Tramptyń sońǵy sheshiminen keıin jahandaný jaıy ne bolmaq
ASTANA. KAZINFORM – AQSh prezıdenti Donald Tramp AQSh-qa keletin ımportqa jańa aýqymdy baj salyǵyn engizý arqyly halyqaralyq qaýymdastyqty qatty tań qaldyrdy deýge kele qoımas. Belgili bir deńgeıde ol óziniń merkantılızm saıasatyn birte-birte jalǵastyryp keledi. Bul saıasattyń bir bóligi - joǵary ımporttyq baj salyǵy men jergilikti óndirýshilerge sýbsıdııalar arqyly ishki naryqty sheteldik ónimdermen básekelestikten oqshaýlaý, dep jazady Kazinform agenttiginiń halyqaralyq sholýshysy.
Tramp taktıkasy
Biraq, árıne, Tramp jaqyn kórshileri – Kanada men Meksıkany, sondaı-aq Reseı, Belarýs, Soltústik Koreıa men Kýbany qospaǵanda, is júzinde búkil álemge qarsy shyǵady dep kútkender sanaýly-aq. Tramp ákimshiliginiń Kanadamen jáne Meksıkamen múldem bólek máselesi bar. Bastapqyda olarǵa qarsy 25 paıyzdyq ımporttyq baj salyǵyn engizip, artynan kelissózder júrip jatqan kezeńde ony biraz ýaqytqa toqtata turǵan edi. Sondyqtan Vashıngton olardy jahandyq sanktsııalar tizimine engizýdiń qajeti joq dep sanaǵan syńaıly. Munyń ústine, olar Kanada jáne Meksıkamen qarym-qatynasynyń qysqa da bolsa óte baı tarıhyn barlyq derlik basqa elmen aldaǵy kelissózderde baj salyǵy arqyly paıdalanǵysy kelýi yqtımal. Shyn máninde, Tramptyń ózi de tizimdegi barlyq eldi osylaı isteýge shaqyryp otyr. Bul taktıka mynadaı - biz baj salyǵyn engizip, odan keıin kelisimge kelýge tyrysamyz.
Tramptyń qalaı degende de saýda soǵystarynyń yqtımal táýekelderi týraly habardar bolýymen baılanysty basqa nusqasy bolýy da múmkin. Mysaly, Kanada men Meksıka tájirıbesi olardy baj salyǵyn engizý shyǵynnyń da bar ekenine sendire alýy yqtımal. Máselen, Kanada men Meksıkadan keletin taýarlarǵa jańa baj salyǵy búgingi kúni ulttyq shekaralardy is júzinde eskermeıtin úsh elde ornalasqan búkil óndiris tizbegindegi qosymsha shyǵyndar týyndaıtynyn bildiredi.
Kez kelgen jabdyq óndirisinde, ásirese avtomobıl óndirisinde aýyr zardap kútiledi. Óıtkeni, Amerıka Qurama Shtattaryna kóptegen jabdyq Meksıka men Kanadadan jetkiziledi. Onyń ústine, máselen, AQSh-ta arzan elektr energııasy bolmaǵandyqtan alıýmınıı óndirý múmkin emes ekeni belgili bolyp tur. Sondyqtan barlyq alıýmınıı Kanadadan jetkiziledi. Aıtalyq, alıýmınıı qymbattasa, onda Tramptyń negizgi elektoraty tutynatyn arzan bankidegi syrasynyń baǵasy kóteriledi.
Sol sebepti Meksıka men Kanadany ázirge jalpy tizimge qospaı otyr, bul tusta olardyń qarym-qatynasynyń ózindik tarıhy bar ekenin de este ustaǵan jón. Shartty túrde aıtqanda, Vashıngton barlyq el qarymta sharalar qoldana bastaǵan jaǵdaıda, kúızeliske jol bermeýdi qalaıdy. Vashıngtonnyń paıymynsha, Reseı, Soltústik Koreıa jáne Kýbanyń tizimge enbeýi olardyń onsyz da sanktsııaǵa ushyraýynda-mys. Biraq, Reseı áli de bolsa AQSh-qa 3 mıllıard dollardyń taýaryn eksporttap otyr.
