Túrkilerde ustany kıeli sanaý kýlti baıyrǵy zamannan qalyptasqan – Darhan Qydyráli

ASTANA. QazAqparat - Tarıhqa eýrotsentrıstik kóz­qaraspen qaraıtyn bazbireýler «kóshpeliler kóship-qonyp júrgen, olarda irgeli qalalar men iri óndiris oryndary bolmaǵan» degen jańsaq uǵym qalyptastyr­ǵan. Shyntýaıtynda, Elbasy­nyń «Uly dalanyń jeti qyry» atty baǵdarlamalyq maqala­syn­da aı­tylǵandaı, «bizdiń jerimiz materıaldyq mádenıettiń kóptegen dúnıeleriniń paıda bolǵan orny» ekeni belgili. Bul týraly Egemen Qazaqstan gazetinde jarııalanǵan maqalada aıtylǵan.

Túrkiler arasynda qara temirdi qamyrsha ılep, bolat balqytqan ustany kıeli sanaý kýlti baıyrǵy zamannan qalyptasqan. Áıgili Rashıd ad-dınnen jetken derekte baıyrǵy babalarymyz Ergeneqonnan shyǵa almaı tuıyqqa tirelgende Temirshi ustanyń jetpis ógiz terisinen úlken kórik jasap, sol arqyly temir taý bókterine kómir jaǵyp, taýdy eritip, sodan ataqonystaryna jetkeni baıandalady.

Ǵundar dáýirindegi sol alǵashqy passıonarlyq bastaýdan keıin Uly dalany dúr silkindirgen qudiretti ámirshiniń de Temirshi (Temújın) atalaýy tegin emes. Sol sııaqty tutas Túrkistanda renessans dáýirin bastaǵan Ámir Temirdiń atyn da osy qutty kıeniń sarqyty deýge bolady.

Sondyqtan jańa ǵasyrda dom­na peshte bolat balqytyp, quryshtaı shyńdalǵan temirshi Elbasynyń metall óndirýdi túrkilerdiń ata kásibi retin­de qaraýy - dástúr sabaqtastyǵynyń jańǵyrýy! Alataýdaǵy Esikten­, Altaıdaǵy Be­rel­­­den, Tar­baǵataıdaǵy Eleke sa­zy­nan Altyn adam­dardyń tabylýy baǵzy zamannan beri zergerlik óneri­niń ozyq dástúri baıtaq dalada keń taralǵanyn kórsetedi. Alǵash Uly dalada quryqtalyp, qolǵa úıretilgen jylqynyń áshekeıli er-turman men temir úzeńgi, arǵymaqtyń aýyzdyǵy, salt atty saıypqyran jaýyngerdiń saýyt-saımany - ustalyq kásiptiń asyl ónimderi. Taý-tasymyzdyń qoınaýynda babalardan qalǵan jartas sýretterinde uzyn bolat naızany umsyna ustap, qolyndaǵy shashaqty baıraqty joǵa­ry kótergen, astyndaǵy atyna da muzd­aı temir kejim kıdirgen, aýyr qarý­lan­ǵan túrki jaýyngeriniń beınesi jıi kez­de­sedi. Bul - sonaý ǵasyrlardan jet­ken túrki bahadúriniń qaharmandyq tarıhy­nyń rámizi, bizdiń epostarda sózben sýrettelgen barshamyzǵa tanys beıneniń tastaǵy sulbasy.

