Tútin emes, kútim qajet: veıp saýdasyna tyıym salýdyń máni

ASTANA. KAZINFORM — Jaqynda Májilis Qazaqstanǵa veıpterdi ákelýge, óndirýge jáne satýǵa tolyq tyıym salatyn zań qabyldady. Al tártip buzǵandar qylmystyq jaýapkershilikke tartylmaq. Bul jańalyq basqa-basqa veıpti «turmystyq zatqa» aınaldyryp alǵan jasósirimderge túrpideı tıgeni ras. Kazinform tilshisi elektrondy temeki jaıly shaǵyn zertteý júrgizip kórdi.

Bý hám ý

«Qoraptaǵy temeki sııaqty emes qoı» dep elektrondy shylymnyń zııanyn joqqa shyǵa­ratyndar az emes. Biraq bul pikirdiń jańsaq ekenin arnaıy zertteýler dáleldep berdi. Májilis depýtattarynyń aldyńǵy jyldardan beri dabyl qaǵýy da osy sebepten bolatyn.

Zertteýshilerdiń aıtýynsha, elektrondy temekiniń quramyna mango, jemis-jıdek, krem sııaqty zattar qosylatyndyqtan jastardy tez baýrap alady. Shyn máninde, kóbinde nıkotın bar. Shylymnan shyǵatyn aerozoldiń quramynda nıkotın, kantserogendi hımıkattar, ushpa organıkalyq qosylystar, ókpe aýrýymen baılanysty hosh ıister, nıkel, qalaıy jáne qorǵasyn sııaqty aýyr metaldar bolýy múmkin. Veıptiń qaptamasyndaǵy «nıkotın joq» degen jazýǵa beıqam qaraýǵa bolmas. AQSh-ta júrgizilgen zertteý sol elde satylatyn veıpterdiń 99 paıyzynda nıkotın bar ekenin dáleldep berdi.

Temeki shegýge arnalǵan suıyqtyqtyń temperatýrasy joǵarylaǵan kezde bý shyǵarýǵa arnalǵan qyzdyratyn qu­rylǵy erin men aýyz qýysynyń shyryshty qabyǵyn, sondaı-aq tynys alý joldaryn kúıdiredi. Temeki suıyqtyqtyǵynyń quramyna kiretin dıatsetıl tynys alý joldarynyń shyryshty qabyǵyn zaqymdaıdy, onyń saldary ty­nys alýdy taryltatyn bronhıt bolýy múmkin. Qysqasy, nıkotın qatty táýel­di etip, jasóspirimderdiń mıynyń da­mýyna zııan keltiredi. Mıdyń nazar aýda­rýǵa, oqýǵa, kóńil kúıge jaýap beretin bóli­gi zaqymdalady. Ǵylymnyń sózi bul.

Zańdaǵy ózgerister

«Keıbir zańnamalyq aktilerge densaýlyq saqtaý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zańda veıpterdi zańsyz aınalymǵa jibergeni úshin qylmystyq jaýapkershilik qarastyrylǵan:

• veıp satqany úshin eń aýyr jaza – 50 táýlikke deıin qamaýǵa alý;
• ákelý jáne taratý úshin – 2 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý;
• qylmystyq top jasaǵan ne asa iri mólsherde ne birneshe ret jasalǵan dál sol áreketter úshin – 5 jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵynan aıyrýǵa jazalanady.
• sonymen qatar medıtsınalyq qyzmetkerlerge emdelýshiniń jeke erekshelikterine qaraı emdeýdiń ońtaıly ádisterin tańdaý múmkindigin berý úshin medıtsınalyq kómek kórsetý kezinde mindetti túrde klınıkalyq hattamany qoldaný alyp tastaldy.

Saý urpaq hám saýalnama

Boıjetkender arasynda elektrondy temeki sánge aınalyp bara jatqany belgili. Tipti qyz­dar bir-biriniń týǵan kúnine veıp syılaıtyn «dástúr» paıda bolypty. Ásem bezendirilip, kishkentaı qutyǵa, qorapshaǵa toltyrylǵan bul ónimder álde­bir ınnovatsııa, sándi taýar retinde kózdiń jaýyn alady. Máselen, veıpterde batareıa zarıa­dy, kartrıdjdegi ónimi qansha qal­ǵa­nyn kórsetetin ındıkator-lampa qaras­ty­rylǵan. Sáıkesinshe, jastar ony devaıs, gadjet dep tanıdy.

Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý ulttyq ortalyǵy mamandary uıymdastyrǵan jasóspirimder arasyndaǵy saýalnama­lar­ǵa kóz júgirtsek, elektrondy temeki eń ­kóp qoldanylatyn jańa temeki ónimde­riniń biri kórinedi. 11-15 jastaǵy bala­larǵa júrgizilgen «Mektep jasyndaǵy bala­lar­dyń densaýlyǵyna qatysty minez-qul­yq» zertteýi kórsetkendeı, elektrondy temekini tutynýshy oqýshylar sany (sońǵy 30 kúnde tutynǵan) olar eseıgen saıyn artyp kele jatqanyn aıqyndap berdi. Ásirese uldardyń úlesi basym. Sonymen, sońǵy 30 kúnde kem degende 1-2 kún ishinde elektrondy temeki tutynýdyń taralýy uldar arasynda 11 jastan bastap 15 jasqa deıin 3,5 esege, al qyzdar arasynda 11 jas­tan 15 jasqa deıin eki esege artady eken. 15 jastaǵy uldardyń 14 paıy­zy jáne qyzdardyń 6 paıyzy veıpterdi qoldanyp kórgen.

Saýalnama nátıjesinde elektrondy temekini qoldanýdyń negizgi sebepteri anyqtaldy. Saýalnamaǵa qatysýshylardyń 75,6% paıyzy hosh ıisterdi unatsa, 72,7 paıyzy temekimen salystyrǵanda zııandy emes dep esepteıtin kórinedi.

Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıy­mynyń málimetinshe, jer sharynda 1 mlrd-tan astam adam shylym shegedi. Te­meki tutynýshylar jylyna 5,7 mlrd dana tabak ónimderin paıdalanyp, 1 mln tonna tuqyl tastaıtyn kórinedi. Beıresmı málimet boıynsha álemde 40 mıllıondaı adam elektrondy temeki tartady. Jer sharynda ómir súrip jatqan adamdardyń 90 paıyzy kúızelisten qutylý úshin temekige júginedi eken.

Elimizde jańa zań aıasynda jasóspirimderdiń densaýlyǵy máselesine basa mán berilip, elektrondy temeki baǵytyndaǵy keleńsizdikter retteledi degen senim mol. Al siz elektrondy temeki tartasyz ba?..

                                                                                                                                                                                                                                           Oralhan QOJANOV