Túrikmenstan jurty ózderin kóshpendiler urpaǵy sanaıdy
AShHABAD. KAZINFORM – Túrikmenstan — Ortalyq Azııanyń ońtústik-batys bóliginde ornalasqan táýelsiz memleket, 1992 jyldyń 2 naýryzynan beri BUU múshesi, BUU Bas Assambleıasy moıyndaǵan beıtaraptyq mártebesi bar memleket.
El halqynyń sany jeti mıllıonǵa jýyq, aýmaǵy – 491 200 km² (álemde 52-orynda, Ortalyq Azııada 2-orynda). El halqynyń basym kópshiligi - túrikmender, memlekettik til – túrikmen tili, halyqtyń basym bóligi Islam sýnnıttigin ustanady.
Túrikmenderdiń etnogenezinde negizgi róldi Túrikmenstannyń ejelgi jáne ortaǵasyrlyq halqy, negizinen saq-massagetter men oǵyz túrikteri atqardy.
Túrikmenstan terrıtorııasy eń ejelgi arheologııalyq mádenıetterdiń (Djeıtýn, Anaý, ıAz), ejelgi Margýsh eli jáne ejelgi Horezm memleketiniń (b.z.b. VII-IV ǵ.ǵ.) paıda bolǵan jeri boldy. Túrikmenstan Parfııa ımperııasynyń (b.z.b. III-II ǵ.), Abbasıd halıfatynyń (IX ǵ.), Seljuqtar memleketiniń (XII ǵ.) jáne Horezmniń (X—XVI ǵǵ.) ortalyǵy boldy. El arqyly Uly Jibek joly ótken.
Bizdiń eramyzǵa deıingi VI-IV ǵasyrlarda el Ahemenıdter áýletinen shyqqan parsy patshalarynyń, odan keıin Aleksandr Makedonskııdiń qol astynda boldy. Dál osy kezeńde Túrikmenstannyń soltústiginde ońtústik Túrikmenstan mádenıetiniń qatysýymen ejelgi Horezm memleketin qurǵan Quıysaı mádenıeti paıda boldy.
Bizdiń eramyzǵa deıingi III ǵasyrdan bastap Túrikmenstan aýmaǵy Túrikmenstannyń ońtústiginde ómir súrgen parnı taıpalary qurǵan Parfııa patshalyǵynyń (astanasy – Nısa) quramynda boldy. Keıin Túrikmenstan terrıtorııasy Sasanıdter memleketiniń quramyna ótken.
V-VIII ǵasyrlarda bul aýmaqty eftalıtter, prototúrkiler, arabtar jaýlap aldy. 776-783 jyldary halyq hýrramıt Hashım ıbn Hakım (Mýyanna) basshylyǵymen arabtarǵa qarsy kóteriliske qatysty.
IX ǵasyrda Abbası halıfatynyń astanasy Túrikmenstan (Merv) jerinde ornalasqan.
IX-X ǵasyrlarda Tahırıdter men Samanıdter memleketteri quramynda boldy.
XI ǵasyrǵa qaraı Túrikmenstan terrıtorııasyn oǵyzdar jaýlap aldy, olar jergilikti halyqpen, negizinen túrki tektes halyqtarmen aralasyp, túrikmen etnıkalyq tobyn qurady. XI-XIII ǵasyrlarda Sultan Sanjar tusynda astanasy Merv qalasynda ornalasqan alǵashqy túrikmen seljuq memleketi quryldy.
XII-XIII ǵasyrlarda Anýshtegenıdter áýleti búkil Túrikmenstandy qamtıtyn Horezmshahtar memleketin basqardy, astanasy Túrikmenstannyń soltústigindegi Gýrgandj (Kóne Úrgenish) qalasynda boldy.
XIII ǵasyrdyń birinshi shıreginde mońǵoldar jaýlap alyp, keıin Ilhan memleketiniń, keıin Tımýrıdter memleketiniń quramyna endi.
XVI-XVII ǵasyrlardan Hıýa jáne Buhara handyqtary quramynda boldy.
1869-1885 jyldary Túrikmenstan terrıtorııasyn Reseı ımperııasy (Transkaspıı aımaǵy) jaýlap aldy.
1917 jyly qarasha - jeltoqsan aılarynda Keńes ókimeti ornady. Túrikmenstan terrıtorııasynyń negizgi bóligi 1921 jyly 7 tamyzda Túrikmen oblysy retinde Túrkistan AKSR-niń quramyna endi. 1924 jyly 27 qazanda Ortalyq Azııa keńestik respýblıkalarynyń ulttyq-terrıtorııalyq mejeleýine sáıkes Túrikmen SSR-i bolyp ózgertildi.
1991 jyly 26 qazanda «Siz Túrikmenstannyń táýelsiz demokratııalyq memleket retinde zań shyǵarýymen kelisesiz be?» degen suraq boıynsha Túrikmenstannyń táýelsizdigi týraly referendým ótti. Túrikmen KSR azamattarynyń 94 paıyzy oń jaýap berdi. Kelesi kúni Respýblıka Joǵarǵy Keńesi «Túrikmenstannyń táýelsizdigi jáne memlekettik qurylymynyń negizderi týraly» Konstıtýtsııalyq zań qabyldady. Túrikmenstan táýelsizdik aldy.
Jalpy «túrik» etnonıminen jasalǵan «túrikmen» etnonıminiń ózi VІІІ-H ǵasyrlarda Talas ózeninen Kaspıı teńizine deıin (buryn oǵyz etnonımi bolǵan) taraǵan halyqtardy bildiretin H ǵasyrdan beri belgili. Kıev Rýsinde olar torkmender dep atalady, HІІІ ǵasyrdaǵy orys jylnamalarynda – taýrmen, al patshalyq Reseıde – túrikmender men trýhmender. XV ǵasyrdaǵy orys saıahatshysy Afanasıı Nıkıtınniń jazbalarynda túrikmen jeri týraly aıtylǵan.
Búgingi tańda túrikmen eli Orta Azııadaǵy mańyzdy elderdiń birine aınalyp otyr. Azýly Aýǵanstanmen shekaralas birneshe eldiń qatarynda bola tura, eshbir qaqtyǵyssyz beıbit turyp keledi. BAQ betterinde buǵan deıin Túrikmenstandaǵy zańdar men erekshelikter týraly san qıly maǵlumat taraǵan. Ony jergilikti turǵyndar da jasyrmaıdy. Alaıda, keıingi jyldary el kúlli álemge ashyla bastaǵanyn aıtady. Ár túrli mádenı sharalar ótkizip, shetelden qonaq shaqyrýdy ádetke aınaldyra bastady. Onymen qosa, «álem jurtshylyǵy elimizdi jańa qyrynan tanysa eken» degen umtylys baıqalady.
Jalpy túrikmen jurty ózin kóshpendiler urpaǵy sanaıdy jáne kóshpendi turmysyna saı sáıgúlik atty, alabaı jáne tazy tuqymdy ıtterdi erekshe jaqsy kóredi.