Biraq, bul jerde Tramp pen onyń ákimshiligi Meksıka men Kanadadaǵydaı logıkany ustanatyn sııaqty. Óıtkeni, eger Reseımen kelissózder júrgizilip jatqan bolsa, demek, AQSh-tyń mundaǵy qarym-qatynasynyń ózindik tarıhy bar degen sóz. Onyń ústine, atalǵan kelissózder aıasynda AQSh Reseı Ýkraınamen áskerı qaqtyǵysqa qatysty kelissózderde jeńildik jasamasa, onda oǵan qarsy jańa sanktsııalar men shekteýler engizý múmkindigi týraly aıta bastady.
Barlyq elge salynǵan salyq
AQSh qalǵan eldiń bárine boz kilemde aıqastyń bir túrin qoldanyp, barlyq saýda qarýyn qoldanyp otyr desek te bolady. Sonymen birge olar qarymta áreket jasamaýǵa da shaqyryp otyr. Al bul óz aldyna birshama qısynsyz bolyp kórinedi. Qarjy mınıstri Skott Besent barlyq qalǵan eldiń úkimetterine jaǵdaıdyń odan ári ýshyǵýyna jol bermeý úshin qarymta is-qımylǵa barmaýǵa shaqyrdy.
Bul málimdeme ashyq kórsetkish desek te bolady. Óıtkeni, bul AQSh kózqarasy boıynsha, jańa ákimshiliktiń tarıfterdi negizinen barlyq basqa elge salynatyn salyq, ádiletsiz jaǵdaıdy qalpyna keltirýdiń bir túri retinde qarastyratynyn kórsetedi. Tramp 700 mıllıard dollar kiris alýdy kútetinin, bul bıýdjet tapshylyǵyn azaıtýǵa kómektesip, salyqty azaıtýǵa jaǵdaı jasaıtyndyǵyn aıtyp otyr. Bul óz kezeginde ekonomıkalyq belsendiliktiń artýyna ákelýi tıis. ıAǵnı, ol birden eki mindetti qysqartýdy josparlap otyr – bir mezgilde saýda balansynyń da, bıýdjettiń de tapshylyǵyn qysqartý. Munyń ústine, Tramp komandasynyń esepteýleri boıynsha, bul aqyr sońynda óndiristiń AQSh aýmaǵyn qaıtýyna túrtki bolýy tıis.
Eger qalaı degende de Tramptyń búkil álemge qarsy osy jańa tarıfiniń barlyǵy tepe-teńdikti óz paıdasyna qalpyna keltirý retinde qarastyratynymen kelissek, onda aıqyn paradoks týyndaıdy. Sebebi, Tramp pen onyń komandasynyń áreketi 19-ǵasyrdaǵy klassıkalyq merkantılızm, tipti 20-ǵasyr basyndaǵy oqshaýlaný da emes. Óıtkeni amerıkalyq prezıdent AQSh ústemdik etetin álem tujyrymdamasynan bas tartpaıdy jáne óziniń «úıshiginde» qamalyp otyrmaq emes. Ol óziniń paıymynsha Amerıka Qurama Shtattary usynatyn qyzmetterge, onyń ishinde óz naryqtaryna qol jetkizýge jol ashý arqyly da ádiletti túrde tólem alǵysy keledi.
Trampsha jahandaný
Shartty túrde aıtqanda, ol jahandanýdy jaqtaıdy, biraq ol eń aldymen AQSh múddesine sáıkes bolýy tıis. Mundaı jaǵdaıda ımperıalızmniń nemese tipti sol 19 ǵasyrdaǵy otarshyldyqtyń jańa basylymy jaıynda aıtýǵa bolady.