Jyrda «úzeńgisi úzbe altyn, quıysqany quıma altyn, tebin­gisi terme altyn» dep beınelenetin keıip­kerler. Sondyqtan bolsa kerek, temirshini, ustany, sheberdi túrk bıleý­shileri aıryqsha qadirlegen, olarǵa erek­she áleýmettik mártebe bergen. Qoǵam­da sheberlerdiń shoǵyr toby paıda bolyp, olar tipti ata kásibimen ǵana shuǵyl­danatyndyqtan, mashyǵyna qaraı keıinnen rýlarǵa da aınalyp otyrǵan. Mysaly, temir balqytýshylardy bolat­shy, kóń ıleýshilerdi kóńshi, bıik ar­ba­lylardy teleýler, qańqa arba jasaý­shy­lardy qańlylar dep ataǵan. Atal­mysh býyndardyń qazaq etnogeneziniń túzili­sinde aıryqsha aıshyǵy bar, olardyń urpaqtary qazir ortamyzda júr. Ejelgi dastan «Oǵyznamada» alǵash­qy arbany jasaǵan ónertapqyshtyń aty-jóni saqtalǵan. «Oǵyz qaǵannyń sherýinde úzdik jaqsy bir sheber bar edi. Onyń aty Barmaqlyq Josyn Bilik edi. Bul sheber bir qańqa (arba) tapty. Qańqa ústine jansyz oljany tıedi, qańqanyń aldyna tiri oljany jegip, tartyp kete berdi. Halyqtyń bári muny kórip tezdetip taǵy qańqa shapty» dep jyrlanǵan. Ańyz jelisi qańlynyń shyǵýyn osyǵan aparyp tireıdi.

Áıgili akademıkter Q.Sátbaev pen Á.Marǵulan óz zertteýlerinde Ortalyq, Soltústik jáne Shyǵys Qazaqstan aımaq­tary ejelgi dáýirlerde metallýr­gııa óndirýdiń iri ortalyqtary bolǵandyǵyn aıtady. Ásirese, Ortalyq Qazaqstandaǵy «Qyryq shuryq», «Qalaıy qazǵan», «Myń shuńqyr», «Bes shuryq», «Jezqazǵan», «Kenqazǵan», «Usta», «Qara temir» jáne «Temirtaý» sekildi ken oryndary alǵash ret qola dáýirinde paıda bolyp, keıbir kenishterdi ıgerý orta ǵasyrlar men keıingi kezeńderge deıin jalǵas­qan­dyǵy jóninde derekter kezdesedi. Qola dáýiriniń turǵyndary osy óńirdegi ken oryndarynan metaldyń qola, qalaıy sekildi túrlerin óńdep, ózderiniń kádelerine jarata bildi. Uly dalada metaldy ıgerip, adamzat turmysynda paıdalaný úrdisi saq dáýirinde qarqyndy damydy. Máselen, grek jazbalarynda saq, sarmat, massagetterdiń elinde mys pen altyn qorynyń mol ekendigi jáne olardyń metall óndirýdi jetik meńgergendigi aıtylady. Al Gerodot pen Strabonnyń jazbalarynda «Azııalyq skıfterde altynnyń moldyǵy sonsha, olar basynan aıaǵyna deıin altyn áshekeılermen aptalǵan baı kıimder kıedi jáne astyndaǵy attarynyń da er-turmandary altyndalǵan», deıdi.

Bul tarıhı jazbalardy aıǵaqtaı­tyn Qazaqstan jerinen bir emes, bir­neshe altyn adam qazirgi kúni taby­lyp, túrk órkenıetiniń saltanatyn álemge pash etti. Á.Marǵulan Gerodot aıtqan mys pen altynǵa baı azııalyq skıfter eli «búgingi Qazaqstannyń Ortalyq jáne Soltústik-Shyǵys aımaqtary men Altaı, Tarbaǵataı óńirlerimen sáıkes keledi», deıdi. Metaldyń san alýan túri Altaı ólke­sinde sonaý qola, saq zamanynan beri óndirile bastaǵan. Belgili arheo­log S.I.Rýdenko Altaı óńirinde zert­teý jumystaryn júrgizip, atalmysh aımaq ejelden metallýrgııanyń iri ortalyqtary ekendigin, ári altyn qory­nyń mol bolǵandyǵyn aıtady. Altaıdaǵy saq dáýirine tıesili - Arjan, Berel, Shilikti qorǵandarynan kóptegen altyn buıymdar tabylyp kózqýanyshqa aınaldy. Elbasy óziniń maqalasynda da Altaıǵa basa nazar aýdarýynyń sebebi, Altaı - saq dáýirinen beri túgel túrkke altyn besik bolýymen qatar, iri metallýrgııa ortalyǵy ekendigimen baılanys­ty bolsa kerek.

