Tórtinshi ónerkásip tóńkerisi jáne ındýstrııalandyrý saıasaty
Eń alǵashqy ónerkásip tóńkerisi XVIII ǵasyrda Anglııada, keıinnen búkil Eýropa men AQSh-ta oryn aldy. Bul agrarlyq, feodaldyq ómir súrý saltynan damýdyń kelesi satysyna ótý – ónerkásip óndirisi salasynyń órkendeýi, dúnıege jańa tehnıkalardyń kelýimen sıpattalady. Eýropada býrjýazııalyq revolıýtsııalar oryn alyp, adam qol eńbegin tehnıkalar men stanoktar almastyra bastady. Turmysty jeńildetken jańashyldyqtar paıda boldy.
Stanoktar qarapaıym eńbek adamyn kúndelikti isinen aırylǵasyn «tehnıkamen kúresýshi – lýddıtter qozǵalysy» paıda bolǵanyn da tarıhtan jaqsy bilesizder. Biraq munyń bári tarıhtyń progressıvti damý baǵdaryn toqtata alǵan joq. Birinshi ónerkásip tóńkerisi bý mashınasynyń oılap tabylýy, toqyma stanoktary, pochta qyzmetiniń damýy syndy jańashyldyqtarymen tarıhta qaldy.
Ekinshi ónerkásip tóńkerisi XIX ǵasyrdyń sońy men XX ǵasyrdyń basynda oryn aldy. Bul tóńkeristiń ereksheligi metallýrgııa salasynyń órkendeýi, temir joldardyń kóptep salynyp, tasymaldaý salasynyń damýy, elektr energetıkasy (lampanyń, generatordyń, transformatordyń, elektr balqytý peshiniń paıda bolýy, temir jol salasynyń elek energııasy arqyly damytylýy jáne t.b.), avtomobıl qurastyrý salasynyń bastaýy, bý týrbınasynyń paıda bolýy, hımııa, munaı jáne taý-ken óndirisiniń jetildirilýi, baspa stanoktarynyń paıda bolýy jáne damýymen erekshelenedi. Bul ózgerister Birinshi ónerkásip tóńkerisi nátıjesinde paıda bolǵan jańashyldyqtardyń odan ári qarqyndy damýyna yqpal etti.
Úshinshi ónerkásip tóńkerisi HH ǵasyrdyń ortasynda oryn aldy. Keı sarapshylar muny «ǵylymı-tehnıkalyq revolıýtsııa» dep te atap júr.
Bul kezeń ónerkásip óndirisi salasynyń avtomattandyrylýy, robottandyrylýy, kompıýterdiń jáne túrli eseptegish mashınalardyń paıda bolýy, symsyz baılanys telefondardyń, smartfondardyń jappaı qoldanysqa engizilýi, 3D prınterdiń áleýetin paıdalaný, ınjenerııanyń damýy arqasynda záýlim ǵımarattar men qurylystardy salý úderisiniń paıda bolýy, balamaly energııa kózderin óndirý sııaqty progressıvti ózgeristermen erekeshelenedi. Úshinshi ónerkásip tóńkerisi nátıjesinde buryn myńdaǵan jumysshy qara jumyspen óndiretin ónim kólemin ondaǵan operator jańa tehnologııany baqylaýda ustaý arqyly óndire alatyn jaǵdaıǵa jetti.
Joǵaryda baıandalǵan árbir ónerkásip tóńkerisiniń tarıhı mánin, onyń adamzat damýyna yqpaly jóninde jeke-jeke zertteý materıaly retinde jazýǵa bolady. Alaıda búgingi maqalamyzda tórtinshi ónerkásip tóńkerisi týraly jazatyndyqtan aldyńǵylaryna qysqasha ǵana toqtala ketkendi jón kórdik.
Búginde sarapshylar Tórtinshi ónerkásip tóńkerisiniń kelip jetkenin jarysa jarııalaýda. Buǵan negiz de joq emes.
Fýtýrologtar sońǵy ýaqytta ǵylym men bilimniń qaryshtap damýyn, kommýnıkatsııanyń jetilýin, jahandyq syn-qaterler, onyń ishinde transshekaralyq terrorızm, azyq-túlik qaýipsizdigi, mıgratsııalyq tolqyndar, kóppolıarly álemdegi geosaıası teketirester, ǵalamdyq jylý, órkenıetter arasyndaǵy taıtalas, úshinshi ındýstrııalyq tóńkeristiń jańa sıpatta óris alýyn, ıaǵnı tórtinshi ónerkásip tóńkerisine jalǵasýyn eskere otyryp, jer sharyndaǵy keıbir ulttar men ulystardyń óz túp-tamyrynan ajyrap, «álem azamatyna» aınalatynyn boljaýda.
