Janábil Symaǵululy tusynda Shyńjańda 733 qazaq mektebi bolǵan
ASTANA. KAZINFORM - Qazaq tarıhynda kóziniń tirisinde-aq aty ańyz bop taraǵan, el maqtanyshyna aınalǵan tulǵalar az emes. Sonyń biri shettegi qazaqtyń aıbary bolǵan taý tulǵa Janábil Symaǵululy edi.
Qytaıdyń belgili memleket jáne qoǵam qaıratkeri, qazaq halqynyń qadirli azamaty Janábil Symaǵululy óz zamanynda Qytaı elinde úlken laýazymdy qyzmetter atqarǵan, bedeldi, tanymal tulǵa boldy. Ǵumyrynyń sońyna deıin týǵan halqymen etene aralasyp, keleli oı, kesimdi sózimen ulty úshin ulaǵatty ister atqardy. Ol qyryq jyldan astam ýaqytqa jalǵasqan qyzmettik eńbek jolynda Shyńjań ólkelik partııa komıtetiniń ekinshi hatshysy, Shyńjań ólkelik Úkimet tóraǵasynyń orynbasary, Shyńjań ólkelik Halyqtyq saıası konsýltatıvtik keńesiniń eki márte tóraǵasy syndy asa joǵary qyzmetterdiń tizginin ustaǵan.
Áriptesteri - Den Sıaopınnen Hý Tszıntaoǵa deıin...
Janábil Symaǵululy QHR-nyń negizin qalaýshy kósemi Mao Tszedýn men tuńǵysh premer-mınıstri bolǵan Chjoý Enlaıdyń zamanynda bılikke kelip, odan keıingi Qytaı basshylary- Den Sıaopın, ıAn Shankýn, Hýa Gofen, Hý ıAoban, Tszıan Tszemın, Hý Tszıntao, Lı Pen, Chjý Jýntszı, Ven Tszıabaolarmen tikeleı, birge jumys istegen. Ol Shyńjańdaǵy bedeldi tulǵa boldy.
Qytaı elinde «Jarty patsha» atanǵan aqsaqal 90 jasynda, osy jyldyń 22 qarashasynda Qytaıdyń Úrimji qalasynda pánıden baqıǵa sapar shekti. Sol azaly kúnderi elin súıgen, eli súıgen el aǵasyn halqy qabyrǵasy qaıysyp, kúızele joqtady.
Sondaı joqtaý óleńderdiń birinde:
Qadirin bilmes adamǵa,
Toqsanǵa kelgen shal óldi!
Qadirin bilgen qazaqqa,
Tý jyǵylyp, han óldi! - dep jyrlap jatty...
Sanaly ǵumyryn týǵan halqynyń ıgiligi úshin arnady
Janábil Symaǵululy qazaq halqynyń ǵana emes, Shyńjań topyraǵynda ómir súrgen az ulttardyń shynaıy janashyry, qormaly bola bildi. Іle Qazaq avtonomııaly oblysyndaǵy 22 aýdan, 5 qala men Barkól, Aqsaı, Morı sekildi 3 qazaq ulttyq avtonomııaly aýdany jáne Úrimji qalasy men Sanjy oblysy sekildi qazaqtar qonystanǵan jerlerdiń barlyǵynyń tynys-tirshiligin baqylap, barymen-joǵyn túgendep otyrǵan.
Sonymen birge tarıhı sebepterge baılanysty Gımalaı asyp, shetelge aýǵanda, Tıbet jerinde shashylyp qalǵan qazaqtardy atamekeni – Altaıǵa qaıta kóshirip ákelip, jaǵdaıyn jasap qonystandyrǵan. Tipten óziniń bılik quziretine kirmeıtin Іshki Qytaı jerindegi Aqsaı Qazaq avtonomııalyq aýdanyna da kómektesip otyrýdy paryz sanaǵan. Osy kezderi Aqsaıǵa joly túsken qonaqtyń kózine «menmundalap» kórinetin kıiz úı úlgisinde boı túzegen, «Aq meshit» atalatyn eńseli qurylysty jergilikti halyq «Janábil aǵa saldyryp bergen meshit» dep maqtana, marqaıa aıtatyn kórinedi.