«Kórgende kóz, kóńildiń Altaı emi, Altaı­dyń ken ańqıdy alǵan demi, jeri­nen altyn kúmis jentektelgen» dep jyr­laǵan Isa aqyn babalar rýhynyń lebi­men kendi Altaıdyń qazynaly áleýetin geo­lo­gııalyq barlaýshylardan da erte túısinip, súısine sýrettegen deýge bolady. Belgili túrkolog N.ıA.Bıchýrın: «Altaı taýy qytaı jylnamalarynda Tszın-shan dep hattalǵan, maǵynasy Altyn taý» (túrk-mońǵolsha «altan» altyn degendi bildiredi) - dep tujy­rym­daıdy. Sol sebepti ejelden halyq arasynda: «Altaıdyń saı-salasy túgel altyn», degen uǵymnyń saqtalýy da kezdeısoq bolmasa kerek-ti. Dástúrli metall óndirý isi keıinnen ǵun, úısin jáne qańly memleketteri tusynda da áskerı jáne turmystyq mańyzǵa ıe bolyp, qola men temirden qarý-jaraq pen túrli buıymdar jasaǵa­ny belgili. Metall óńdeý, onyń ishinde temir, qorǵasyn, altyn qorytý isteri Túrk qaǵandyǵy dáýirinde qarqyndy damydy. Baıyrǵy túrkterdegi metallýrgııaǵa qatysty derekter túrkterdiń tarıh sahnasyna shyǵý kezeńimen tyǵyz baıla­nysty. Ol týraly qytaı jylnamalarynda Altaı taýyna qonys aýdarǵan Ashına túrkteri áýelde Jýjan ımperııasyna saıası táýeldi bolyp, salyq retinde temir óndirip otyrǵandyǵy aıtylady.

Tarıhı qujattarda Jýjandardyń bıleýshisi Anahýannyń túrkterdi «meniń temir óndirýshilerim» dep ataýy temirshilik/ustalyq dástúr túrkterdiń negizgi kásipteriniń biri bolǵandyǵyn aıǵaqtaıdy. L.N.Gýmılevtiń «temir kóshpeliler­ge burynnan belgili bolǵan, biraq ony halyqtyń jappaı qoldanýyna qol jetkizgen túrkter ǵana boldy», degen pikiri temir óndirý isi baıyrǵy baba­larymyzda jalpyhalyqtyq kásipke aınalǵandyǵyn baıqatady.

Altaı, Hakasııa jáne Tyva óńirinde júr­gizilgen arheologııalyq zertteýler nátıjesinde túrk dáýirine jatatyn birqatar ken oryndary men pesh qal­dyq­tarynyń izderi saqtalǵany anyqtaldy. Arheologııalyq oljalardyń ishinde túrk dáýirine tán naıza, jebe, sadaq, shoqpar jáne qylysh sekildi temirden jasalǵan qarý-jaraqtardyń molynan tabylýy túrk qoǵamynda metallýrgııa isiniń aıtarlyqtaı joǵary deńgeıde damyǵandyǵyn kórsetip berdi.

Túrkter temirdi tıimdi ıgere otyryp, qarý-jaraq pen saýyt-saımannyń eń úz­dik úlgilerine qol jetkizdi. Bul úrdis Uly dalada túrkterdiń áskerı qýaty­nyń jedel artyp, Orhon jyrlaryn­da jyrlanǵandaı dúnıeniń tórt bury­shyn jaýlap alýyna zor yqpal etti. Túrk qaǵandyǵynyń terrıtorııasy keńeıip, qýatty memleketke aınalǵan tusta Uly jibek joly túrkterdiń bıligine ótkeni belgili. Uly dalanyń kúretamyryna aınalǵan Jibek joly túrkterdiń saýda-ekonomıkasy men saıası-dıplomatııasynyń damýyna zor yqpal etti. Osy arqyly Batys pen Shyǵystyń altyn kópirine aınalǵan - Uly dala túrli etnostardyń jarastyq­ta ómir súrýine múmkindik berdi.

