Tóte jazý redaktsııasy qandastardyń rýhanı muqtajdyqtarynyń ornyn toltyrdy – Beısen Sultan
ASTANA. KAZINFORM – Bıyl elimizde Jumysshy mamandyqtary jyly atalyp ótip jatyr. Osyǵan oraı Kazinform HAA tóte jazý redaktsııasynyń shyǵarýshy redaktory Beısen Sultandy sózge tartqan edik.
– Qazirgi istep jatqan jumysqa kelýim týraly aıtaıyn. Eń aldymen aıta ketý kerek, dúnıejúzindegi qazaqtar arasynda qazirgi ýaqytta qoldanysta kele jatqan eki alfavıt bar. Onyń biri kırıll bolsa, endi biri – tóte jazý álipbıi.
Biz mektepti 1 synyptan 12 synypqa deıin tóte jazýda oqydyq. Paıdalanatyn barlyq oqýlyq osy jazýmen jazylǵan. Qysqasy, saýatymyz tóte jazýmen ashylǵan bolatyn. Sonymen qatar ol jaqtaǵy barlyq basylym, gazet pen jýrnaldar atalǵan jazýmen jazylatyn. Sondyqtan men úshin tóte jazýdyń orny bólek.
Keıin mektep bitirgen soń Qazaqstanǵa kelgende kırıll álipbıi qarsy aldy. Osy jaqqa kelgenshe bul alfavıtti úırenip kelgenimizben, alǵashynda qariptep oqyp júrdik. Tezirek el qataryna qosylý úshin gazetterdi satyp alyp, jattyǵa bastadyq. Sóıtip odan keıingi bir jyldyq daıyndyq kýrsy, 4 jyldyq joǵary oqý orny kırıll álipbıin oqyp jazýǵa ábden jattyqtyrdy. Sonyń arqasynda stýdent kezimnen-aq ártúrli basylymǵa aqparat, maqalalarymdy shyǵara bastadym. Basynda «Ana tili», «Qazaqstan zaman» sekildi gazetterge aqparat jazýmen bastap, keıinnen «Ara» jýrnalyna satıralyq áńgime, parodııa jazýǵa deıin bardyq. Ary qaraı «Jazýshy» baspasynda redaktor boldym, - deıdi ol.
Beısen Sultanǵa Taldyqorǵanda gazette jumys istep júrgen kezinde Kazinform-ǵa jumysqa kelýge usynys túsken.
– Tóte jazý redaktsııasyna shyǵarýshy redaktor bolýǵa usynys tústi. Men oǵan qýana kelistim. Óıtkeni bul jazýmen oqıtyn, jazatyn qazaqtar áli de kóp. Basym bóligi Qytaıda turady. Qazirgi ýaqytta bul jazýdy tanıtyn, oqıtyn qazaqtar tek bul elmen ǵana shektelip qalmaıdy. Shynyn aıtqanda búginde atalǵan jazýdy oqı alatyn qazaqtar turatyn elderdiń qamtıtyn aýmaǵy keń. Sondyqtan mundaı redaktsııada jumys isteý men úshin óte mańyzdy dep oıladym. Qazaqstanda kúndelikti bolyp jatqan saıası, qoǵamdyq salalardaǵy ártúrli jańalyqty tek el ishindegi qazaqtar ǵana emes, sheteldegi qazaqtar da bilip otyrý qajet qoı, - deıdi Beısen Sultan.
Tóte jazý redaktsııasy redaktorynyń aıtýynsha, Kazinform HAA sheteldegi qazaqtardy aqparattyq turǵyda qamtamasyz etý maqsatynda 2009 jyldyń qazan aıynan bastap ana tilimizdegi aqparattar men maqalalardy Qytaı, Iran, Mońǵolııa jáne Altaıdan aýyp, Eýropa elderine qonys aýdarǵan qazaq jurtshylyǵy úshin Ahmet Baıtursynuly negizin qalaǵan alǵashqy qazaq jazýy tóte jazýmen taratý júzege asyryla bastady. Bul joba ásirese tóte jazýdy qoldanatyn Qytaı qazaqtary úshin eleýli oqıǵaǵa aınaldy. Sol jaqtaǵy 2 mıllıonnan astam qandasymyz buǵan deıin qazaqstandyq teleradıo baǵdarlamalaryn tolyq kórý múmkindigi bolmaǵandyqtan (ol elde jeke tarelka qoıýǵa ruqsat etilmeıdi) jáne kırılıtsa árpin tanymaǵan soń ınternettegi qazaq basylymdary men kitaptaryn oqı almaıtyndyqtan, elimiz týraly árbir aqparatqa ádebı shyǵarmalarǵa erekshe zárý bolyp otyr edi.
