Tramp bıligine 100 kún: Osy ýaqytta AQSh-ta qandaı ózgeris boldy
ASTANA. KAZINFORM – Donald Tramp AQSh prezıdenti laýazymyna kiriskenine búgin týra 100 kún toldy. Osyǵan oraı Kazinform agenttiginiń menshikti tilshisi onyń saılaý aldyndaǵy qaı ýádesiniń oryndalǵanyn, el ekonomıkasynda nendeı jaıttar oryn alyp jatqanyn jáne amerıkalyqtar Tramp reformasyn qalaı qabyldaǵanyn sholyp kórgen edi.
Jarlyqtardyń rekordtyq sany
Donald Tramptyń bılikke jańa prezıdent retinde eldegi jaıtqa amerıkalyqtardyń kóńili tolmaıtyn ýaqytta keldi.
Tramp 100 kúnge tolmaıtyn ýaqytta jarlyqtyń rekordtyq sanyn shyǵardy – 124. Bul onyń aldyndaǵy memleket basshylary laýazymda bolǵan búkil merzimde shyǵarǵan jarlyqtary sanyna taqap qalady. Federaldy tizilim deregine sáıkes, Djo Baıden – 162, Barak Obama – 277, Djord Býsh – 291, al Bıll Klınton 364 jarlyqqa qol qoıǵan. Tramp birinshi prezıdenttik merziminde 220 jarlyq shyǵarǵan edi.
- Bul jarlyqtar sany jaǵynan ǵana emes, sonymen birge jan-jaqtylyǵy turǵysynan da aıryqsha sanalady. Menińshe, istiń qazirgi jaǵdaıyn daǵdarys, Qurama Shtattar zańy ústemdigine syn-tegeýirin retinde sıpattasaq, asyra aıtqandyq emes, - deıdi San-Frantsıskodaǵy Kalıfornııa ýnıversıtetiniń quqyq professory Rorı Lıttl.
Tramp qandaı ýádesin oryndady
Qaýipsizdik salasyndaǵy negizgi baǵyt shekarany qorǵaý boldy. 2024 jyldyń aqpanymen salystyrǵanda memlekettik shekarany zańsyz kesip ótý 94 paıyzǵa qysqardy. Mıgranttarǵa arnalǵan memlekettik emes panalar (ekeýi Arızona shtatynyń Pıma aımaǵynda, bireýi Tehas shtatynyń San-Antonıo aımaǵynda) Tótenshe jaǵdaılardy basqarý federaldy agenttiginen júzdegen mıllıon bıýdjet qarajatyn alyp kelgen edi.
Naýryzda keden jáne shekara qyzmeti Tehas shtatynyń Idalgo aımaǵynda Rıo-Grand alqabynda shamamen 7 mıl jańa shekara qabyrǵasyn salý úshin 70,2 mln dollar somasyna birinshi kelisimshart aldy.
Fentanıl problemasyn sheshý sharalary qabyldandy. Tramp AQSh-qa esirtki jetkizilimin toqtatý maqsatynda Qytaı, Meksıka jáne Kanadaǵa qysym kórsetti. 20 naýryzda Іshki qaýipsizdik mınıstrligi Tramp bılikke kelgen alǵashqy 100 kúnniń ishinde esirtkiniń «teńdessiz» kólemi tárkilengenin jarııa etip, prezıdent «Amerıkany qaıtadan qaýipsiz etý» saılaýaldy ýádesin oryndaǵanyna málimdedi. Port-Evergleıdste quny jarty mlrd dollardan asatyn 2,5 tonnadan astam kokaın men 50 fýnt marıhýana tárkilendi.
Saıası salada federaldy bıýrokratııany reformalaý júrgizilip jatyr. Tramp federaldy ınstıtýttar men atqarýshy bılikti qysqartyp, BAQ-pen barlyq federaldy kelisimshartty buzýǵa buıryq berdi. Ol «federaldy kadrlardyń jaramdylyq jáne kásibı daıyndyq deńgeıin arttyrý týraly» jarlyqqa qol qoıdy. Sonymen qatar aǵylshyn tilin AQSh-tyń resmı tili retinde bekitti.
Ol úkimettiń ashyqtyǵyn qalpyna keltirýge umtyla otyryp, prezıdent Djon Kennedıdiń, Robert Kennedıdiń jáne doktor Martın Lıýter kishi-Kıngtiń ólimimen baılanysty 10 myńdaǵan qujatty qupııasyzdandyryp, jarııa etýdi buıyrdy.
Ekonomıka salasynda AQSh-qa ınvestıtsııa tartý jáne jumys oryndaryn arttyrýǵa, elde óndiris oshaqtaryn qaıtarýǵa, amerıkalyq energetıkalyq kompanııalarǵa qoldaý kórsetýge basymdyq berildi.
