Túrki dúnıesiniń mádenı astanasy - Kastamoný qalasy týraly ne bilemiz
Qara teńiz jaǵalaýyndaǵy kóne shahar
Baýyrlas halyqtardyń basyn biriktirýge arnalǵan tatýlyq toıynyń kýási bolýǵa, TÚRІKSOI uıymyna múshe elderdiń jýrnalısterimen birge Anadoly topyraǵyna at basyn tiregen edik. Kópten kórmegen týystary kelgendeı túrki jurty qushaq jaıa qarsy aldy.
Qara teńiz jaǵalaýynda 780 m bıiktikte ornalasqan Kastamoný shahary tarıhy tereń, mádenıeti baı áýlıe - ámbıelerdiń izi qalǵan qasıetti mekenderdiń biri eken. Ortalyq Azııadaǵy uly oıshyl Qoja Ahmet ıAsaýıdiń shákirtteri arqyly jetken ilim bul mekenge de úlken yqpal etipti.
Kastamoný qalasynyń negizi bizdiń dáýirimizge deıingi XVIII ǵasyrda qalanǵan. Ár kezeńderde Frıgııa men Lıdııa, parsy, Makedonııa, rımdikter, vızantııalyqtar, seljuqtar patshalyǵynyń, Ámir Temirdiń bıliginde bolǵan. 1461 jyly Sultan II Mehmed bastaǵan Osman ımperııasy basyp kirgen. Birinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde, Istelopa portynyń kómegimen Kastamoný táýelsizdik úshin kúreste áskerlerdi materıaldyq jáne tehnıkalyq qoldaý kórsetý orny boldy.
Shamamen 375 myń halqy bar. Negizgi bóligi - túrikter, az sany - assımılıatsııaǵa ushyraǵan túrikmender. Qala terrıtorııasynyń 65 paıyzy ormandy bolyp keledi. Ekonomıka negizinen aýyl sharýashylyǵyna negizdelgen jáne bul ólkeniń jalpy tabysynyń 40% quraıdy. Qalǵan paıda - aǵash óńdeý ónerkásibi, toqyma, balyq aýlaý, mys óndirý basqada orta jáne shaǵyn bıznes túrlerinen keledi.
Kúmbirlegen keseneler qupııasy
Kastamoný týrızm salasyn endi ǵana jandandyryp kele jatqan qalalar qatarynda kórinedi. Desede munda kelýshilerdiń qatary az emes. Týrıstik baǵyttaryna mádenı jáne tarıhı eskertkishter: belsendi (shańǵy, velosport, ań aýlaý, balyq aýlaý, safarı, at sporty, golf); ekstremaldy (raftıng, speleologııa, alpınızm, paraplanerıng, vındserfıng, sýǵa sekirý); emdik (saýyqtyrý kózderi, emdik balshyq) jáne jaǵajaı (Abana, Boztyr, Djıde, Dańńurt, Inebolý) demalys aımaqtary kiredi.
Munda úlkendi-kishili 500 ge jýyq meshit bar eken. Qalanyń qaı jaǵynda júrseńiz de azan úni estilip turady. Biz eń áýeli 14 ǵasyrda salynǵan Ismaıl beı keshenine atbasyn burǵan edik. Meshit aýmaǵynda medresseler, kerýen saraılary sonymen birge arnaıy monshasy bolǵan. Tipti osy ólkeni basyp ótetin kerýender úshin qonalqy oryndar da daıyndalǵan eken. Kezinde batystan shyǵysqa, shyǵysqa batysqa jóńkigen jolaýshylar bul jerge tegin qonyp ketetin bolǵan eken. Kesene búginge deıin erekshe saqtalypty. Bul da bolsa tarıhy tereń túrki babalarymyzdyń erekshe qurlys óneriniń qupııasy bolsa kerek.
Kelesi qadamymyz, Osman ımperııasy kezinde negizi qalanǵan ejelgi eskertkishterdiń biri - «Nasrýlla» meshiti boldy. 1506 jyly salynypty. Meshitke jaqyn qalany qaq jaryp aǵatyn Qarashomaq ózeniniń ústine salynǵan kópir bar. Bul da 1501 jyly Nasrýllaqyzynyń qaıyrymdylyq jolymen qalanyń eki jaǵyn jalǵastyryp turý úshin salynǵan. Kópir erekshe tehnologııamen kesilgen tastardan jasalypty. Kópirdiń ústinde «sadaqa tasy» dep atalatyn eki tas bar. Ary-beri ótken adamdar osy sadaqa tasyna aqsha tastap ketedi. Ondaǵy aqshany muhtaj jandar alyp qajetine jaratatyn bolǵan.
Kastamonýda meni tańǵaldyrǵan tarıhı eskertkishterdiń biri Mahmýtbeı meshiti. ıÝNESKO búkilálemdik muralar tizimine engen. Meshitti1336 jyly Kandaroglý Mahmýtbeı saldyrǵan. Ónerdiń eń keremet detaldaryn erekshe sheberlikti osy jerden kórýge bolady. Meshittiń syrty tas, ishi aǵashtan salynǵan. Jumyrtqanyń sary ýyzyn qosyp, erekshe ádispen qalaǵan desedi. Ondaǵy ádemi órnekter, aǵash oımalar kóz tartady.
Al, tarıhı mýzeılerdegi saýyt-saıman, er-turman, ene men kelin qarym-qatynasy, analarymyz terbetken tal besik bár-bári kózime ottaı sasyldy. Bulda bolsa túrki halyqtarynyń túbiri bir ekeniginiń taǵy bir dáleli bolar.
