Túrik serıaldaryna kıim tigip júrgen qazaq

NUR-SULTAN. QazAqparat - Kezinde Qytaı úkimeti ornatqan qatań tártiptiń tezine túsip, aldymen Pákistanǵa, keıinnen Túrkııaǵa údere kóshken qazaqtardyń urpaqtary arasynda atadan balaǵa mura bolyp, qazirgi kúnge deıin jalǵasyn taýyp kele jatqan kásipti jandandyryp júrgender barshylyq.

Stambulda jeke dúkenimen qosa, shaǵyn zaýyty bar Turan Bahadúr esimdi qandasymyz teriden kıim tigip, áshekeı buıymdar jasaýmen aınalysady. Sonymen qosa Túrkııa aýmaǵynda túsiriletin tarıhı kınolarǵa arnaıy kıim tigedi, tanymal túrik ánshilerinen de kóp tapsyrys alady. Tikken kıimderi men jasaǵan buıymdary Túrkııadan tysqary Eýropa jáne Batys elderinde de úlken suranysqa ıe qandasymyzben arnaıy habarlasyp, áńgimege tartqan edik, dep jazady «Túrkistan» gazetiniń tilshisi Álııa Tileýjanqyzy. QazAqparat búgin atalmysh suhbatty óz oqyrmandarynyń nazaryna usynady.

– Stambulda tiginshilik kásippen aı­nalysatyn jalǵyz qazaq eke­nińizdi bilemiz. Talant pen tózim­di­lik­ti talap etetin bul kásipti qaıdan, qalaı meńgerdińiz?

– Men sonaý 1949 jyly Altaı jaq­tan Pákistannyń Kashmır aýmaǵyna, so­­syn Túrkııaǵa údere kóship kelgen qa­zaq­­tardyń urpaǵymyn. Aqsaqal­dary­myz­­dyń aıtýynsha, sol ýaqytta Túr­kııaǵa eki myńǵa jýyq qazaq kóship kel­gen eken. Al olar kóship kelgende daıyn turǵan jumys joq, sóıtip kópshiligi mal sharýashylyǵymen aınalysýǵa májbúr boldy. Malshylyqty kásip etken olar mal­dyń terisinen túrli nárseler, sonyń ishin­de áralýan kıimder tigýmen shuǵyl­danǵan. Ákesinen kórgenin balasy jasaıdy, keıin olarǵa nemeresi qolǵabys etedi, sol sebepti Túrkııada turatyn eresek qa­­­zaqtardyń basym kópshiligi tigin tigý­diń qyr-syryn jastaıynan biledi, ásirese teriden kıim-keshektiń qalaı ja­salatynynan habardar.

Keıingi býyn­nyń kóp nárse bilmeýi múmkin, sebebi qazirgi tańda olardyń túrli mamandyq boıynsha oqýǵa múmkindikteri zor, ári zaman aǵymyna saı talap-tilekteri de basqa. Al biz sekildi orta býyn ókilderi­niń ata kásipke beıimdiligi burynnan bar. Atadan balaǵa mura bolyp qalǵan bul kásippen shuǵyldanýym da osy sebepten, bala kezimnen ákemniń áldeneni jonyp otyratynyn kórip ósken men mektepte oqyp júrgende qolym bos kezde tigin zaýytyna baryp, ákeme kómektesetinmin. Mektep bitirgen soń, basqa mamandyq oqý úshin ýnıversıtetke túspeı, osy kásipten násip tabaıyn dep bul iske shyndap kiris­tim. Osylaısha búginde jeke dúken ashyp, ulttyq naqyshtaǵy túrli kıimder tigip, ártúrli áshekeı buıymdar jasap, muny satýmen aınalysyp kele jatqanyma jıyrma jyldaı ýaqyt boldy.

– Al tigin tsehy sol dúkenińizdiń ishin­de ornalasqan ba?

– Iá, shaǵyn zaýyt pen dúken bir jer­de ornalasqan. Qolastymda on shaq­ty adam jumys isteıdi. Keıbiri túrik, en­di biri ózimizdiń qazaqtar, arasynda en­di úırenip júrgen jastar da bar. Kıim ti­gýdi kezinde ózim ákemnen qalaı úıren­sem, olarǵa da solaı úıretýge barym­dy salyp júrmin.

–Dúkenińizdiń jeke saıtyn ashyp qaraǵanymda, buıym­dardy, ásirese bas kıimderdi satyp alýshylardyń kóptegen ja­ǵymdy pikir qaldyrǵanyn, sonymen qatar Túrkııadaǵy tarıhı kıno túsirýshilerdiń de siz­ge tapsyryspen kıim tiktirgenin baıqa­dym. Olarmen qa­laı­­sha baılanys or­nattyńyz?

– Aıta keterligi, bul jaq­ta oǵyzdardyń bas kıimderine suranys kóp. So­nymen qatar kópshiligi kıim­niń syzbasyn syzyp ıa bolmasa bel­gili bir sýretti ákelip «Týra osy­laı tigip berińizshi» dep tapsyrys be­redi. Seksen mıllıon halqy bar Túr­kııa elinde qazirgi tańda men sekildi ult­tyq naqyshtaǵy kıim tigetinder men áshekeı buıymdaryn ázirleýshilerdiń qarasy kóp. Desek te, básekesi bıik bul na­­ryqta bizdiń zaýytta tigiletin kıimderge suranys kóbeımese, azaıǵan emes.