Máselen, Apple AQSh-qa 500 mlrd dollar ınvestıtsııa quıyp, 20 myń jańa jumys ornyn quratyndyǵyn jarııa etti. TSMC ($100 mlrd), DAMAC Properties ($20 mlrd), CMA CGM ($20 mlrd, 10 myń jańa jumys orny), Johnson & Johnson ($55 mlrd), Eli Lilly and Company ($27 mlrd), Venture Global ($18 mlrd), Clarios ($6 mlrd), Saýd Arabııasy ($600 mlrd), BAÁ ($1,4 trln) ınvestorlar qatarynda bar. Kanadanyń jıhaz qurastyratyn «Prepac» kompanııasy óndiris oshaǵyn Kanadadan AQSh-qa aýystyratynyn málimdedi. Audi kompanııasy da salyqtan jaltarý úshin óndirisin AQSh-qa aýystyrý múmkindigin qarastyryp jatyr.
Tramp Qytaıǵa táýeldilikti tómendetý maqsatynda AQSh-ta asa mańyzdy qazbalardy óndirýdi keńeıtý týraly jarlyqqa qol qoıdy.
Nissan óndirisiniń bir bóligin AQSh-qa aýystyrsa, Mercedes-Benz avtomobıl óndirisin arttyrady. Honda Indıanada «Civic» gıbrıdti modelin shyǵara bastaıdy. «Samsung» pen «LG» kompanııalary da zaýyttaryn Meksıkadan AQSh-qa aýystyrý múmkindigin qarastyryp jatyr. Siemens AQSh-ta elektrotehnıka óndirisine 285 mln qarjy quıyp, 900-den astam jańa jumys ornyn ashatyndyǵyn jarııa etti.
Donald Tramp syrtqy saýda-ekonomıkalyq tájirıbe ulttyq tótenshe jaǵdaı týdyrǵanyn málimdep, AQSh ekonomıkasy men amerıkalyq jumysshylardy qorǵaý úshin jaýap tarıfterin engizý týraly jarlyq shyǵardy.
Prezıdenttiń tapsyrmasymen elde bıýdjetti únemdeý jumystary júrgizilip jatyr. Memlekettik basqarý tıimdiligi departamentiniń aktıvterdi satýdan, jalǵa berý men kelisimshartty buzýdan jáne qaıta qaraýdan, tólemderdi alaıaqtyqtan jáne durys basqarmaýdan, granttardy joıýdan, jumys kúshin retteý jáne qysqartýdan boljamdy únemi 160 mıllıard dollarǵa baǵalanady. Munan bólek, Tramp Qarjy mınıstrligine pennı óndirisin doǵarýdy tapsyrdy. Óıtkeni, pennıdi daıyndaýdyń ózindik quny 3,69 tsentti quraıdy.
Tramptyń ekonomıkalyq baǵdarlamasy júz kún ishinde oń nátıje berdi. Benzınniń ulttyq ortasha baǵasy quldyrap, 34 shtatta bir gallon úshin 3 dollardan tómendedi. Naýryzda el boıynsha benzınniń ortasha baǵasy aqpan aıymen salystyrǵanda 9,5 tsentke jáne bir jyl burynǵydan 42,4 tsentke arzandady.
AQSh-tyń ónerkásip óndirisi aqpan aıynda 0,7 paıyzǵa artyp, boljanyp otyrǵan 0,2 paıyzdan úsh ese ósti. Bul óńdeý ónerkásibi men avtomobıl sektoryndaǵy ósimge yqpal etti.
Aqpan aıynda úı satý ótken aımen salystyrǵanda 4,2 paıyzǵa artyp, kútken mejeden áldeqaıda asyp tústi. Aqpan aıynyń aıaǵynda elde 1,24 mıllıon úı (ortasha baǵasy - 398 400 dollar) satyldy. Bul - qańtar aıymen salystyrǵanda - 5,1 jáne 2024 jylǵy aqpanmen salystyrǵanda 17 paıyzǵa artyq.
Áleýmettik salada qylmyspen kúres kúsheıtildi. Prezıdent zańsyz mıgranttyń qolynan qaza tapqan Djordjııa kolledjiniń stýdenti Leıken Raılıdi eske alý úshin «urlyq nemese zorlyq-zombylyq jasady» dep aıyptalǵan qujatsyz mıgranttardy túrmege qamaıtyn Leıken Raılı zańyna qol qoıdy.
Sonymen qatar Tramp sheteldik jaýlar týraly zańǵa, balalardy hımııalyq jáne hırýrgııalyq mertigýden qorǵaıtyn jarlyqqa qol qoıdy.