Taǵy da sol Gımalaı asyp, Anadoly topyraǵyna aýyp barǵan qazaqtyń da sońynan Jákeń 1980 jyldary óner qaıratkerlerin bastap izdep baryp, týǵan jerin ańsaǵan jurtqa, eldiń sálemin jetkizgen. Kezinde ot pen oqtyń ortasynan jan saýǵalap qashqan eldiń alań kóńilin basyp, qorqynyshyn seıiltip, týǵan jerlerin kórýine, bir týǵandarymen qaýyshýyna bolatynyn aıtyp, elge shaqyrǵan. Onyń Túrkııaǵa barǵan osy saparynda Qalıbek Hakim, Halıfa Altaı sekildi qazaqqa tanymal tulǵalarymen de kezdesip, sálem bere barǵanyn Qalıbek Hakim estelikterinde jazǵan.
Ór rýhy, batyr bolmysy
Kezindegi Goloşekınniń «qazaq aýylynda Keńes ókimeti joq» deıtin, qazaqtyń basyna zaýal ákelgen atyshýly urany sekildi, 1977 jyly ShUAÓ Partııa komıtetiniń Birinshi hatshysy bolyp kelgen Ýań Fyń partııanyń bir jınalysynda «Shyńjań otan qushaǵyna búgin ǵana oraldy!» dese, soǵan ún qosqan taǵy bir Іshki Qytaıdan kelgen basshy men Shyńjań Áskerı ólkesiniń ekinshi komıssary, «Shyńjańǵa kelsek shetelge kelgendeı bolamyz» - dep ushqary pikirler aıtady. Olar Shyńjańdy basqarý saıasatyn túbirimen ózgertip, óz qalaýlarymen bılep-tóstegisi keledi. Bundaı asqynǵan shovınıstik pıǵylǵa Shyńjańda Janábil aǵamyz ǵana jasqanbaı qarsy turyp, tosqaýyl qoıǵan. Sol qarsylyǵy úshin biraz ýaqyt bılikten de shettetiledi.
«Janábil Symaǵululy óziniń de, týǵan halqynyń da keýdesin eshkimge bastyrmaǵan tulǵa bolatyn. 1977 jyly Birinshi hatshy Ýań Fyńmen aıqasyp, ony Shyńjańnan qýyp shyqqanyn, bizdiń bala kezimizde arǵy bettiń halqy ańyz etip aıtatyn. 1980 jyly Janábil Symaǵululy Den Sıaopınge baryp, Ýań Ynmaýdy Shyńjańǵa Partııa komıtetiniń Birinshi hatshylyǵyna at-túıedeı qalap, surap alady. Ýań Ynmaý Shyńjańǵa Birinshi hatshy bolyp kelgen soń, Jákeń ólkeniń oqý-aǵartý, densaýlyq saqtaý, mádenıet, baspasóz, aýyl sharýashylyǵyn túgel ózi basqarady. Tipti, sonaý bir alasapyran jyldarda Shyńjańnyń partııa, Úkimet, ásker – úsh bıliginiń tizginin qatar ustaǵan kezderi de boldy. Osyndaı kúrdeli saıasattyń ortasynan jol taýyp, halqyna qyzmet isteý bireýdiń qolynan keledi, bireýdiń qolynan kelmeıdi», - deıdi aqyn Aýyt Muqıbek.
Bul oqıǵa týraly Janábil Symaǵululy «Bala shaqtan bolashaqqa» dep atalatyn ǵumyrnamalyq essesinde: «Ýań Fyń Shyńjańnan aýysqannan keıin, Beıjińde onymen eki ret kezigip, amandastym. Ekinshi ret ol meni kórgen jerde: «Men qatelestim, seniki durys boldy, – dedi», dep jazady.
