyұlttyқ halyқ sanaғynyң aldyn-ala қorytyndysy Қazaқstanda tұratyn halyқtardyң 67 paıyzyn қazaқtar құraıtynyn kөrsetip otyr. Tүsine bilgen adam bұl үderistiң endi esh toқtamaıtynyn, Қazaқstanda қazaқtardyң sany jyl saıyn kөbeıe beretin baғamdasa kerek. Bұl degenimiz - belgili bir ұlttyң sany basym jerde onyң tili de birtindep basymdyққa ıe bolatynyn bildiredi. Bұl oıdan shyғarylғan dүnıe emes, aқıқaty solaı. Olaı bolsa, Қazaқstanda tұryp jatқan aғaıyndarymyzғa, әsirese orys tildi jýrnalısterge mynany aıtқymyz keledi: memlekettik tildi meңgeriңizder, bұl bıikti baғyndyrsaңyzdar kәsibı deңgeıleriңiz joғarylap, mansaptaryңyz kөterile tүsedi, eldiң sүıispenshiligine bөlenesizder, kez-kelgen aқparattyң tigisin jatқyzyp, memlekettik tildegi materıaldardyң maıyn tamyzyp tұryp resmı tilde jazýғa mashyқtanasyzdar. Қazaқ tilinde jazyp-syzatyn mamandardyң barlyғy, ıaғnı stýdenterden bastap mүıizi қaraғaıdaı akademıkterge deıingilerdiң barlyғy osyndaı joldan (orys tilinen aýdaryp jazýdan) өtken, әli de өtip keledi. Odan olar ұtpasa, ұtylғan joқ. Endeshe sizder de mashaқaty kөp, biraқ paıdasy ұshan teңiz osy jolmen jүrip kөriңizder. Қıyndyғy bolғanymen, өzderiңiz үshin қyzyғy mol dүnıelerdi ashasyzdar. Elbasy Nұrsұltan Nazarbaevtyң өzi Қazaқstanda kez-kelgen salada jұmys isteıtin maman өz isiniң bilgiri, shyn mәnindegi kәsipқoı bolғysy kelse mindetti tүrde үsh tildi қatar meңgerýi tıistigin ylғı da aıtyp jүr. Bұl zaman talaby, қoғam қajettiligi. Olaı bolsa, zaman talabynan týyndap otyrғan, қoғam қajetsinip jatқan dүnıelerden at- tondy ala қashý, olarғa үrke қaraý esh қısynғa jatpaıdy. Elbasynyң өzi «Қazaқstannyң bolashaғy - қazaқ tilinde» ekenin қadap tұryp aıtty. Қazaқ tiliniң Қazaқstannan basқa damıtyn, қanatyn keңge jaıatyn, өrkendeıtin mekeni jer betinde joқ. Endeshe tarlan tarıhtyң өzi қaıtadan қalpyna keltirip jatқan aқıқatқa қııanat jasaýғa esh bolmaıdy. Әdiletten attap eshkim bereke tapқan emes, baқytқa jetpegen. Mamandardyң esebinshe, eger adam shyn peıilmen den қoısa, қandaı da bir tildi үırenýge jarty jyl қajet eken. Mәselege osy kөzқaras tұrғysynan қaraı otyryp, biz orys tildi BAҚ-da jұmys isteıtin әriptesterimizdi týғan eliniң (basym kөpshiliginiң қazaқ elinde dүnıe esigin ashқanyna kүmәnimiz joқ) memlekettik tilin үırenýge ұmtylýғa, aýasyn jұtyp, sýyn iship jүrgen қazaқ dalasynyң kemeңger tili - қazaқ tiline құrmetpen әri sүıispenshilikpen қaraýғa shaқyramyz. Bұdan ұtpasaңyzdar, ұtylmaıtyndaryңyzғa bәs tigemiz. Mүmkin Үkimet orys tildi BAҚ-tarda jұmys isteıtin jýrnalısterdiң talap-tilekterin eskerip (bұl bek mүmkin) memlekettik tildegi mәjilisteriniң translıatsııalaryn resmı tilge aýdarýdyң mүmkindigin қarastyrar. Tipti solaı bolғan kүnniң өzinde әriptesterimiz mәselege tүsinistikpen қaraýlary tıis. Үkimet mәjilisteriniң translıatsııasy nege қandaı da bir tilge aýdarylmaıdy, dep baıbalam salýғa da esh negiz joқ. Өz otyrysyn basқa tilderge aýdaratyndaı, bұl halyқaralyқ jıyn emes. Ekinshi jaғynan, өzin syılaıtyn, өzgeni de құrmetteıtin әlemdik BAҚ-tar da bir elde tilshi ұstaғysy kelse, ony ne sol elden taңdaıdy, ne sol eldiң tilin biletin өz tilshisin taғaıyndaıdy. Bұl tәjirıbeni eshkim joққa shyғara almas, olaı bolsa, әriptesterimiz ýaқytyn bos baıbalamғa құrtpaı, til үırenýge jұmsaғany lәzim.