Halyqaralyq salada Tramptyń tarıf saıasaty saýdadaǵy tapshylyqty joıýǵa baǵyttalǵan. Ol barlyq bolat pen alıýmınıı ımportyna 25 paıyzdyq baj salyǵyn engizdi.
Qurama Shtattarǵa bolattyń eń iri jetkizýshileri - kórshiles Meksıka men Kanada, al eń kóp alıýmınııdi Kanadadan ımporttaıdy. Bul qadam bolat jáne alıýmınıı óndirisi qaýymdastyǵynyń, sonymen qatar eldegi barlyq kásiporynnyń joǵary baǵasyna ıe boldy.
Munan bólek, AQSh Qytaıdyń Panama kanalyndaǵy baqylaýyn toqtatyp, ony Shtattardyń zańdy ıeligine qaıtarýǵa tyrysty. AQSh memlekettik hatshysy Marko Rýbıo saparynan keıin Panama prezıdenti Hose Raýl Mýlıno Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» bastamasynan shyǵýǵa kelisti. CK Hutchison Holding kompanııasy panama kanalynyń eki jaǵynda da jumys istep turǵan porttaryn amerıkalyq konsortsıýmǵa satty. Osylaısha, porttar AQSh baqylaýyna ótti desek te bolady.
Munan bólek, qaqtyǵysty retteý úshin Reseımen jáne Ýkraınamen kelissózderge bastama jasaldy. Irannyń ıadrolyq baǵdarlamasyna qatysty kelissózder júrip jatyr.
Amerıkalyqtardyń basym bóliginiń 47-shi prezıdent jumysyna kóńili tolmaıdy
Aýyz toltyryp aıtarlyqtaı jumystardyń atqarylǵanyna qaramastan áleýmettik saýalnama amerıkalyqtardyń basym bóliginiń Tramp ákimshiligi jumysyna kóńili tolmaıtyndyǵyn kórsetip otyr.
Fox News saýalnamasyna sáıkes (18-21 sáýir), Tramptyń jumysyn maquldaý - 44 paıyz. Bul - naýryzdaǵy 49 paıyzdyq kórsetkishten 5 tarmaqqa tómen. Djo Baıdenniń (54%), Barak Obamanyń (62%) jáne Djordj Býshtyń (63%) prezıdenttik laýazymdaǵy 100 kúndigindegi kórsetkishterden az. Sonymen qatar Tramptyń segiz jyl burynǵy birinshi merziminiń 100 kúndigindegi 45 paıyz maquldaý reıtınginen 1 tarmaqqa tómen.
25 sáýirdegi jaǵdaı boıynsha, Tramptyń kem degende 122 qaýlysyn federaldy sýdıalar toqtatyp qoıdy. Osyǵan oraı prezıdent ákimshiliginiń qyzmetkerlerdi jumystan shyǵarý, 3 trıllıon dollarlyq federaldyq bıýdjetti toqtatý, týa bitken azamattyq, transgender quqyqtary jáne zańsyz ımmıgranttardy deportatsııalaý týraly sheshimge qarsy sýdıalar ımpıchment jarııalaýǵa shaqyrdy.
Degenmen, Pew málimetteri boıynsha respýblıkashyldar arasyndaǵy qoldaý turaqty: Tramp jumysynyń tıimdiligi (75%), memlekettik shyǵyndardy qysqartý (78%), tarıfterdi kóterý (70%), federaldy úkimettegi ártúrlilik, teńdik jáne ınklıýzıvtilik (DEI) saıasatyn toqtatý (78%).
Kerisinshe, demokrattar Tramptyń saıasatyna qyryn qaraıdy: Tramp jumysynyń tıimdiligi (93% kelispeıdi), memlekettik shyǵyndardy qysqartý (89%), tarıfterdi kóterý (90%), federaldy úkimettegi DEI saıasatyn toqtatý (86%).
Osylaısha, sarapshylardyń pikirinshe, Tramp birneshe áleýmettik saýalnama nátıjesi boıynsha halyqtyń narazylyǵyn eskere otyryp, saıasatyn odan da batyl jalǵastyrady. 2026 jyldyń qarashasynda ótetin Kapıtolııge saılaý jaǵdaıynda onyń basty mindeti saılaýaldy ýádelerin oryndaý bolmaq.
Qazirgi ýaqytta respýblıkashyldar Ókilder palatasynda demokrattardan sál ǵana daýyspen basym. Naqtyraq aıtqanda, palatada respýblıkashylardyń 220, al demokrattardyń 213 ókili bar. Demek, aldaǵy ýaqytta ár oryn úshin naǵyz taıtalas bolady degen sóz. Al ol úshin Tramp, jalpy Respýblıkalyq partııa reıtıngin jaqsartýǵa kúsh salýy tıis.