Túrksib — óńirge jan bitirgen magıstral
TÚRKІSTAN. KAZINFORM — Túrkistan-Sibir temirjoly — búkil óńirdiń kúretamyryna aınalǵan erekshe joba boldy. Bul temirjol tek júk tasymaldaýmen shektelmeı, bolashaqqa jol salýdyń sımvolyna aınaldy. Soǵys kezinde ol qorǵanys qalqany bolsa, beıbit ýaqytta eńbek uıasyna aınaldy. Kazinform agenttiginiń tilshisi daıarlaǵan materıalda Túrksibtiń alǵashqy jyldardaǵy ómiri men onyń óńirdegi orny keń kólemde baıandalady.
Temirjoldyń alǵashqy jyldary: qıyndyq pen jańǵyrtý
Túrksibti turaqty paıdalanýy 1931 jylǵy 1 qańtarda bastaldy. Tehnıkalyq turǵydan qaraǵanda, bul magıstral eldegi negizgi jelilerden álsizdeý boldy, sebebi ony jedel qarqynmen jáne jeńildetilgen talaptarmen saldy. Alaıda, bolashaqta qýatyn arttyrý múmkindigi qarastyrylǵan.
Bastapqy jyldary qýatty lokomotıvter jetispedi. Negizgi júkterdi Np jáne Ov serııaly parovozdar kóterdi. Al, 1938 jyldan bastap zamanaýı SOk serııaly lokomotıvtermen almastyryldy. Bul jańashyldyq júk tasymalynyń tıimdiligin arttyrdy.
Aınalymdaǵy depolarda jumys kúsheıip, parovozdarǵa kútim jasaýdyń zamanaýı ádisteri engizildi. Lokomotıvter naqty brıgadalarǵa bekitilip, qyzmet kórsetý kestesi engizildi, tehnıkalyq jaǵdaıǵa baqylaý kúsheıtildi. Qyzmetkerler engizgen bul jańashyldyqtar temirjoldy sol kezeńde ózgelerden erekshe etip kórsetti.
Jolaýshylar tasymalyn ońtaılandyrý úshin jyldam júretin Sý serııaly parovozdar men tartý kúshi joǵary B serııaly lokomotıvter paıda boldy.
— 1933 jylǵa deıin Túrksibte vagon depolary bolmaǵan, tek parovoz depolaryna qarasty tsehtar jumys istegen. Keıingi alty jylda úsh depo men eki vagon jóndeý pýnkti salynyp, jelilik sheberhana ashyldy, — deıdi Taraz temirjol kolledjiniń óndiristik oqytý sheberi Kúljan Kermenbaeva.
Aǵash kópirler men óńdelmegen shpaldar kezeń-kezeńmen almastyrylyp, 1940 jylǵa qaraı olardyń úlesi aıtarlyqtaı tómendedi. Elektr stantsııalarynyń qýaty 15 esege artty, baılanys júıeleri jańartyldy.
Júk tasymalynyń ınfraqurylymy damydy. 1940 jyly Túrksibtiń kireberis joldarynyń sany 62-ge jetip, júk aınalymy 30 ese ósti. Konteınerleý bastaldy, júk ótkizý qabileti artty.
Júk ótkizý qabiletin arttyrý úshin segiz jańa ótkel ashyldy. Temirjolda avtomattandyrylǵan júıeler senimdi túrde engizile bastady.
Poıyz qozǵalysynan jumys isteıtin qysqysh strelkalar paıda bola bastady. 1941 jylǵa qaraı olardyń sany 55-ke jetip, bul 300-den astam adamdy basqa jumys baǵyttaryna aýystyrýǵa múmkindik berdi.
Tasymaldardy basqarý júıesi de jaqsardy. Eki dıspetcherlik ortalyq qurylyp, bul parovozdar parkiniń basqarýyn ortalyqtandyrýǵa jáne tranzıttik tıimdilikti arttyrýǵa septigin tıgizdi.
Óńirdiń damýyna qosqan úlesi
Túrksibtiń qurylysy men paıdalanýy aımaqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna eleýli serpin berdi. Júk aǵyny turaqty ósip, eksport kólemi artty. 1939 jyly shyǵarylǵan júk 1932 jylmen salystyrǵanda 2,25 ese kóbeıdi.
— 1931-1940 jyldary Túrksib arqyly ótetin tranzıttik tasymaldar kólemi 20 eseden asty. Ońtústik baǵytta Kýzbass kómiri, orman jáne astyq júk poıyzdary júrdi. Keri baǵytta munaı men basqa da júkter tasymaldandy, — dep atap ótti Kúljan Kermenbaeva.
