Tramptyń taktıkasy: Jahandaný dáýiri bitti me?
ASTANA. KAZINFORM – AQSh prezıdenti Donald Tramp elge ákelinetin ımporttyq taýarlarǵa jańa baj salyǵyn salyp, búkil álemdi tań qaldyrdy deı almaımyz. Ol óziniń merkantılıstik saıasaty turǵysynan tańdaǵan jolynan qaıtpaı keledi. Importqa baj salyǵyn kóterý arqyly AQSh taýarlaryn syrttan keletin ónimmen básekelestikten qorǵaý jáne ishki naryqty jabý sol saıasattyń bir bóligi ǵana, dep jazady Kazinform-nyń halyqaralyq sholýshysy.
Tramp taktıkasy
Degenmen Tramp búkil álemge qarsy shyǵady dep eshkim oılamaǵan edi. Qudaı qosqan kórshileri Kanada men Meksıka, sondaı-aq Reseı, Belarýs, Soltústik Koreıa men Kýba ǵana jańa tarıften tys qaldy. Kanada men Meksıkaǵa Tramp ákimshiligi aldymen 25% kóleminde ımporttyq baj salyǵyn engizip, keıin kelissózder aıaqtalǵansha ony ýaqytsha toqtatty. Sol sebepti Vashıngton bul eki eldi jahandyq sanktsııa tizimine qospady. Tipti Kanada jáne Meksıkamen aradaǵy osy oqıǵany ózge eldermen kelissózderde úlgi retinde paıdalanbaq. Tizimge engen barlyq elderge Tramptyń taktıkasy sondaı: aldymen baj salyǵyn kóteredi, sosyn kelissóz arqyly mámilege jetedi.
Biraq Tramp saýda soǵysy qanshalyqty qaýipti ekenin jaqsy túsinedi degen basqa da nusqa bar. Máselen, Kanada men Meksıkanyń tájirıbesi bul bajdyń da jaǵymsyz jaǵy baryn kórsetti. Kanada men Meksıkadan keletin taýarlarǵa jańa salyq salý úsh elde ornalasqan óndiristik tsıklge qosymsha shyǵyndar qajet ekenin baıqatty.
Ásirese, tehnıka, avtomobıl óndirisin kóp shyǵyn kútip tur. AQSh-qa avtokólik bólshekteriniń basym bóligi Kanada men Meksıkadan ákelinedi. Odan bólek, AQSh-ta elektr energııasy qymbat bolǵan soń, elde alıýmınıı shyǵarylmaıdy eken. Ol tek Kanadadan ákelinedi. Al eger alıýmınıı qymbattasa, bankaǵa quıylyp satylatyn arzan syranyń da baǵasy ósedi. Al bul ónimniń negizgi tutynýshylary Tramptyń basty saılaýshylary bolyp esepteledi.
Sondyqtan Kanada men Meksıka ázirge jalpy tizimnen shyǵaryldy. Osylaısha, barlyq el bir mezette qarymta shara qabyldap jatsa, Vashıngton shok týdyrmaı, onyń aldyn alǵysy keledi. Al ne sebepti Reseı, Soltústik Koreıa men Kýba tizimge engen joq degen suraqqa, Vashıngton «ol elderge onsyz da sanktsııa salynǵan» dep jaýap berdi. Alaıda, mysaly, Reseı AQSh-qa $3 mlrd kóleminde taýar eksporttap otyr.
Biraq bul jerdegi logıka Kanada men Meksıkadaǵydaı: ıaǵnı Reseımen kelissóz júrip jatyr. Osy kelissózder aıasynda eger RF Ýkraınamen áskerı qaqtyǵysty aıaqtaýǵa asyqpasa, AQSh Reseıge qarsy jańa sanktsııa salýy múmkin.
Barlyq elge salyq salyndy
AQSh qalǵan elderge saýda qamytyn kıgizdi. Alaıda osy elder eshqandaı qarymta qaıtarmaýy kerek dep eskertildi. AQSh Qarjy mınıstri Skott Besent osy elderdiń úkimetterin odan ári jaǵdaıdy ýshyqtyrǵysy kelmese, eshqandaı jaýap áreketke barmaýǵa shaqyrdy.
Tramp bıýdjet tapshylyǵyn sheshý úshin $700 mlrd tabys tabýdy kózdep otyr. Bul óz kezeginde elde salyq mólsherin azaıtýǵa, odan ári eldegi ekonomıkalyq belsendilikti arttyrýǵa múmkindik beredi. Osylaısha ol birden eki problemany sheshpek: saýda balansyn qalpyna keltirip, bıýdjet tapshylyǵyn joıady. Odan bólek, Tramp komandasynyń pikirinshe, bul qadam óndiristerdi AQSh aýmaǵyna qaıtarady.