– Agenttiktiń arab qaripti nusqasynyń ashylýy – ınternetti keńinen paıdalanyp otyrǵan Qytaı qazaqtary úshin aqparattyq, rýhanı muqtajdyqtarynyń ornyn toltyrýǵa aıtarlyqtaı kómektesti. Saıt ashylǵannan keıin, shettegi qandastarymyzdan Kazinform qolǵa alǵan mańyzdy jobanyń shettegi qandastarymyzdyń ana tilinen aıyrylmaýyna, jastardyń rýhanı áleminiń baıýyna úlken kómek bolǵany jóninde kóptegen alǵys hat kelip tústi, - deıdi ol.
Óz kezeginde Beısen Sultan tóte jazý redaktsııasy mańyzdy tyń jobalardy qolǵa alyp saıttyń rýhanı álemin odan ary baıytyp, oqyrmandar sanyn arttyra túskenin aıtady. Atap aıtqanda, tóte jazý saıty aıasynda ashylǵan asa aýqymdy «Qazaq rýhanııaty» atty ádebı, mádenı jáne etnografııalyq portal jobasy – Qytaı men Irandaǵy qazaq dıasporalary jáne sol elderden kelgen qandastar úshin úlken rýhanı qolǵabys bolyp otyr. Ol portalda qazir birqatar rýbrıka jumys isteıdi.
«Qazaq tarıhy». Bul rýbrıka boıynsha qazaq tarıhynyń ǵylymı negizdelgen yqsham taraýlary, tarıhymyzǵa qatysty tartymdy maqalalar beriledi.
«Ádebıet jáne óner». Bul rýbrıkamen tilshilerimiz daıyndaǵan, sondaı-aq elimizdegi ártúrli basylym betterinde jarııalanǵan qazaq ádebıeti men óneriniń máseleleri, belgili qalamgerler men óner ıeleri týraly maqalalar, olarmen ótkizilgen suhbattar tańdalyp usynylady.
«Ulttyq salt-dástúrler». Halqymyzdyń baı ádet-ǵuryptaryna baılanysty málimetter bir jerge jınaqtalyp beriledi.
«Ata-tek shejiresi». Qazaq shejiresiniń tııanaqty saraptaýdan ótken nusqalary ekshelip, jarııalanady. Únemi jańa zertteýlermen tolyqtyrylyp otyrylady.
Tóte jazý saıtyndaǵy eń mańyzdy aıdardyń biri «Áńgime álemi» (Qazaq áńgimeleriniń antologııasy) dep atalady. Bul rýbrıka boıynsha qazaq prozashylarynyń tańdaýly áńgimeleri men romandary iriktelip ázirlenedi. Qazirdiń ózinde 55 jazýshynyń 220-dan astam áńgimesi men romany portalǵa ornalastyrylǵan. Kórkem shyǵarmalardyń qatary aldaǵy ýaqytta únemi tolyqtyrylyp otyrylady. Sonymen qatar «Jeti ǵasyrdyń jyr jelkeni», «Balaýsa» (balalar ádebıeti) jáne «Dástúrli ánder men kúıler» qatarly aıdarlar qamtylǵan.
«QazAqparat» HAA tóte jazý saıty ult ustazy Ahmet Baıtursynulynyń uly murasynyń úzilmeı, jalǵasyn tabýyna ózindik úlesin qosyp keledi. Alash qaıratkeriniń 150 jyldyǵyna oraı saıtymyzda arnaıy banner ashylyp, ǵalymnyń muralaryn ulyqtaǵan kóptegen materıaldy tóte jazýǵa aýdaryp, jarııalanǵan bolatyn. Sonymen birge osy jazýdy úırengisi keletin oqyrmandar úshin «tóte jazý sabaqtary» degen atpen arnaıy beıne sabaqtar daıyndalyp, saıt betine ornalastyryldy. Bul joba da oqyrmandardyń erekshe alqaýyna bólendi.
– Tóte jazý redaktsııasynyń taǵy bir ereksheligi – sheteldegi qazaqtardyń jańalyqtaryn qazaq eline jetkizý. Saıttyń redaktorlary tóte jazýmen shyǵatyn sheteldegi saıttardy qadaǵalap, onda jaryq kórgen mańyzdy aqparattardy qazaq tiline aýdaryp, jarııalap otyrady. Atap aıtqanda, 2018 jyldan bergi oqylymy jaqsy joba – «Sheteldegi qazaq tildi BAQ-qa sholýdy» júrgizip kelemiz. Sholý ár apta saıyn shyǵyp turady, - deıdi ol.