1940 jyly «Gýdok» gazetinde jarııalanǵan jol basshysy M. I. Brehýntstyń maqalasynda bylaı delingen:
«Túrksib óz tarıhı mindetin abyroımen oryndap, sibir astyǵy men ormanynan Orta Azııaǵa eń qysqa jol ashty. On jyl ishinde 150 mıllıon put astyq jetkizildi».
Temirjoldy paıdalaný qyzmetin 17 myńnan astam adam qamtamasyz etti, olardyń 40%-y qazaqtar boldy. Kóptegen azamat mashınıster, kezekshiler, strelkalar retinde qyzmet etti.
— 1939 jylǵa qaraı negizgi bólimshelerde shamamen 7 myń qazaq jumys istedi. Temirjol boıynda Mamyrbaı Ýmarov (Almaty), Qýshaq Tájipov (Shý), Ýsman Normurzaev (Saryózek), Muhtar Qaptaǵaev (Mataı), dıspetcherler Sultan Serǵalıuly (Shý), Grıgorıı Korochkın (Jambyl) jáne taǵy basqalardyń esimderi jaqsy tanymal boldy, — deıdi «Qazaqstan temir joly» ulttyq kompanııasy» AQ Jambyl bólimshesiniń qarýly jáne eńbek dańqy murajaıynyń menedjeri Venera Býkenova.
Temirjol jáne Almatynyń damýy
1940 jyly «Kazahstanskaıa pravda» gazetinde jarııalanǵan maqalasynda Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń hatshysy Jumabaı Shaıahmetov Túrksibtiń mańyzyn bylaı sıpattady:
«Túrksibtiń qurylysy mal sharýashylyǵy, azyq-túlik, jeńil jáne ózge de ónerkásip salalarynyń damýyn jedeldetti. Qazaqstandy KSRO-nyń negizgi magıstraldarymen baılanystyra otyryp, bul temirjol ulttyq sıpat alyp, sotsıalıstik mádenıettiń ósýine de yqpal etti».
Tarıhshylardyń pikirinshe, Túrkistan–Sibir temirjoly Qazaq KSR astanasy Almatynyń qurylýy men damýyna erekshe áser etti. Temirjol qalany Máskeýmen tikeleı baılanystyryp, onyń ekonomıkalyq jáne mádenı ortalyqqa aınalýyna jol ashty. Qurylys aıaqtalǵan tusta Almaty bar bolǵany bir jastaǵy jas qala bolsa, sanaýly jylda ol óndiris pen mádenıettiń gúldengen ortalyǵyna aınaldy.
Bul kezeńde Almatyda azyq-túlik jáne jeńil ónerkásip kásiporyndary damyp, jemis konservileý, un tartý, et kombınattary, makaron fabrıkasy, nan zaýyty jumys isteı bastady. Respýblıkadaǵy eń iri temeki fabrıkasy ashylyp, aıaq kıim men tigin salalary damydy. Almaty keıin respýblıkadaǵy baspa ónerkásibiniń ortalyǵyna aınaldy — munyń bárine Túrksib tikeleı sebep boldy.
— Ekinshi dúnıejúzilik soǵysy bastalar tusta temirjoldyń paıdalaný uzyndyǵy 2088 km-ge jetti. Osy kezeńde Jambyl–Qarataý jáne Kóksý–Tekeli jańa jelileri salynyp jatty, al stantsııalyq joldardyń jalpy uzyndyǵy 557 km, — deıdi mýzeı menedjeri Venera Býkenova.
Temirjol qurylymyna 7 qozǵalys bólimi, 8 parovoz deposy, 17 jol dıstantsııasy jáne 12 baılanys dıstantsııasy kirdi. Qyzmet kórsetý 195 stantsııa men ótkelderde júzege asyryldy.
Túrksib Ekinshi dúnıejúzilik soǵysy jyldarynda
Soǵys bastalǵan kezde Túrksib Qazaqstannyń qorǵanys mindetterin oryndaýda mańyzdy ról atqardy. 1941 jylǵy 24 maýsymda eldegi barlyq temir joldar áskerı jumys rejımine aýystyryldy. Birinshi kezekte áskerı eshelondarǵa jáne qorǵanys ónerkásibine arnalǵan júkterge basymdyq berildi. Jolaýshylar tasymaly kúrt qysqartyldy.
Qazaqstanǵa 220-dan astam ónerkásip kásiporny men jarty mıllıonnan asa adam evakýatsııalandy. Kómir tasymaly eki ese, metaldar tórt ese artty. Frontqa jetkizilgen oq-dárilerdiń onnan toǵyzy Qazaqstannyń qorǵasynynan jasaldy.