Tramptyń áreketi – XIX ǵasyrdaǵy klassıkalyq merkantılızm de, XX ǵasyr basyndaǵy oqshaýlaný da emes. Óıtkeni Amerıka prezıdenti AQSh ústemdik etetin álem tujyrymdamasynan bas tartpaq emes. Ol AQSh kórsetetin qyzmetter ádil baǵalanyp, kóbirek aqsha tólengenin ǵana qalaıdy.
Tramp turǵysynan jahandaný protsesi
Ol jahandanýdy jaqtaıdy, tek ol protsess AQSh múddesine saı kelýi kerek. Buny jańa ımperıalızm nemese XIX ǵasyrdaǵy kolonıalızmmen salystyrýǵa bolady. Tramptyń pikirinshe, dúnıejúzilik múddeler toǵysýynyń qaq ortasynda AQSh qana turýǵa tıis. Qyrǵı-qabaq soǵys aıaqtalǵan sátten bergi keıingi 35 jylda osy sıpattaǵy aıyptar AQSh-qa únemi taǵylyp keledi. Tramptyń kózqarasy boıynsha, «biz bárinen de kúshti bolsaq, bári bizben qarym-qatynasqa túskennen paıda taýyp otyrsa, biz de sodan qysylmaı, óz úlesimizdi alýymyz qajet» degenge saıady.
Sondyqtan da Vashıngton Ýkraınaǵa buǵan deıin bergen kómegin qaryz dep moıyndaýǵa májbúrlep jatyr. AQSh pen Ýkraına arasyndaǵy kelisimniń BAQ-ta tarap ketken sońǵy nusqasy da teń quqyly memleketterdiń kelisiminen góri metropolııa men kolonııanyń qatynasyna kóbirek uqsaıdy.
Este bolsa, Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin de AQSh Eýropaǵa qalaı kómektesýi qajet degen pikirtalas bolǵan. Bireýler kredıt bereıik dese, endi bireýler Eýropaǵa múldem eshteńe berýdiń qajeti joq degen oı aıtqan. Sol kezdegi AQSh memlekettik hatshysy Djordj Marshall bastaǵan top qaıtarymsyz qaryz berý kerek degen ıdeıany júzege asyrdy. Osynyń negizinde «Marshall jospary» degen atpen tarıhqa engen ataqty qujat ázirlendi. Bul jerdegi logıka mynadaı edi: Eýropa óz kúshimen qalpyna kele almaıdy, sonda jergilikti kommýnıster bılik basyna kelip alady, al bul qyrǵı-qabaq soǵys bastalyp jatqan kezeńde AQSh múddesine qaıshy boldy.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin AQSh-ta oqshaýlaný saıasatyn jaqtaýshylar az boldy. Tek Tramp bılikke kelgen tusta olar qaıta tirile bastady. Alaıda merkantılısterdiń ıdeıasy da asa tanymal bola qoıǵan joq. Oǵan sebep - amerıkalyqtar 1930-jyldardaǵy Uly toqyraý kezin esten shyǵara qoıǵan joq. Ol daǵdarys prezıdent Gerbert Gýver ımporttyq taýarlarǵa tarıfter jaıly zańǵa qol qoıǵannan bastalǵan edi. Ózge elder qarymta tarıf engizip, saýda kólemi qysqardy da, Uly toqyraý jyldary dep tarıhta qalǵan eń aýqymdy daǵdarys bastaldy.
Qyrǵı-qabaq soǵys kezinde AQSh óz saıasatyn ózgertti, buny osy tarıhtan alǵan sabaq deýge bolady. Olar Japonııa men Germanııa sekildi soǵysta jeńilgen elderge de qoldaý bildirdi, olardan reparatsııa tóleýdi talap etpedi. Óıtkeni Birinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin reparatsııa tóleý sharty aqyr aıaǵynda osy elderde ultshyldardyń bılikke kelýine alyp kelgen edi Ádiletti álem qurǵyń kelse, . erkin saýdadan asqan tıimdi qural joq ekenin kóz jetti.
Osy ıdeıa aıasynda AQSh eksportqa baǵdarlanǵan ekonomıka modeliniń arqasynda Japonııa men Ońtústik Koreıanyń ekonomıkalyq órkendeýine jol ashty. Osy elderde shyǵarylatyn taýardy satyp alatyn basty naryq ta AQSh-tyń ózi boldy. 1980-jyldardan bastap Qytaı da osy jolǵa tústi. Al 1990-jyldary jahandaný dáýiri bastaldy.
Osy kezde basty saýda valıýtasy retinde dollar ústemdikke ıe bola bastady, jalpy búgingi qarjy júıesi quryldy. Jahandanýdyń arqasynda aqsha massasy paıda boldy, onyń ósýi qor naryǵynyń, tutyný qoǵamynyń damýyna túrtki boldy. Krıptovalıýtanyń shyǵýy da - jahandanýdyń yqpaly.