Búgingideı ınternet dáýiri júrip turǵan za­manda tapsyrys alý máselesi jeńil­dedi. Tarıhı kınolarǵa qalaı tapsyrys alǵanymdy sóz etetin bolsam, «Qorqyt ata» kınosyn túsirýshiler biz jasaǵan ónim­di ınternetten kórip «Bizge sizdiń ónimińiz unady. Zaýytyńyzǵa baryp, qolyńyzdan shyqqan kıim úlgilerin kóreıikshi» dep habarlasty. Keıinnen kıim úlgileri, ásirese munyń sapasy una­ǵan soń, atalǵan kınonyń ekinshi bó­li­mine de tapsyrys alyp, aqyrynda kıno túsirýshiler tarapynan tapsyrys beretinder kúrt kóbeıip ketti. Osylaısha Direnis Karatay, Hürkuş sekildi tarıhı kıno túsirýshiler toby habarlasyp, kóp­tegen kıim úlgisine tapsyrys berdi. Budan bólek, Túrkııanyń Alperren Kekıllı degen tanymal ánshisi kontsertine kıimdi bizdiń zaýytqa kelip, arnaıy tiktiredi. Munymen qosa, esimi belgili ánshiler de klıpine qajetti ulttyq kıimderdi bizdiń dúkennen kelip, tańdap ıa tiktirtip alady. Sosyn Stambuldaǵy birneshe teatr ákimshiligi de qoıylym­daryna kıim tigip berý týraly usynystar jasaıdy. Munymen qosa, sadaq atýdan jarys uıymdastyrýshylary jıi tapsyrys beredi. Túrkııadan bólek, Eýropa el­derinen de tapsyrys alyp turamyz. Sosyn onlaın tapsyrys arqyly Kanada, Avstralııa, Birikken Arab Ámirligi, Reseı jáne Ýkraına elderinen de klıentterimiz bar. Qaıyra aıtsam, atadan qalǵan kásiptiń tizginin ustap qalǵanyma, bul isti búginde tabysty túrde jalǵas­ty­ryp kele jatqanyma qýanamyn.

– Tiginshilikten bólek, Qazaq tú­rik­teriniń bilim alý jáne zertteý qaýym­dastyǵynyń (KATEAD) ju­mysyna da aralasady ekensiz. On­da qandaı qyzmet atqarasyz?

– Onda qaýymdastyq tóraǵasynyń oryn­basary qyzmetin atqaramyn. Qaýym­dastyqta jalpy sany on úsh adam ju­mys isteıdi. Qazirgideı pandemııa ke­zin­de mundaǵy jumys óte qarbalas, at­qarylyp jatqan sharýa qyrýar. Qa­zirgi kúni sheshimin taýyp jatqan máseleni aıtar bolsam, kúlli álemniń oqýshylary úı­den oqyp jatqandyqtan, osyndaǵy qa­zaq otbasylaryndaǵy oqýshylardy qa­jetti qural-jabdyqpen qamtamasyz etý­ge tyrysyp jatyrmyz, sebebi osynda tu­ratyn keıbir qazaqtyń úıinde kompıýter joq. Aqyldasyp, qarajat jınap, nátıjesinde otyzdan astam qazaqtyń úıine kompıýter ákep ornattyq.

– Suhbattasýǵa habarlasqanymda «Qazaq tilinde aktsentpen sóıleımin, oıymdy keıde erkin jetkize almaı qa­lamyn. Eldegi baýyrlarym suh­bat­tasa almaıdy dep aıyp etpesin. Atajurtqa tabanym bir-aq ret tıgen, onyń ózinde úsh-aq kún boldym» dedińiz. Sonda Qazaqstannyń qaı óńirinde boldyńyz?

– Osydan eki jyl buryn qurban aıt me­rekesinen keıin Almatyǵa arnaıy saıa­hattap bardym. Alǵashynda áýejaı­dan túsip, kıeli topyraqqa tabanym tı­gen sátte kózimnen qalaısha jas yt­qyp shyqqanyn baıqamaı qaldym. Kóp­shiliktiń pikirine qulaq asyp, eń aldymen Kóktóbege kóterildim, sosyn Shym­bulaqtyń baýraıyn araladym. Kelesi kúni sizdershe aıtqanda «Baraholka» dep ata­latyn bazarlar shoǵyrlanǵan jerge bar­dym. Maǵan eldegi aǵaıynnyń tur­mys-tirshiligin syrtynan baqylaý qyzyq boldy. Degenmen, Qazaqstanda bir­de-bir týysqanym joq, barǵanda qo­naqúıge turaqtadym, sol sebepti toly­ǵymen aralaı almadym.