Jaqynda Japonııa jáne Reseı ǵalymdary osydan 28 myń jyl buryn ómir súrgen mamonttyń jasýshasyn tiriltkenin jarııalady. Qazir budan bólek te teorııalyq turǵydan ábden zerdelengen, biraq tájirıbe júzinde toqtap turǵan tyń jobalar kóp. Ǵalymdar kóne zamandarda ómir súrgen, búginde jer júzinen joıylǵan alǵashqy adam túrleri men mamonttardyń arheologııalyq qazbalardan tabylǵan DNQ-syn paıdalaný arqyly olardy qaıta tiriltý múmkindigin teorııalyq turǵydan dáleldep otyr. Sondaı-aq dál osyǵan uqsas joldarmen adam kóziniń kórý múmkindigin birneshe ese ulǵaıtatyn, fızıkalyq qýatyn eseleıtin, aqyl-oıyn tereńdetetin, ómir súrý jasyn qoldan uzartatyn sát te jaqyn qalǵany aıtylýda. Bolashaqta ǵylymnyń múmkindigimen adamdar jańa dúnıege keletin sharananyń qandaı qasıeti ústem, nege ıkemdi bolýyna aldyn ala yqpal ete alady. Tipti, ǵalymdar kólemdi aqparatty adam mıyna syrttaı engizý múmkindigin de zerdelep keledi.
Tórtinshi ındýstrııalyq revolıýtsııanyń ereksheligi retinde adamzattyń sanasyna buryn-sońdy kirip-shyqpaǵan kóptegen damý elementterin ataýǵa bolady. Mysaly qazirgi tańda jasandy ıntellekttiń kómegimen adam myıy jete bermeıtin jetistikterge qol jetkizilýde. Jasandy ıntellekttiń damýy jańa kompıýterlik qurylǵylar, adam múmkindigi jete bermeıtin qıyn tapsyrmany tehnıkanyń kómegimen lezde sheshý sııaqty sátterden kórinis tabýda. Tipti, eń aqyldy degen chempıon shahmatshynyń ózi kompıýtermen saıysta jeńilis tabýda. Qazir álemniń kóptegen aldyńǵy qatarly elderinde kóptegen mamandyqtardyń ornyn jasandy ıntellekt basýda. Mysaly jýrnalıstıka salasyn alyp qaraıyq. Álemdik kóptegen iri BAQ-ta burynǵydaı mátindi aýdarý, dybystaý, kamerany jyljytý, taqyryp boıynsha materıal izdeý, tipti dıktorlyq qyzmettiń ózine robottar tartyla bastady.
Al áıgili Amazon kompanııasynda jasandy ıntellekt jumysshylardyń qyzmet sapasyna taldaý júrgizip, óz jumysyn tolyqqandy ári sapaly oryndamaıtyn myńdaǵan jumysshynyń jumystan bosatylýyna sebep bolýda.
Sondaı-aq, keleshekte adamdardy klondaý nemese adam múshelerin almastyrý, 3D prınter arqyly adamnyń dene múshelerin basyp shyǵarý, adam organdaryn jetildirý arqyly bıorobottardyń paıda bolatyndyǵy jáne olardyń kádimgi adammen básekege túsetindigi jaıly boljamdar aıtylýda. Munyń barlyǵy da negizsiz emes. Óıtkeni ǵylym men bilimniń damýy osyǵan apara jatqanyn baıqaýǵa bolady. Árıne, adamzattyń zań jáne shekteýler arqyly bul úrdis toqtatylmasa.
Tórtinshi ındýstrııalyq revolıýtsııa kóptegen mamandyq túrleriniń qajetsiz atanýyna yqpal etedi dep boljanýda. Saıasattanýshy Numuhammed Baıǵara áleýmettik jelidege jeke paraqshasynda bul jóninde mynadaı pikir bildirgen eken:
3D-prınter, pılotsyz kólik, Big Data, zaýyttaǵy robottar – bul osy tóńkeristiń belgileri. Bular óndiriske engen saıyn, taýar sany artty.
ıAǵnı, álem osy jolmen júredi. Biraq qanshama adam jumystan bosaıdy. Sol úshin bir mamandyqpen shektelmeı, mándes mamandyqty qatar alyp júrgen durys deıdi.
Máselen, hırýrg-programmıst, sebebi operatsııany robotpen jasaıdy. Jýrnalıst-montajer-operator-rejısser. Bárin ózi túsirip, ózi montajdap, efırge ózi daıyndaıdy degendeı.....