Osynyń bári AQSh-qa qalaı áser etti? Elde óndiris pen jumys orny azaıdy. Sodan keıin bılikke Tramp keldi. AQSh-ta qyzmet kórsetýden ózge barlyq salalarda saýda balansy defıtsıtke tap boldy. Bıýdjet tapshylyǵy basty problemaǵa aınalyp, syrtqy qaryz $36 trln jetip jyǵyldy. Álemdegi qarajat aýqymyn, onyń Amerıkaǵa be buryp turatynyn eskersek, bul AQSh úshin sonshalyqty úlken problema da emes edi. Degenmen, ol halyqtyń ashýyna tıetin faktordyń birine aınaldy, sonyń saldarynan Tramp prezıdent taǵyna jaıǵasty.
Jahandyq ekonomıka pıramıdasynyń shyńynda ornalasqan AQSh-tyń áreketi barlyq elge yqpal etetini daýsyz. Sebebi bizdiń qazirgi ómir súrý daǵdymyz da jahandaný dáýirinde qalyptasty. Árıne, jahandaný zamanynyń aqyry taıap qalǵany Tramp Aq úıge kelmeı turyp belgili boldy. Biraq ol tym úlken betburys jasap jatyr.
Negizgi qatysýshylar oıyn shartyn qabyldamady
AQSh-tyń saýda soǵysyna alǵashqy reaktsııa bildirip jatqan elder belgili. Qytaı amerıkalyq ımportqa 34% kóleminde qarymta salyq salatynyn jarııalady. Bul qadam shamamen $125 mlrd-qa baǵalanyp otyr. Negizinen bul baj aýyl sharýashylyǵyna qatysty, demek, Arızona men Indıana fermerleri zardap shegedi. Biraq bul áreketinen Qytaıdyń ózi de shyǵyn kóredi. Onyń eksportqa baǵdarlanǵan ekonomıkasy úshin AQSh naryǵy asa mańyzdy. 2024 jyly Qytaıdyń AQSh-qa eksporty $524 mlrd bolsa, ımport $163 mlrd qurady.
Qytaı men Amerıka saýdasyndaǵy QHR profıtsıti 2024 jyldyń barlyq saýda balansy profıtsıtiniń 37%-n quraıdy. Ony sapalyq kórsetkishterge jiktese de bul qanshalyqty mańyzdy ekenin aıqyn kórýge bolady. Investıtsııalar, logıstıkalyq tizbekter jáne zııatkerlik quqyqtar sekildi kúrdeli júıemen baılanysty. AQSh-tyń Qytaıdan keletin ımportqa salynatyn salyqtyń jalpy jıyntyǵy 54%-ǵa jetýi Aspan asty eliniń ekonomıkasy úshin aýyr soqqy bolyp tıeri anyq. Bul jerde Qytaıda shyǵarylatyn taýarlardyń tabystylyq deńgeıi atalǵan salyq mólsherinen áldeqaıda tómen ekenin eskerý qajet.
Alaıda Qytaıdyń reaktsııasy basty aktorlar jańa oıyn erejesin qabyldamaıtynyn kórsetip otyr. Túrli elderde, sonyń ishinde Eýropalyq Odaqta da qarymta sharalar qandaı bolatyny talqylanyp jatyr. Sondyqtan endigi basty saýaldar – 1930 jylǵy jaǵdaı qaıtalana ma, sol kezdegi prezıdent Gýverdiń áreketin Tramp qaıtalaı ma jáne bizdi jańa Uly toqyraý kútip tur ma?
Qor naryqtarynda aktsııalar tómen syrǵydy, munaı baǵasy da quldyrap ketti. Naryq qatysýshylary jańa daǵdarysty kútip otyr. Óıtkeni ımporttyq baj salyǵy kóterilgen soń saýda kólemi azaıyp, iskerlik belsendilik tómendeıdi, jer-jerde artyq qyzmetkerler jumystan bosatylyp, tutyný naryǵy qysqarady.
Qazirgi qolda bar aqsha massasy qaıda ketedi degen suraq týyndaıdy, aqshasy barlar turaqty oryn izdeıtini anyq. Álemdik saýda kún sanap qysqaryp jatqan shaqta ondaı aqsha massasynyń kólemi tym kóp ekeni de túsinikti. Demek qysqamerzimdi ýaqytta dollardyń kóterilýin kútýge bolady. Sebebi aqshanyń basqa baratyn jeri joq. Odan bólek, eksportqa baǵdarlanǵan elder onyń kólemin saqtap qalý úshin óz valıýtalaryna devalvatsııa jasaýǵa májbúr bolady.
Tramp bir jaǵynan Gýver stılinde, biraq múldem basqasha jaǵdaıda áreket ete otyryp, álemdik ekonomıkaǵa túbegeıli transformatsııa jasamaq. Bul jahandyq saýda úshin naǵyz tóńkeris. Osy tustaǵy eń mańyzdy suraqqa kelip tirelemiz: endi 4 jyldan keıin nemese Tramp amalyn taýyp, úshinshi merzimge qalyp jatsa, 8 jyldan keıin jaǵdaıdy durystaýǵa múmkindik bola ma?