Kastamonýdyń kórnekti oryndary
Qarateńiz jaǵasyndaǵy qalanyń kórkem oryndary arasynda Valla kanony, Ylgarını úńgiri, Gıderos shyǵanaǵy men sarqyramalaryn, 1885 jyly salynǵan «Saat Kýlesı» saǵattyq munarasy, «Qastamoný» bekinisi, «Jylgaz» ulttyq parki sonymen birge «Shehınshah Kaıassy» tastaryndaǵy mramorlardy sanaýǵa bolady.
Qaladan 40 shaqyrym jerdegi «Jylgaz» ulttyq parkine (Ilgaz Dai Milli Park) barýdyń sáti tústi. Teńiz deńgeıinen 2800 metir bık basynan qar ketpeıtin Jylaz taýyndaǵy demalys aımaǵynda1500 metirlik shańǵy alańdary bar. Tabıǵaty erekshe tamasha bizdiń Almatydaǵy Medeý, Shybulaq sekildi demalys oryndaryn kóz aldyńyzǵa ákeledi.
Týrısterdiń kóp baratyn kórkem de tarıhı oryndardyń biri - XII ǵasyrda vızantııalyqtar salǵan «Qastamoný» bekinisi. Qalanyń batys jaǵyna qaraı 120 metr bıiktikte turǵyzylypty. «Kóktóbeden Almaty alaqandaǵydaı kórinedi» degendeı «Qastamoný» qamalyna shyqsańyz qala alaqandaǵydaı kórinedi eken. Osy jerde, Túrkııa elinde oqyp jatqan qazaqstandyq stýdenttermen kezdesip qaldyq. Konıa qalasynda oqıtyn Atyraý qalasynan kelgen Azamat esimdi stýdent ózimen birge Qazaqstannyń kók týyn kóterip júr eken. Bolashaq teolog baýrymyz týymyzdy árkez bıikten jelbiretkisi keletinin aıtady. Azamattyń azamattyǵy bizdi qatty súıindirdi. Qazaqtyń aspan tústes kók baıraǵy aı júldyzdy Túrik baıraǵymen birge «Qastamonmý» qamalynyń tóbesinde jelbiredi.
Kastamonýda oqyp júr talaı qazaq balasy
Kastamonýda orta jáne joǵary bilim berýdiń ózindik baǵyty qalyptasqan. Al Qastymoný ýnıversıteti quramyna bilikti mamandar daıarlaıtyn 8 fakýltet, 2 ınstıtýt 4 joǵarǵy mektep jáne 11 joǵary jáne kásiptik tehnıkalyq mektkep bar eken. Oqý orny akademııalyq jáne ákimshilik, mádenı jáne sport salalarynda qyzmetkerler daıyndaıtyn «Jastar ýnıversıteti» retinde tanylǵan.
Ýnıversıtet Qazaqstan, AQSh, Portýgalııa, Qyrǵyzstan, Indonezııa jáne Malaızııa elderiniń ýnıversıtetterimen ekijaqty áriptestik qarym-qatynastar ornatqan. Osy kelisimderdiń aıasynda 2 jyldyq joǵary bilimnen keıin stýdentter bakalavrıat baǵdarlamalaryna túsýge, shet elderdegi joǵary oqý oryndarynda magıstratýraǵa túsýge múmkindik alady. Kelisimder sondaı-aq ǵylymı zertteýler men birlesken jobalar salasyndaǵy yntymaqtastyqty, stýdentter men oqytýshylardyń almasýyn kózdeıdi. Bul baǵytta Astanadaǵy S. Seıfýllın atyndaǵy qazaq agrotehnıkalyq ýnıversıtetimen orman sharýashylyǵy boıynsha birlesken jobalar atqaryp jatqanyn bildik.
«Bul ýnıversıtette ártúrli baǵdarlamamen kelip oqyp jatqan qazaqstandyq stýdentterdiń sany 50 den asady. Men Almatydaǵy «Turan» ýnıversıtetinen akademııalyq mobıldik baǵdarlama boıynsha kelip, aýdarma isi mamandyǵy boıynsha bilim alyp jatyrmyn. Bir baıqaǵanym bul jerde tek bilimińmen, eńbegińmen ǵana baǵalanasyń. Bizdegideı tanys-bilistiń, aqshanyń eshbir róli joq. Oqý sapasy jaqsy ádil ári qatań», deıdi jerlesimiz Mádına Mınjadınqyzy.
Gelişiniz güle güle, gidişiniz güle güle her işiniz güle güle
«Gelişiniz güle güle, gidişiniz güle güle her işiniz güle güle». Bul 1490 jyldary ómir súrgen túrik ǵulamasy ShEIH ShABAN-I ÝELI-diń (ŞEYH ŞABAN-I VELİ) sózi. Kastamonýdyń uranyna aınalǵan sóz. Qalanyń ár jerine, mańdaıshalyqtarǵa oıyp jazylǵan. Maǵynasy: «Kúlip kelińiz, kúlip ketińiz, ár isińiz shattyqta toly bolsyn» degendi bildiredi eken. Árıne aıtylǵandaı qaıda barsańyzda kúlip qarsy alady, kúlip shyǵaryp salady.
Jol bastaýshymyz Mustafa esimdi Kastamoný qalasynyń týmasy óz eliniń, óz jeriniń naǵyz patrıoty. Týǵan jeriniń mádenıetin, tarıhyn ár-bir tasyna deıin jany qalmaı júrekpen tanystyrady. «Kastamonýdyń aýasy saf, adamdary márt», - deıdi Mustafa. Shynymen jergilikti turǵyndardyń kishipeıildigin, qonaqjaılylyǵyn, ımandylyǵyn baıqadyq. Sonymen bizde Túrki dúnıesiniń mádenı astanasy - Kastamoný qalasymen «güle güle» qosh aıttyq.