Vashıngtonnyń Ýkraınaǵa qaryz retinde alǵan kómegin esepke alýdy talap etýi jáne bar. Shyn máninde, sáýir aıynyń basyndaǵy AQSh-tyń Ýkraınamen onyń resýrstary týraly kelisiminiń baspasózge tarap ketken sońǵy nusqasy otarshyldyq desek te bolady.
Mundaı jaǵdaıda, ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin AQSh-ta birden Eýropaǵa kómek kórsetý máselesine qatysty talqylaý júrgenin aıta ketken jón. Bireýi nesıege aqsha bólý kerek dese, endi bireýi múlde bólinbeý kerektigin alǵa tartty. Biraq memlekettik hatshy Djordj Marshall bastaǵan yqpaldy top bul qarajattyń qaıtarymsyz negizde berilýin talap etti. Dál osy negizde ataqty Marshall jospary jasaldy. Bul jerdegi logıka soǵystan qıraǵan Eýropa ózdiginen qalpyna kele almaıdy, sodan soń bılikke jergilikti kommýnıster keledi, bul jańadan bastalǵan qyrǵı-qabaq soǵysty eskergende AQSh múddesine saı kelmeýinde edi.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin AQSh-ta oqshaýlaný ıdeıasy onsha tanymal bola qoımady. Ol búginde prezıdent Tramptyń tusynda qaıta jandana tústi. Biraq sonymen qatar merkantılıster ıdeıasy da tanymal bolmaǵan edi. Óıtkeni amerıkalyqtar prezıdent Gerbert Gýver ımportqa arnalǵan tarıfke qatysty Smýt-Hoýlı zańyna qol qoıǵannan keıin bastalǵan 1930 jyldardaǵy Uly depressııanyń jaǵymsyz tájirıbesine tap bolǵan-dy. Nátıjesinde basqa elder qarsy tarıf engizip, saýda kólemi qysqardy jáne tarıhta Uly depressııa dep atalatyn jaıt bastaldy.
Osyǵan baılanysty AQSh qyrǵı-qabaq soǵys kezinde basqa taktıkany tańdady. Olar sondaı-aq jeńiliske ushyraǵan Japonııa men Germanııany qoldady jáne ótemaqy talap etpedi. Óıtkeni birinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi ótemaqylar ultshylardyń bılikke kelýine jaǵdaı jasaǵan bolatyn. Buǵan qosa, olar KSRO men Frantsııada keńinen talqylanǵan Eýropadaǵy qıraǵan qalalardy qalpyna keltirý úshin nemis jumys kúshin paıdalaný josparlarynan bas tartty. Erkin saýda ádiletti álem qurýdyń tıimdi quraly retinde qarastyryldy.
Osy ıdeıanyń aıasynda AQSh eksportqa baǵyttalǵan ekonomıkalyq model esebinen Japonııa men Ońtústik Koreıanyń ekonomıkasyn qalpyna keltirýge jaǵdaı jasady. Sonymen birge Amerıka atalǵan elderdiń taýarlarynyń negizgi naryǵyna aınaldy. 1980 jyldardan bastap Qytaı da dál osyndaı jolmen júrdi. 1990 jyldardan bastap jahandaný dáýiri bastaldy, onyń jumys isteýi erkin naryqqa jáne ony retteýdiń batys ınstıtýttaryna negizdelgen. Eń aldymen, bul saýda qatynastaryn retteıtin jáne olarmen baılanysty zańgerlik, konsaltıngtik, baǵalaýshy kompanııalardyń qyzmetin qamtamasyz etetin quqyqtyq júıe boldy.
Sonymen qatar, dollar negizgi saýda valıýtasy jáne jalpy qarjy naryǵy retteýshige aınaldy. Jahandanýdyń arqasynda álemde aqsha massasy ósti. Onyń artýy qor naryqtarynyń, sodan keıin tutyný naryǵynyń, onyń ishinde jyljymaıtyn múlik naryǵynyń ósýine ákeldi. Krıptovalıýta negizinen jahandaný nátıjesinde paıda boldy. Óıtkeni qarjy naryqtaryna ınvestıtsııa, alypsatarlyq jáne jınaqtaý úshin quraldar jetispeıtin.