1 balamen shektelgen Qytaıda qazaqtarda qalaı 4 baladan boldy?
Tarıhta qazaq halqynyń san qaıtalaǵan soǵystan da, ashtyqtan da qyrylyp, rýhy synyp, sany azaıǵany belgili. «Ár hannyń tusynda bir surqyltaı» demekshi, osyndaı aýyr taǵdyr jer-álem sabasyna túsken beıbit zamanda Qytaıdaǵy qazaqtardyń basyna qaıta aınalyp soqqan. Bul álemde buryn-sońdy bolmaǵan «Josparly týý» atalatyn, Qytaıdaǵy shekten tys artyp ketken bala týý qarqynyn tejeý úshin, tótenshe shara retinde engizilgen «bir otbasy - bir bala» saıasaty bolatyn (1979 jyl).
Osy qatal zań Shyńjańda 1986 jyldary atqaryla bastady. Tek, ortalyq bılik Shyńjańdaǵy sany az ulttarǵa zańdy «jumsartyp» qoldanýǵa múmkindik jasap, jergilikti bıliktiń usynysy men keńesin tyńdaýǵa kelisim bergen. Mine, dál osyndaı ult taǵdyry synǵa túsken sátte Janábil Symaǵululy taǵy da ortaǵa sýyrylyp shyǵyp, talaı shańyraqtyń tútinin óshirmeýge sebepshi bolady. Sol tusta Shyńjańdaǵy basshylar aqyldasyp, «qalada turatyn sany az ult otbasy 2 balaly, erekshe jaǵdaıda 3 balaly bolýǵa, aýylda turatyn otbasy 3 balaly jáne erekshe jaǵdaıda 4 balaly bolýǵa bolady»- degen sheshim qabyldaıdy.
Bul týraly Janábil Symaǵululy «Bala shaqtan bolashaqqa» dep atalatyn ǵumyrnamalyq essesinde: «Sol ýaqyttarda Shyńjańǵa jumys saparymen kelgen Premer-mınıstr Lı Pen maǵan, «Shyńjańdaǵy «josparly týý» ólshemi nege joǵary?» - dep suraq qoıdy. Men Shyńjańdaǵy sany az ulttardyń densaýlyq, áleýmettik máseleleri áli de tómendigin, jergilikti aýa raıynyń qolaısyzdyǵyn, adam ólimi kórsetkishiniń joǵary ekenin aıttym. Sondyqtan Úkimettiń qoldaýyn suradym. Premer-mınıstr estigennen keıin «Memlekettik Keńes talqylap kórsin» dedi. Keıin bizdiń usynysymyz Ortalyq bılikten qoldaý tapty. Osy kúni men biz usynǵan bir tarmaq zańnyń arqasynda qanshama bala týylyp, ósip azamat boldy eken, dep qýanamyn!», - deıdi el aǵasy.
«Ár qazaq meniń jalǵyzym»
Janábil Symaǵululyna kúndelikti qarbalas qyzmetinen tys, úıine izdep kelip sharýa aıtatyn qazaqtar da kóp bolǵan. Sondaı jergilikti bılikke kóńili tolmaǵan, taǵdyry qınaǵan, ómirde joly bolmaǵan san qıly adamdar Janábil Symaǵululyna, jumysqa ornalasýǵa, JOO-na túsýge, aýyryp em alýǵa kómektesýge qolqa sala kelip jatady. Osylaı aryz-arman arqalaǵan talaı qazaq balasy han ordasyndaı qarashańyraqtan dám tatyp, sharýasyn tyndyryp, kúpti kóńilmen attanatyn bolǵan.
