Túrkistan óńiri qýańshylyqpen qalaı kúresip jatyr
TÚRKІSTAN. KAZINFORM — Túrkistan oblysynda shóleıttený men qýańshylyq aýyl sharýashylyǵyna keri áser etip otyr. Vıtse-mınıstr Azat Sultanov osy másele jóninde qolǵa alynǵan sharalar men josparlar jóninde Kazinform joldaǵan suraqtarǵa jaýap berdi.
— Azat Sırajıddınuly, qazirgi tańda Túrkistan oblysynda shóleıttený men jerdiń tozý máselesi qanshalyqty baıqalady?
— Túrkistan — elimizdiń aýyl sharýashylyǵy men tabıǵı resýrstary turǵysynan mańyzdy óńirlerdiń biri. Sońǵy jyldary klımattyń ózgerýi men antropogendik faktorlardyń áserinen jer resýrstaryn qorǵaý jáne olardy tıimdi paıdalaný ózekti máselege aınalyp keledi. Alaıda bul tek kúrdeli másele ǵana emes, sonymen qatar jańa sheshimder men turaqty damý múmkindikteriniń alańy bolyp tabylady.
Oblys aýmaǵynda aýyl sharýashylyǵy alqaptarynyń kólemi — 4,4 mln ga quraıdy. Bul kórsetkishter óńirdiń tabıǵı áleýeti joǵary ekenin jáne aýyl sharýashylyǵyn damytýda zor múmkindikter bar ekenin aıǵaqtaıdy. Búginde oblys aýmaǵynda topyraqtyń qunarly qabatyn saqtaý jáne shóleıttený úderisin tejeý baǵytynda keshendi is-sharalar qolǵa alynyp jatyr. Jergilikti jáne ulttyq deńgeıde qabyldanyp jatqan baǵdarlamalar jaıylymdardy qalpyna keltirý, orman alqaptaryn ulǵaıtý, sondaı-aq sý resýrstaryn utymdy paıdalaný baǵytynda oń nátıjeler berip keledi.
Syrdarııa ózeniniń jaǵalaýyndaǵy ekojúıelerge erekshe nazar aýdarylyp, tuzdanǵan jáne degradatsııaǵa ushyraǵan aýmaqtarda fıtomelıoratsııa, sýarmaly jerlerdi qalpyna keltirý, sondaı-aq jel jáne sý erozııasyna qarsy ınjenerlik is-sharalar júrgizilýde. Bul jumystar aýyl sharýashylyǵy óndirisiniń turaqty damýyna jol ashyp otyr. Sonymen qatar, ǵylymı zertteýler men ınnovatsııalyq agrotehnologııalar topyraq qunarlylyǵyn arttyrýda jáne tabıǵı tepe-teńdikti saqtaýda mańyzdy ról atqarady.
Jalpy alǵanda, Túrkistan oblysynda shóleıttený men jerdiń tozýyna qarsy júıeli jumys júrgizilip keledi. Jergilikti turǵyndar men fermerlerdiń belsendiligi, memlekettik qoldaý jáne ǵylymı tásilderdiń úılesýi arqyly óńirdiń tabıǵı resýrstaryn tıimdi paıdalaný múmkin bolyp otyr. Bul óz kezeginde ekologııalyq turaqtylyqty saqtaýǵa jáne ekonomıkalyq ósimdi qamtamasyz etýge jaǵdaı jasaıdy.
— Osydan 10-15 jyl burynǵy jaǵdaımen salystyrǵanda jerdiń kúıinde qandaı ózgerister bar?
— Túrkistan oblysy aýdandaryndaǵy tozǵan jerler kóleminiń ózgerisin salystyrmaly túrde kórsetý úshin aýyl sharýashylyǵy jerleriniń sapasyn anyqtaý boıynsha iri masshtabty topyraq zertteý jumystary júrgizilip jatyr. Alaıda keıbir aýdandarda ekologııalyq jáne tabıǵı ornalasýyna baılanysty aımaqtarda jerlerdiń sapasynyń tomendeýi baıqalady.
— Bul problema eń kóp baıqalatyn naqty aýdandar nemese eldi mekenderdi atasańyz?
— Túrkistan oblysynda tozýǵa ushyraǵan jerler negizinen Arys qalasynda, Otyrar, Sozaq, Keles, Saryaǵash jáne Shardara aýdandarynda, sondaı-aq Syrdarııa ózeniniń oń jaǵalaýynda jıi kezdesedi.