— Tasymaldaýda basty róldi Túrksib atqardy. Soǵys jyldary 1300-den astam jedel jáne 1700 jabdyqtaý eshelony jóneltildi. Jalpy 70 myńnan astam vagon jumyldyryldy, — deıdi mýzeı menedjeri Venera Býkenova.
Aıagóz temirjol bólimshesinde 2960 estafetalyq poıyzdyń jartysyna jýyǵy qalyptastyryldy. Tasymal úderisin jedeldetý maqsatynda jyldam óńdeý ádisteri engizilip, 18 myńnan astam poıyzdyń aıaldaý ýaqyty orta eseppen 25 mınýtqa qysqartyldy. Bul shara eleýli qarjy únemdeýge múmkindik berdi. Eń úzdik nátıje kórsetken stantsııalar — Semeı, Jarma, Lýgovoı boldy.
Bul stantsııalar soǵys kezindegi júkterdi jyldam ári tıimdi qabyldaý jáne jóneltý isinde erekshe kózge tústi.
— Maıdan shebinen kelgen vagondardyń kópshiligi aýyr bombalaýdan soń shatyrsyz, qabyrǵasyz, tek metall qańqalarmen ǵana keletin. Mundaı vagondar Jambylda temirjolshylardyń, qaladaǵy sheberlerdiń kúshimen jedel qalpyna keltirildi, — deıdi mýzeı menedjeri Venera Býkenova.
Merke stantsııasy qyzmetkerleriniń bastamasymen jol boıyndaǵy stantsııalarda 250-den astam qoǵamdyq brıgada quryldy. Bul brıgadalarǵa úı sharýasyndaǵy áıelder, kezekshilikten bos temirjolshylar, ónerkásip oryndarynyń jumysshylary qatysty. Nátıjesinde, júk tıeý jáne túsirý jumystary kezinde vagondardyń bos turý ýaqyty eki ese qysqardy.
Aıagóz jáne Jambyl bólimsheleriniń dıspetcherleri qozǵalysty basqarýdyń ozyq ádisterin engizdi. Bul jańashyldyq poıyz qozǵalysyn tıimdi úılestirip, júktiń der kezinde jetkizilýin qamtamasyz etti.
Túrksib boıynda keń aýqymdy stahanovshylar qozǵalysy belsendi damydy. Temirjolshylar eńbek ónimdiligin arttyryp, maıdan men tyl arasyndaǵy baılanystyń úzilmeýine qomaqty úles qosty.
Ortalyqtandyrylǵan jabdyqtaý júıesindegi úzilisterge qaramastan, temirjolshylar joldy, tartý quraldaryn jáne vagon parkin jóndeý men kútip ustaý máselelerin óz kúshimen sheship otyrdy.
Tipti qosalqy bólshekterdiń qatty tapshylyǵy kezinde de olar jumys qarqynyn báseńdetpeı, tasymaldy turaqty qamtamasyz etti.
Tyldaǵy erlik pen eńbek
Ekinshi dúnıejúzilike soǵys kezinde Túrksib temirjoly tyldyń senimdi tiregine aınaldy. Temirjolshylar tek poıyz júrgizýmen shektelmeı, qajetti bólshekter men quraldardy ózderi jasap, júzdegen túrli buıym óndirisin ıgerdi.
Qıyn-qystaý kezeńde temirjolshylardyń mundaı janqııar eńbegi — maıdan men tyl arasyndaǵy úzdiksiz baılanystyń negizi boldy
Soǵys jyldary Túrksib temirjoly boıynda 240-qa jýyq jańa nysan salyndy. Olardyń qatarynda Almatydaǵy elektr zaýyty men vagon jóndeý kásiporny da bar.
Jóndeý jumystary jedeldetilgen ádistermen júzege asty: jol jóndeýshilerdiń brıgadalary, tipti otbasylarymen birge, magıstral ýchaskelerin óz kúshterimen qalpyna keltirdi.
Bul — tek tehnıkalyq emes, naǵyz halyqtyq eńbek erligi edi.
Túrksib maıdan mańyndaǵy temirjol magıstraldaryn da jabdyqtady: qural-jabdyqtar, aspaptar, metall, jumysshylar men mamandar jóneltildi.
Tek 1943–1944 jyldary 20 myńnan astam adam batys magıstraldaryn qalpyna keltirýge jiberildi. Temirjolshylardyń janqııar eńbegi eskerýsiz qalmady. Óz qyzmetine adaldyq tanytqan júzdegen qyzmetkerler marapattaldy, al temirjol ujymy segiz ret Memlekettik Qorǵanys Komıteti Týynyń ıegeri boldy.
Aıta keteıik, budan buryn Qoja Ahmet ıAsaýı kesenesi 80 jyl buryn qandaı bolǵanyn jazǵan bolatynbyz.