Sondaı Jákeńniń shapaǵatyn kórgen jandardyń biri Qytaıdaǵy qazaq teatr óneriniń negizin qalaýshy, teatr jáne kıno akteri, kompozıtor Málik Shıpanuly (1926 jyly Qazaqstannyń Mańyraq degen jerinde týǵan) bolatyn. Óner qaıratkeri Qytaı elinde «ultshyl» degen aıyppen 20 jyl saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan (1957-1978). Osyndaı óz ultynyń mádenıetine eńbek etkeni úshin baǵy taıyp, saǵy synyp, qorlyq kórip júrgen azamatty Janábil Symaǵululy jazadan qutqaryp, el aldyna qaıta shyǵarady. Jákeńmen sol jolǵy áserli kezdesýin Málik Shıpanuly óz esteliginde bylaısha eske alady.
«Janábil Symaǵululy Quljaǵa jumys saparymen kelip júrip, oblys ákimderinen meni suraıdy. Biraq olar men týraly bilmeıtin bolyp shyǵady. Sonymen Jákeń «ol kisini meniń aldyma jetkizińder» dep tapsyrma bergen. Ol ýaqytta men saıası qýǵynnan keıin esh jer jumysqa almaı, Quljanyń kóshesinde kókónis satyp, jan baǵyp júrgem. Sodan bir jigitter kelip «Janábil hatshy shaqyryp jatyr» dep meni ertip áketti. Ol kisini buryn kórmegen adamym bolatyn, qabyldaýyna ımene kirip, bosaǵa jaqtaǵy bir oryndyqqa otyra kettim.
- Jaqynyraq otyryńyz, - dedi. Men bir-eki oryndyq alǵa jyljyp otyryp jatyr edim: - Tórge shyǵyńyz, meniń qasyma kelip otyryńyz, - dedi. Jaıǵasqan soń:
- Jaǵdaıyńyz jaqsy ma, Málik aǵa! – dep aman-saýlyq surady. Júregim jarylyp kete jazdady. 23 jyl boıy bir adam meni aǵa dep aıtyp kórmepti. Tipten, janyma jaqyn kelýden qorqatyn.
Men: - Jaqsymyn! - dedim. Bir jaǵynan qýandym, bir jaǵynan jylaǵym keldi. Ózimdi toqtatyp únsiz otyra berdim.
Sodan maǵan: - Qandaı jumys istep jatyrsyz? -dep tosyn suraq qoıdy.
- Kóshede kókónis satyp otyrmyn,- dep jaýap berdim.
- Maǵan aıtar ótinish-tilegińizdi jazyp keldińiz be? – dedi.
Men «joq» dep jaýap berdim.
- Onda osy jerde otyryp aryz jazyńyz, -dep qolyma qaǵaz-qalam ustatty. Men «ultshyl» atanyp, eki ret túrmege otyryp shyqqanymdy, endi jumys joq júrgenimdi jazyp kómek suradym. Jákeń meniń aryz hatymdy jergilikti basshylarǵa berip jatyp, «bul kisiniń ótinshin oryndańdar» dedi. Men rahmetimdi aıtyp, qoshtasyp keterde «men týraly qaıdan estip-bildińiz?» dep suraq qoıdym. Ol kisi «siz týraly «Qazaq Sovet entsıklopeııasynan» oqydym» dep jaýap berdi. Men osylaısha dana tulǵanyń aldynan «ólgenim tirilip, óshkenim janǵandaı» jadyrap, marqaıyp shyqtym», - dep kóńili tolqyp, el serkesine alǵys jaýdyrady.
Shyńjańda qazaq tilinde 50 gazet-jýrnal shyǵyp turǵan
Sondaı-aq, J.Symaǵululy Qytaı jerinde ultymyzdyń dástúrli medıtsınasynyń damýyna, qazaq jastarynyń ana tilinde bilim alýyna, ultymyzdyń aıtys óneriniń órkendeýine ólsheýsiz úles qosty. Derekterde sol ýaqyttarda Shyńjańda 733 qazaq mektebi bolǵany jazylady.