— Sizdiń oıyńyzsha, shóleıttenýdiń basty sebepteri nede?
— Shóleıttenýdiń basty sebepteri tabıǵı jáne antropogendik faktorlarmen baılanysty. Tabıǵı sebepterge jaýyn-shashynnyń azaıýy, qurǵaqshylyq, klımattyń ózgerýi jáne jer bederiniń erekshelikteri jatady. Al antropogendik sebepter qatarynda shamadan tys mal jaıý, ormandardy kesý, jerdi tıimsiz paıdalaný, durys uıymdastyrylmaǵan sýarý men melıoratsııa, sondaı-aq sý resýrstaryn utymsyz basqarý bar. Bul faktorlar topyraqtyń qunarsyzdanýyna, ósimdik jamylǵysynyń sıreýine jáne jerdiń tozýyna ákeledi.
— Bul qubylystyń aýyl sharýashylyǵyna, mal ósirýge áseri qandaı?
— Shóleıttený qubylysy aýyl sharýashylyǵy men mal sharýashylyǵyna birshama áserin tıgizip otyr. Topyraqtyń qunarlylyǵynyń tómendeýi men ylǵaldyń azaıýy egin sharýashylyǵynda ónimdilikke áser etse, jaýyn-shashyn mólsheriniń azdyǵy men jer asty sýlarynyń tartylýy sýarýǵa qatysty qıyndyqtar týyndatyp, egistik alqaptardyń qysqarýyna sebep bolýy múmkin.
Sonymen qatar, jaıylymdyq jerlerdiń tozýy men shóp jamylǵysynyń sıreýi mal azyǵynyń jetkiliksizdigine alyp kelip, maldyń kúıi men ónimdiligine áser etýde.
— Sońǵy jyldary aýa raıynda qatty ózgerister baıqalyp jatyr. Kún qatty ysyp, jaýyn-shashyn azaıdy. Osynyń saldarynan qurǵaqshylyq basty. Jergilikti bılik nemese uıymdar shóleıttenýmen kúresý úshin ne istep jatyr?
— Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi 2024-2030 jyldar kezeńine topyraq qunarlylyǵyn qalpyna keltirý jáne arttyrý jónindegi sharalarǵa qatysty Jol kartasyn ázirledi jáne 2024 jylǵy maýsymda QR Premer-Mınıstriniń orynbasary Serik Jumanǵarın bekitti. Jol kartasy sý jáne jel erozııasymen, sondaı-aq shóleıttenýmen kúresý boıynsha odan ári sharalar qabyldaı otyryp, topyraqty keshendi zertteýdi qamtıdy. Sondaı-aq, jol kartasy sheńberinde aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerlerdi utymdy paıdalaný maqsatynda Jer resýrstaryn basqarý komıteti men jergilikti atqarýshy organdarǵa vedomstvolyq baǵynysty uıymdarynyń ózara is-qımyl algorıtmi bekitildi.
Bul algorıtm jer paıdalanýshylardyń jer ýchaskelerin utymdy paıdalaný jónindegi mindettemelerin oryndamaǵan jaǵdaıda jer ýchaskesin jalǵa alý sharttaryn buzý ne sharttyń qoldanylý merzimin uzartýdan bas tartý kózdelgen, odan ári jedel den qoıý úshin jerdi zertteý boıynsha qajetti materıaldardy ýaqtyly berýge múmkindik bere otyryp, uıymdar arasyndaǵy tıimdi ózara is-qımyldy qamtamasyz etedi.
— Sý resýrstaryn tıimdi paıdalaný úshin qandaı tehnologııalar nemese ádister qoldanylyp jatyr?