Uly Jibek joly boıynda túrli metaldan jasalǵan buıymdar men metall túrleri de tasymaldanyp, taýar retinde baǵalanǵany jazba derekterde kezdesedi. Sol sebepten de muny keıde bolat joly dep te aıshyqtaıdy. Máselen, túrkterdiń Shyǵys-Rım ım­perııa­syna temirdi ónim retinde sat­qan­­dyǵy týraly málimetter Vızan­tııa jazbalarynda saqtalǵan. Al vızantııalyq elshi Zemarh ózin qarsy alǵan túrkter oǵan temir satatyndyǵyn, ári ózderiniń saıası kúsh-qýatyn baıqatý úshin temir keni men túrli metall úlgilerin usyn­ǵanyn baıandaıdy. Zemarh sol saparynda Batys túrk qaǵany Dızabýldyń qabyldaýynda bolyp, sán-saltanaty jarasqan qaǵan ordasyn bylaı dep sýretteıdi: «...biz qaǵandy ań aýlap, saltanat quryp júrgen jerinen keziktirdik. Qaǵan bizdi óziniń jibekpen ásemdelgen shatyryna (ordasyna) alyp bardy. Shatyr ishinde altyn taq, altyn ydys­tar, kúmisten jasalǵan buıymdar, altynnan jasalǵan janýar músinderi men basqa da asyl buıymdar toly eken. Odan keıin bizdi basqa bir shatyrǵa alyp bardy, onyń da bosaǵalary altyndalǵan, ishi altyn-kúmis zattarǵa baı, qaraǵan jannyń kóz jaýyn alady.

Mine, túrk bıleýshisiniń altyndalǵan ordasy osyndaı», dep jazady. Al osy Batys túrk qaǵany Dızabýldyń sol kezde Ekitaý dep atalǵan Qarataý men Alataýdyń arasyn jaılaǵan áıgili Estemı qaǵan ekenin eskersek, qart Qarataýdyń qoınaýy baǵzy zamandardan beri ken oryndaryna baı ekeni taǵy belgili.

Osy oraıda, L.N.Gýmılevtiń: «túrk­ter álemdik tarıh sahnasynda Orta­lyq Azııada alǵash ret temirdi ónerkásiptik jolmen ıgergen halyqtyń biri bolǵan», dep túıindeýi onyń osyndaı derekterge súıengendigin baıqatady. Qazaq dalasynda uzaq jyldar boıy paıdalanylǵan qola, temir dáýirinen qalǵan ken oryndaryn ıgerý isi keıinnen Qazaq handyǵy tusynda da jalǵasqany jáne han-sul­tan­dardyń jeke kenishteriniń bol­ǵan­dyǵy týraly qyzyqty derekter bar. Mysaly, Kókshetaý mańynda áıgili Shoqannyń atasy Ýálıhan hannyń mys, qorǵasyn óndiretin menshikti ken oryndary bolǵandyǵy týraly qazaq jerine qupııa tapsyrmamen kelgen Sibir bólimshesiniń tyńshysy F.Nazarovtyń jazbasynda baıandalady.

Ol óz jazbasynda Ýálıhan han ózine tıesili «Myń shuńqyr» kenishin orys zertteýshilerine kórsetkisi kelmeı, tasalap, Shangına ekspedıtsııasyn basqa baǵytqa buryp jibergendigin baıandaıdy. El arasynda eger, kimde-kim han ıeligindegi ken oryndaryn orys zertteýshilerine nemese syrt kózge kórsetetin bolsa, qatań jazalanady dep tyıym salǵan. Álkeı Marǵulannyń zertteýlerinde menshikti ken oryndary Táýke han men Abylaıdyń zamanynda da bolǵandyǵyn aıtady. Altyn nemese basqa da baǵaly ken oryndary tek han áýletterine ǵana tıesili bolyp, bul dástúr qazaq qoǵamynda uzaq ýaqytqa deıin jalǵasqan. Hanǵa tıesili altyn, kúmis óndiriletin ken oryndary hannyń jeke jasaq jigitteri arqyly tonaýshylar men kóldeneń attylardan qorǵalǵan. Han altynyn (ken ornyn) qorıtyn jigitter týraly el arasynda «altyn qoryǵan jigitter» degen tarıhı ańyzdar Tarbaǵataı men Altaıdan Kókshetaýǵa deıingi jerlerge taralǵan. Bul qyzyqty derekter Gerodottyń jazbasyndaǵy saq patshalarynyń altynyn qorıtyn grıfondar (samuryq) týraly ańyzdy eske túsiredi. Atalǵan ańyzdardy qýattaıtyn Altaıdaǵy saq qorǵandarynan (Berel, Pazyryq) grıfon músinderi tabylǵanyn da aıta ketý kerek.