Shynymdy aıtsam, jalǵyz júrý jaısyz boldy. Onyń ústine sol kezderi ýaqytym tyǵyz boldy, al Almatyny úsh kún ishinde emes, asyq­paı aralaý kerek eken. Almaty men oı­laǵannan da úlken qala bolyp shyqty. Mazany qashyrǵan myna indet bárimizdi aınalyp ótken soń, kelesi jyly eldegi bir-eki qalany asyqpaı aralaımyn dep josparlap otyrmyn. Kópshiligi eki el arasy jaqyn ekenin aıtyp, atajurtta bir-aq ret bolǵanyma tańdanyp, munyń sebebin surap jatady. Elde týystarym bolsa, jıi keletin edim. Qazaqstanda eshkimdi tanymaımyn. Degenmen, elde esh týy­sym bolmasa da, qanym qazaq bolǵan soń, atajurtymdy óz kózimmen bir ret bolsa da kórý armany árkez menmundalap tu­ratyn. Sol armanymdy oryndaý úshin ju­mysymdy ysyryp tastap, tarıhı Otanyma baryp, bir marqaıyp keldim. Desek te, Almatyda oryssha shúldirleıtin baýyrlarymyz kóp turatynyn baıqa­dym. Dúkenge kirip, satyp alǵym kelgen ónimdi qazaq tilinde surasam, dúkenshi baýy­rym maǵan oryssha jaýap qatady. Túr­kııada barlyǵy tek bir tilde sóıleı­tindikten, bul maǵan bastapqyda qyzyq kórindi. Oryssha bilmeıtinimdi san márte aıtsam da, álgi dúkenshige ne izdep júr­ge­nim­di uǵyndyrý qıynǵa tústi. Deı­tur­ǵanmen, qazaqsha bilmeıtin qazaqtarǵa ren­jimeımin, olardyń ata-analarynyń ósken ortasyna kezindegi Reseı ımpe­rııa­synyń basqarý júıesiniń áli de yqpaly bar ekenin jaqsy bilemin. Máselen, túrik tiliniń qoldanysta júrgenine myń jyl bol­dy, ári bul el Qazaqstan sekildi ózge eldiń bodandyǵynda bolǵan emes, osylaısha túrik tiliniń qoldanys aıasy tarylmaı, esh shubarlanbaı, búginde óz aý­maǵynda júz paıyz qoldanylýda. Qazaq tiliniń de aldaǵy ýaqytta eldiń barlyq aımaǵynda qoldanys aıasy keń bolady dep senemin. Stambuldyń qazaq­tar kóp shoǵyrlanǵan aýdany Zeıtún­búrnide alty myńǵa jýyq qazaq turady. Áýeli ata-anamyzdan, sosyn sol aýdandy mekendegen qalyń qazaqtyń ortasynda júrip qazaq tilin úırendik.

Ókinishke qaraı, artymyzdan ergen jastarymyz­dyń kópshiligi ortasy basqa bolǵandyq­tan, qazaq tilin úırene almaı qaldy. Biz­de ózge kórshiles memleketterdegideı qa­zaq­tildi mektep joq, degenmen bizdiń qaýymdastyqtyń janynan qazaqtildi kýrs ashylyp, ana tilin bilmeıtin jas­tar­dy sol kýrstarǵa qatysyp, qazaq ti­lin jetik meńgerýge, sonymen qatar mun­da jumys isteıtin arnaıy úıirmeden dom­byra tartýdy úırenýge úgittep júr­miz.

– Kelesi jyly jaǵdaı túzelse el­degi bir-eki óńirdi asyqpaı aralaı­tynyńyzdy aıtyp qaldyńyz. Qazaqstannyń qaı óńirine saıahat­taý­dy josparlap otyrsyz?

– Bárinen buryn Semeı óńirine bar­ǵym keledi. Ákem kezinde Shyǵys Túr­ki­stan dep atalǵan aýmaqta týǵanymen, atam sol Semeı jaqtyń týmasy. Ata-ba­bam júrip ótken, úıdegilerdiń bala kú­nim­­nen qulaǵyma quıyp aıtqan sol óńir­di óz kózimmen kórgim keledi. Son­daı-aq el astanasy Nur-Sultan shaharyn Dýbaı sekildi ásem qala degendi jıi estımin. Sol qalany da asyqpaı aralaǵym ke­lip júr. Sosyn elge baryp, sary qy­myz­dy sapyryp iship, qalyń toppen birge Naýryz merekesin toılatqym keledi. Qymyz demekshi, Túrkııanyń Izmır qalasynda qymyz ázirleýmen aınalysatyn qazaq baýyrymyz bar, desek te, Qa­zaqstanda jasalatyn qymyzdyń dá­mine eshteńe jetpeıdi eken. Atajurtta jyl­qyny baǵýdyń qyr-syry basqa ma, álde aýasy men tabıǵaty bir bólek pe, bilmedim, Qazaqstannyń qymyzynyń dámi óte erekshe. Elde ázirlenetin qymyzdy bir tatqannan-aq unatyp qalǵan bizder Túr­kııada týyp-ósip, qazirgi kúni Qazaq­stanǵa kóship ketken qazaqtar nemese osyn­da oqıtyn stýdentter arqyly tap­syryspen qymyz aldyrtamyz.