— Sýarmaly eginshiliktiń tıimdiligin arttyrý perspektıvalary sýdy únemdeıtin sýarý tehnologııalaryn keńinen qoldanýmen tyǵyz baılanysty, bul sýdy jáne qorektik zattardy núktelik jetkizý arqyly sýdy tutynýdy azaıtýǵa jáne ónimdilikti arttyrýǵa múmkindik beredi. Osy maqsatta sýarýdyń zamanaýı sý únemdeý tehnologııalaryn engizý boıynsha jumystar júrgizilýde. Memleket basshysynyń sý únemdeý tehnologııalary qoldanylatyn aýmaqtardy jyl saıyn 150 myń gektarǵa deıin ulǵaıtý jónindegi tapsyrmasyna sáıkes Mınıstrlik Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligimen birlesip, 2025 jyly sý únemdeý tehnologııalaryn qoldana otyryp sýarmaly jerlerdiń kólemi 612 myń gektarǵa deıin ulǵaıady dep josparlap otyr. Al jalpy 2030 jylǵa qaraı 1 362 myń gektarǵa jetedi. Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrliginiń derekteri boıynsha 2024 jyldyń qorytyndysy boıynsha sýarýdyń sý únemdeý tásilderimen sýarmaly jerlerdiń aýdany 100,3 myń gektarǵa ulǵaıtyldy. Onyń ishinde tamshylatyp sýarý 43,5 myń gektarǵa, jańbyrlatyp sýarý 56,8 myń gektarǵa jetti. Sondaı-aq 57,6 myń gektar jerdi lazerlik josparlaýshy teńestirdi. Nátıjesinde aǵymdaǵy jyly sý únemdeý tehnologııalaryn qoldana otyryp, jyl saıynǵy alańdardy engizý boıynsha kórsetkish 157,9 myń ga boldy.
Jalpy, 2024 jyly sý únemdeý tehnologııalary bar sýarmaly jerlerdiń aýdany 470,1 myń gektarǵa deıin ulǵaıtyldy. 2030 jylǵa qaraı 1 mln 362 myń gektarǵa jetý josparlanyp otyrýda). Aýylsharýashylyq taýaryn óndirýshilerin qoldaýda 2024 jyldan bastap ınvestıtsııalyq salymdardy óteý úlesin 80%-ǵa deıin ulǵaıtý bóliginde № 11 «Sý alý jáne berýge arnalǵan ınfraqurylymyn qurý jáne keńeıtý arqyly sý únemdeıtin sýarý tehnologııalaryn engizý» jobasynyń pasportyna ózgerister engizildi.
Qosymsha, fermerlerdi sý únemdeý tehnologııalaryn qoldanýǵa yntalandyrý maqsatynda ótken jyly fermerlerge sý berý qyzmetteriniń qunyn sýbsıdııalaýdyń ózgertilgen Qaǵıdalary kúshine endi.
Ózgerister sýarý ádisine baılanysty sýbsıdııalar mólsherin saralaýdy jáne sýdy esepke alý aspaptarynyń bolýy týraly shartty kózdeıdi. Sonymen qatar, Mınıstrlik qolda bar sý resýrstaryn saqtaý jáne olardy tıimdi paıdalaný maqsatynda sýdy kóp qajet etetin daqyldardy qysqartý jáne sý únemdeý tehnologııalaryn engizý arqyly egis alqaptaryn ártaraptandyrý baǵdarlamasyn iske asyryp keledi.
— Eger jaǵdaı ózgermese, aldaǵy 10-15 jylda ne bolýy múmkin?
— Eger shóleıttenýge qarsy naqty ári júıeli sharalar qabyldanbasa, aldaǵy 10–15 jylda aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerlerdiń qysqarýyna alyp kelýi múmkin. Alaıda bul — aldyn alýǵa bolatyn úderis. Ýaqtyly jáne ǵylymı negizdelgen áreketter arqyly qazirgi qaýipterdi bolashaqtaǵy múmkindikterge aınaldyrýǵa bolady. Shóleıttený qaýpi bar óńirlerdegi egistik pen jaıylymdyq jerlerdiń sapasy tómendeýi yqtımal. Degenmen, jańa tehnologııalar men agroekologııalyq tásilderdi qoldaný arqyly mundaı jerlerdi qaıta óńdep, ónimdiligi joǵary aýmaqtarǵa aınaldyrýǵa tolyq múmkindik bar. Jer resýrstary tıimdi basqarylǵan jaǵdaıda aýyl sharýashylyǵynyń turaqty damýyna jol ashylady.
Sonymen qatar, klımattyń ózgerýimen birge sý tapshylyǵy qaýpi de arta túsedi. Alaıda tamshylatyp sýarý, sýdy qaıta paıdalaný, jańbyr sýyn jınaý sekildi tehnologııalardy engizý arqyly sý tapshylyǵyn edáýir azaıtýǵa bolady. Bul — aýyl sharýashylyǵy men halyqtyń turmystyq qajettilikterin turaqty qamtamasyz etýdiń mańyzdy sharty. Jaıylymdardy qalpyna keltirý, mal sharýashylyǵyn utymdy uıymdastyrý jáne ekojúıege beıimdelgen tásilderdi qoldaný arqyly bul sala da anaǵurlym tıimdi bola alady. Mal azyǵyn óndirý men saqtaý júıesin jetildirý — aýyldyq jerlerdegi tabysty arttyrýdyń negizgi tetigi.