Al J. Symaǵululynyń tikeleı qoldaýymen jumys istegen Shynjań teledıdarynyń qazaq tilindegi arnalarynda 250-den astam qyzmetker eńbek etti. Bul telearnalardan bólek, qazaq aımaqtarynyń ortalyqtarynda «Іle televızııasy», «Altaı telearnasy», «Tarbaǵataı telearnasy» jáne úsh aımaqqa qaraıtyn 22 aýdannyń da ózderiniń jergilikti jańalyqtaryn taratatyn qazaq tilindegi telearnalary boldy. Osymen qatar 50-ge jýyq qazaq tilindegi gazet-jýrnal shyǵyp turdy.
«Janábil Symaǵululy Shyńjań qazaqtarynyń bilim berý isine úlken úles qosty. Sol kisiniń bastamasymen qazaq tilinde maman daıyndaıtyn ýnıversıtetter ashyldy. Qazaq halyq emshiligi úshin 1985 jyly Altaı qalasynda «Qazaq medıtsınalyq aýrýhanasy» quryldy. Keıinnen Altaıdaǵy medıtsınalyq kolledjde «Qazaq emshiligi» mamandyǵy ashylyp, Shyńjań medıtsınalyq ýnıversıtinde «Shyńjań qazaq medıtsınalyq fakýlteti» jumys bastady. Baspa isine de myqty kadrlardy tartty. Oqý-aǵartý baspasy tikeleı Jákeńniń óziniń qadaǵalaýynda boldy. Onda qanshama qazaq tilinde oqýlyqtar shyqty. Aıtys ónerine de úlken kóńil bóldi. Aıtys aqyndaryn oqytatyn mamandyq paıda boldy. Qazaq termınderin qalyptastyrý úshin Til-jazý komıteti degen quryldy. Til-jazý komıteti Qazaq bólimi «Til-jazý» degen jýrnal shyǵardy. Ol zaman Shyńjań qazaǵynyń altyn dáýiri boldy dep aıta alamyn», - deıdi jazýshy, ǵalym Tursynhan Zákenuly.
Ǵumyrderek
Al osyndaı taý tulǵanyń halqyna qyzmet etip, shýaǵyn tókken, danalyqqa, daralyqqa toly ómir joly, qyzmettik bel-belesteri tómendegideı órilgen eken.
Janábil Symaǵululy - 1934 jyly Qytaı Halyq Respýblıkasy Shyńjań ólkesiniń Altaı aımaǵynyń Qaba aýdanyndaǵy Terekti aýylynda ómir esigin ashqan. Jumys jolyn 1954-1960 jyldary Qaba aýdandyq komsomol komıtetiniń qyzmetkeri, QKP Shińgil aýdandyq komıteti hatshysynyń orynbasary bolyp bastaǵan. 1960-1965 jyldary Beıjińdegi QKP Ortalyq komıtetiniń janyndaǵy Partııa mektebinde bilim alǵan.
1966 jyly Altaı aımaǵy ákiminiń orynbasary;
1974-1978 jyldary QKP ShUAR hatshysynyń orynbasary, QKP Іle qazaq avtonomııalyq oblystyq komıtetiniń birinshi hatshysy;
1978-1985 jyldary ShUAÓ tóraǵasynyń orynbasary, QKP ShUAÓ komıteti Turaqty komıtetiniń múshesi, hatshysy, hatshysynyń orynbasary;
1985 jyldan keıin QKP ShUAÓ komıteti hatshysynyń orynbasary;
1993-2004 jyldary Qytaıdyń Halyqtyq saıası konsýltatıvtik keńesi ShUAÓ komıtetiniń tóraǵasy qyzmetterin atqarǵan. Osy jyldary J. Symaǵululy Qytaı Kommýnıstik partııasy H, HІ, HІІ, HІІІ, XIV shaqyrymdaǵy Ortalyq Komıtetterdiń músheligine saılanǵan.
Janábil Symaǵululynyń qytaısha-qazaqsha «Janábil maqalalary» men «Bala shaqtan bolashaqqa» ǵumyrnamalyq eńbegi, «Jyldar izi» albomy jaryq kórgen.