AQSh-qa munyń saldary tıip otyr. Eń aldymen, olar óndiris pen jumys oryndarynyń bir bóligin joǵaltty. Bul Trampty bılikke ákelgen Ogaıo sııaqty birqatar shtatta «tot basqan beldikterdiń» paıda bolýyna ákeldi. Olarda da qyzmetter naryǵyn qospaǵanda, sozylmaly saýda balansy tapshylyǵynyń qalyptasýyna alyp keldi. Árıne, qaryzdyń 36 trıllıon dollarǵa deıin ósýine ákelgen bıýdjet tapshylyǵy basty másele. Álemdegi aqsha massasynyń kólemin jáne kapıtaldyń ózderi qabyldaǵan qaýipsiz aılaǵyn izdeýge degen umtylysty eskere otyryp, bul AQSh úshin óz aldyna úlken másele emes te. Biraq bul óte titirkendirgish faktor. Bul da Tramptyń bılikke kelýine sebep boldy.
Negizgi oıynshylar jańa erejege moıynsunbaq emes
Alǵashqy reaktsııa da kóp kúttirgen joq. Qytaı qazirdiń ózinde qarsy sanktsııalar jarııalap, amerıkalyq 125 mlrd dollarlyq ımportqa 34 paıyzdyq baj salyǵyn engizbek. Bul negizinen aýyl sharýashylyǵyna qatysty. Demek, Arızona men Indıanadaǵy fermerler zardap shegedi. Biraq, Qytaıdyń ózi de zardap shegetini ras. Amerıka naryǵy onyń eksportqa baǵyttalǵan ekonomıkasy úshin óte mańyzdy. 2024 jyldyń sońyna qaraı Qytaıdyń AQSh-qa eksporty 524 mıllıard dollar, al ımporty 163 mıllıard dollar boldy.
Qytaıdyń AQSh-pen saýda profıtsıti onyń 2024 jylǵy jalpy saýda profıtsıtiniń shamamen 37 paıyzyn quraıdy. Sonymen qatar, ol sapa kórsetkishteri boıynsha mańyzdy, ınvestıtsııalardyń, jetkizý tizbeginiń jáne zııatkerlik quqyqtardyń kúrdeli tizbegimen de baılanysty. AQSh-tyń Qytaı ımportyna salǵan 54 paıyzdyq baj salyǵy onyń ekonomıkasy úshin óte aýyr. Ásirese Qytaıda taýar óndirýdiń rentabeldiligi jarııalanǵan baj salyǵynan aıtarlyqtaı tómen ekenin eskergen kezde.
Biraq Qytaıdyń qarymta jaýaby negizgi oıynshylar oıynnyń jańa erejelerin jaı ǵana qabyldamaıtynyn kórsetip otyr. Qarsy sharalar ártúrli elde, onyń ishinde Eýropa Odaǵy elderinde de talqylanyp jatyr. Sondyqtan, basty másele 1930 jylǵy jaǵdaıdyń jáne sol kezdegi Amerıka prezıdenti Gýverdiń áreketteriniń qaıtalanýy múmkin be ekendigi, bizdiń jańa Uly depressııany kútýimiz kerek pe ekendigi jaıynda bolyp tur.
Túptep kelgende, Tramp shartty túrde Gýver stılinde qýatty transformatsııany bastap ketti. Biraq túbegeıli basqa jaǵdaıda. Bul jahandyq saýda-sattyq úshin naǵyz soqqy ekenń sózsiz. Shyndyǵyna kelgende, bul rette eń mańyzdy másele - eger Tramp úshinshi merzimge úmitker bolýǵa nıet tanytsa, onda 4 jyldan soń nemese 8 jyldan keıin qısaıǵan dúnıeni túzetýge bolar-bolmasynda.