Bıologııalyq ártúrlilikti saqtaý jáne ekojúıe tepe-teńdigin qamtamasyz etý úshin qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtardy ulǵaıtý, orman otyrǵyzý jáne jergilikti tabıǵatty qalpyna keltirý jobalaryn júzege asyrý mańyzdy. Bul — ósimdikter men janýarlar dúnıesin saqtap, ony keler urpaqqa amanat etýdiń negizi.
Klımattyń odan ári nasharlaýy shóleıttený úderisin kúsheıtýi múmkin. Alaıda kómirqyshqyl gazyn sińiretin ormandardy otyrǵyzý, jel erozııasyna qarsy sharalar, qurǵaqshylyqqa tózimdi aýyl sharýashylyǵy daqyldaryn engizý syndy ekologııalyq sheshimder klımattyq turaqtylyqty qamtamasyz etýge yqpal etedi.
— Bul máseleni sheshý úshin siz qandaı usynys aıtar edińiz? Bul baǵytta bılikpen nemese halyqaralyq uıymdarmen birlesip atqarylyp jatqan jobalar bar ma?
— Shóleıtpen kúres — tek tabıǵatty qorǵaý sharasy ǵana emes, sonymen qatar aýyl sharýashylyǵynyń áleýetin arttyrý, halyqtyń ál-aýqatyn jaqsartý jáne bolashaq urpaqqa amanattalǵan jer resýrstaryn saqtaý isi. Bul baǵytta keshendi, kópdeńgeıli, ǵylym men qoǵamnyń ózara baılanysyna negizdelgen ulttyq strategııa qajet. Mundaı tásil shóleıttený úderisin tejeýge jáne tozǵan jerlerdi qalpyna keltirýge múmkindik beredi. Nátıjege qol jetkizý úshin mynadaı negizgi qadamdardy iske asyrý mańyzdy: ǵylymı negizdelgen jer paıdalaný tásilderin engizý, halyqaralyq tájirıbe men ınvestıtsııa tartý, aýyl turǵyndaryn oqytý jáne qoldaý, orman melıoratsııasy men kógaldandyrý jumystaryn júrgizý, sý resýrstaryn tıimdi basqarý.
Qazaqstanda shóleıttenýge qarsy kúres jónindegi ulttyq jospar BUU-nyń shóleıttenýge qarsy kúres jónindegi konventsııasyn iske asyrý aıasynda ázirlendi. Bul jospar jerdiń degradatsııasy máselesin tabıǵı jáne antropogendik faktorlar turǵysynan sheshýge baǵyttalǵan. Ol jer resýrstaryn turaqty basqarý, bıoártúrlilikti saqtaý, topyraq erozııasymen kúres jáne sýmen qamtamasyz etýdi jaqsartý jónindegi sharalar keshenin qamtıdy.
Búginde shóleıttenýge qarsy birqatar ulttyq jáne halyqaralyq deńgeıdegi jobalar iske asyrylýda. «Jasyl Qazaqstan» ulttyq jobasy aıasynda degradatsııaǵa ushyraǵan jerlerdi qalpyna keltirý jáne orman alqaptaryn ulǵaıtý jumystary júrgizilip jatyr. Sondaı-aq, BUUDB (UNDP), GEF jáne FAO sekildi halyqaralyq uıymdarmen áriptestik ornatylyp, Túrkistan oblysynda ekojúıelerdi qalpyna keltirý jáne agroekologııalyq jobalar iske asýda.
Ortalyq jáne jergilikti atqarýshy organdar jer resýrstaryn basqarýdyń tsıfrlyq júıelerin damytýǵa jáne ǵylymı zertteýlerdi qoldaýǵa basymdyq berip otyr.
Qazirgi ýaqytta júzege asyrylyp jatqan birqatar iri jobalar qatarynda «Ortalyq Azııa men Túrkııanyń qurǵaqshylyqqa beıim jáne tuzdy aýyl sharýashylyq óndiristik landshafttaryndaǵy tabıǵı resýrstardy keshendi basqarý», «Qazaqstanda klımattyq turaqtylyqty qamtamasyz etý jáne jaıylymdyq jerlerdi qalpyna keltirý úshin agroorman melıoratsııasy» sııaqty bastamalar bar.
Aıta keteıik, budan buryn Túrkistan oblysynda 50 myń gektar alqaptaǵy egin oraqqa ilinbeı qalýy múmkin ekenin jazǵan bolatynbyz.