Aıta ketý kerek, qazaq tiliniń jazý tarıhynda álipbı júıesi kóne túrki jazýy, soǵdy jazýy, qypshaq jazýy qatarly birneshe tarıhı kezeńdi basynan ótkizgen bolatyn. On ǵasyrǵa jýyq ýaqyt boıy qazaq halqy arab-parsy grafıkasyna negizdelgen álipbı júıesin paıdalanǵan edi. Ol grafıka «shaǵataı jazýy», «shaǵataı tili» dep atalyp kelgen.
Kóne túrki jazýy bizdiń ata-babalarymyzda bir jarym ǵasyrdaı ýaqyt qoldanysta boldy. Al soǵdy jazýy – qazaqtyń rý-taıpalary, ıaǵnı túrkitildes taıpalar arasynda keń taraǵan jazýdyń biri. Biraq Shyńǵyshannyń kúsheıýinen keıin bul jazý mońǵoldardyń qolyna ótip ketti. Qazirgi Mońǵol jazýy dep júrgen joǵarydan tómen qaraı jazylatyn jazý – ata-babalarymyz paıdalanǵan sol kóne soǵdy jazýy edi. Bul túrki halyqtarynyń, sonyń ishinde qazaqty quraǵan rý-taıpalardyń da qoldanǵan jazý-tańbalary bolatyn. Keıin mońǵoldardyń memlekettik jazýyna aınaldy. Odan keıin Tsın patshalyǵy dáýirinde manchjýr eli (shúrshitter) osy jazý nusqasyn ózderine beıimdep paıdalandy. Qazirgi kúnge deıin atalǵan jazý qoldanysta júr deýge bolady. Buǵan búgingi Mońǵol, Manchjýr jazýlary dálel bola alady.
Arab-parsy jazýyn qazaq halqy paıdalanyp kele jatqanyna 11 ǵasyrdan asyp barady. Ahmet Baıtursynulynyń reformasyna deıin «shaǵataı jazýy» atanyp kelgen bul álipbı áli kúnge deıin ómirsheńdigin saqtap keledi. Bul jazý nusqasyn myń jyldan astam ýaqyt paıdalanyp kele jatqan soń, ony ata jazýymyz dep aıtýǵa ábden bolady dep oılaımyn. Óıtkeni osy jazýmen bizdiń kóptegen tarıhymyz tańbalanyp qalǵan bolatyn.
– Al endi sheteldegi qandastarymyzdyń qyzyǵyp oqıtyn taqyryptary týraly aıtar bolsaq, biz tóte jazý saıty oqyrmandarynyń memleket saıasatynyń negizgi baǵyttary týraly aqparattardy, ult mádenıeti men ádebıetine, tarıhyna qatysty rýhanı materıaldardy jáne zań, saıasat, ásirese kóshi-qonǵa qatysty taqyryptardy kóp oqıtyndyǵyn baıqadyq. Sol sebepti osy baǵyttaǵy aqparattardy kóptep berýge kúsh salyp kelemiz. Saıtqa salynatyn materıaldardy irikteý barysy týraly aıtar bolsam, oqyrmandarymyzǵa arnaıy iriktep, eń ózekti aqparattardy berýmen birge kólemdi, tanymdyq materıaldar kóbirek jarııalanady. Qylmystyq taqyryptardy bermeýge tyrysamyz. Atap aıtqanda, rýhanı, mádenı, ǵylymı, ádebı dúnıeler jıi usynylady. Osyndaı baǵyttaǵy materıaldarǵa rıza bolǵan oqyrmandardan jıi hat alyp turamyz. Saıtqa materıal iriktegen kezde respýblıkalyq deńgeıdegi gazet, jýrnaldardyń maqalalaryn salýǵa kóbirek mán beriledi. Sonymen qatar Qazaqstanǵa kelgen qandastarymyz da bizdiń saıttyń turaqty oqyrmandary deýge bolady. Olarǵa qolaıly bolý úshin osydan 5 jyl buryn vatsap jelisi arqyly tórt top qurǵanbyz. Saıtqa jarııalanǵan aqparattardy ár eki saǵat saıyn sol toptarǵa bólisip otyramyz. Ol toptardyń músheleri de jekemizge habarlasyp, rızashylyqtaryn bildirip jatady. Sondaı-aq ózderiniń usynystaryn da aıtyp turady, - deıdi Beısen Sultan.
Eske sala keteıik, buǵan deıin Iran men Qytaıdan oralǵan qandastardyń teriskeıdegi tynys-tirshiligi týraly jazǵan edik.
Aıta keteıik, 2025 jyly 13 tamyzda elimizdegi eń kóne medıaresýrstardyń biri - Kazinform halyqaralyq aqparat agenttigine 105 jyl tolady.