Ejelgi túrkterdegi metall ıgerý, temirshilik dástúr keıinnen keı­bir túrk halyqtarynda jalǵasyn tapty. Mysaly, Altaıdaǵy shor, kýman jáne týba halyqtary temirshilikti negizgi kásipke aınaldyryp, keıingi ǵasyr­lar­da metaldan túrli zattar jasap, joń­ǵar­larǵa salyq tólep turǵandyǵy jónin­de qyzyqty málimetter bar. Muny keshe­gi túrk dáýirindegi dástúrli metall óndІ­rý­diń tarıhı sabaqtastyǵy dep te qaras­tyrýǵa bolady. Sonymen qatar metal­lýrgııaǵa qatysty «Temir qapyǵ», «Baqyr­lyq taý», «Baqyrshaq», «Temir taý», «Kúmis tóbe» sekildi jer-sý ataý­lary da saqtalǵanyn aıta ketýimiz kerek. Solardyń qatarynda Qarqaraly aýdanyn­daǵy iri ken oryndarynyń biri «Temirshi» taýynyń ataýy sonaý kóne dáýir­­lerden kele jatqan toponım bolýy múmkin jáne bul ejelgi túrk­­­­ter­­­­degi temirshilik dástúrdiń kýási táriz­­di kórinedi. XIX ǵasyrdyń aıaǵyn­da «Temirshi» taýyna kelgen geolog G.D.Ro­manov­­skıı atalǵan jerden temir óndir­­gen kenish­tiń ornyn tapqanyn baıan­daıdy. Bertin kele Temirshi taýy ornalas­­qan Ortalyq Qazaqstan aımaǵy metall óndirý­diń iri ortalyǵyna aınalyp, áıgi­li Temir­taý metallýrgııa kombına­ty salyn­­ǵa­ny belgili. Bul Temirtaý - qazaq metal­­lýrg­­teriniń qazynamyzdy baıyt­qan qurysh býynyn ázirlegen qasterli qala. Qazaq etnografııasynyń tarıhynda qara temirdi qamyrsha ılep qarý-jaraq, er-turman jasaǵan, altyn-kúmis­ten áshekeı buıymdar zerlegen nebir has sheberler bolǵany belgili. Sózdik qorymyzdaǵy «temir», «temir­shi», «dar­qan», «zerger»,«usta», «kórik», «dúken», «tós» jáne osy taqy­ryp­qa qa­tysty taǵy da basqa myń­daǵan ataýlar­dyń ejelgi dáýirlerde qalyp­tasyp, qazaq­­tyń tól sózine aınalǵany anyq. Qazir­gi kúnde de ustalyq kásibi ult­tyń jadynda saqtalyp, dástúrli túrde sabaqtasyp keledi.

Aıtalyq ustanyń dúkenine, kórigine, balǵa-tósine syıyný - osy kásip ıelerine degen halyq kózqarasyn tanytady. Máselen, el ustashylyq kásiptiń piri Dáýitti bylaı dep jyrǵa qosqan:

Áýeden kómir túsirgen,

Ot jaqpaı, temir pisirgen!

Qaý kórigi baqyldap,

Balǵa tósi shaqyldap,

Er Dáýit, pirim, sen qolda!

Altaıdyń ar jaǵyndaǵy aǵaıynnyń osy temirshilik dástúrdi jańǵyrtyp otyrǵanyn kórip, súısingenimiz bar. Al babasy temirden túıin túıgen qalyń qazaq temirshilikti, ken qazýdy jáne usta­lyqty qazir ata kásip kóre me? Bala kezi­mizde ár shańyraqta er-turmanmen birge balǵa men tós, qaıraq turatyn. Qa­zir de osy ıgi úrdis jalǵasyp, ár shańy­raq­ta er-turman men tós-balǵa tursa dep oılaımyz. Bul, kúndelikti ómirde qol­danbasa da, shańyraqtyń kıesi ári ja­star arasynda metallýrgııanyń ata kásip retinde qabyldanýyna oń septigin tıgizer asyl muramyz bolar edi degen pikirdemiz.