Shopyr, satýshy, fın.analıtık degender kerek bolmaı qalýy múmkin. Sebebi kólik adamsyz júredi (qazir emes). Anglııada sýpermarkette aqshany qazir-aq avtomatqa tóleımiz, al júzdegen paraq tsıfraǵa fın.analız jasaı beretin programmalar shyǵyp úlgeripti....
Qazaqstan da Tórtinshi ındýstrııalyq tóńkeris úderisterin negizge ala otyryp, el ekonomıkasyn ártaraptandyrý, údemeli ındýstrııalyq saıasat ustanymyn júzege asyrýdy bastady. Indýstrııalandyrý bazbireýler úshin sándi termınge uqsaǵanymen, tarıhı, ekonomıkalyq jáne saıası mańyzdylyǵy tereńde jatyr.
Qazaqstan Respýblıkasyn ındýstrııalyq-ınnovatsııalyq damytý tásilderi 2003 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Indýstrııalyq-ınnovatsııalyq damýynyń 2003-2015 jyldarǵa arnalǵan strategııasy (budan ári – IIDS) sheńberinde qalyptastyryldy, alaıda keıingi 2007-2009 jyldardaǵy daǵdarys onyń iske asyrylýyn toqtatty.
Belsendi ındýstrııalyq-ınnovatsııalyq saıasatqa oralý 2010 jyly Qazaqstan Respýblıkasyn údemeli ındýstrııalyq-ınnovatsııalyq damytý jónindegi 2010-2014 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlama sheńberinde boldy, ol kóbinese IIDS 2003-2015 qaǵıdattaryna jáne tásilderine negizdeldi.
Eki qujat ta keńinen qamtýmen erekshelendi jáne memlekettiń ekonomıkalyq saıasatyn kórsete otyryp, ekonomıkanyń barlyq derlik sektorlaryn qamtydy. Qazaqstan Respýblıkasyn ındýstrııalyq-ınnovatsııalyq damytýdyń 2015-2019 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasynda óńdeýshi ónerkásiptiń 6 salasynda 14 sektordyń arasynan neǵurlym shaǵyn basymdyqtar belgilengen bolatyn.
2020 jyldan bastap ındýstrııalyq-ınnovatsııalyq damýdyń 3-shi baǵdarlamasyn iske asyrý bastalady. Memleket basshysynyń 2018 jylǵy 10 qańtardaǵy Joldaýyna sáıkes osy Tujyrymdama «tsıfrlyq dáýir» ónerkásibiniń qalyptasýyn esepke ala otyryp, Qazaqstan Respýblıkasyn ındýstrııalyq-ınnovatsııalyq damytýdyń 2020 – 2025 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasyn ázirleýdiń ıdeologııalyq negizin, qaǵıdattary men tásilderin qalyptastyrady. Úshinshi ındýstrııalyq-ınnovatsııalyq damý baǵdarlamasy:
- ındýstrııalyq-ınnovatsııalyq saıasattyń sabaqtastyǵy;
- tıimdi óndirýshilerdi qoldaý;
- «qarapaıym zattar ekonomıkasyn» damytý;
- ındýstrııalyq-ınnovatsııalyq jáne keńistikti damytýdy ushtastyrý;
- ındýstrııalyq-ınnovatsııalyq damýdyń jáne tsıfrlyq tehnologııalardyń sınergııasy qaǵıdattaryn ustanatyn bolady.
Búginde elimizde ındýstrııalandyrý saıasaty aıasynda shıkizatqa táýelsiz ekonomıka qurý, klasterlik bıznesti damytý, ónerkásip óndirisi kólemin ulǵaıtý baǵytynda jumystar júrgizilýde.
Qazaqstan Respýblıkasy Indýstrııa jáne ındraqurylymdyq damý mınıstrliginiń dereginshe Ekinshi besjyldyq (2015-2018 jyl) iske asyryla bastaǵannan beri 4,9 trln.teńgege 480 joba iske qosylyp, 78,3 myń jumys orny quryldy.
2019 jyly jalpy somasy 449 mlrd.teńgege 12,6 myń jumys ornyn qurýmen 130 jobany iske asyrý josparlanǵan. 12 aıdyń qorytyndysy boıynsha 360,6 mlrd.teńge somasyna 76 joba iske qosyldy, 6100 turaqty jumys orny ashyldy.
Kelesi salalar boıynsha óndiristiń jańa túrlerine qol jetkizildi:
- Qaraǵandy qalasynda ferrosılıtsıı óndirisi, «YDD Corporation» JShS, qýaty jylyna 96 myń tonna ferrosılıtsıı, 300 turaqty jumys ornyn qurýmen;
- Kırovets markaly traktorlar óndirisi, «Qostanaı traktor zaýyty» JShS, qýaty jylyna 500 traktorǵa deıin, 500 turaqty jumys ornyn qurýmen;
- № 5 energoblogyn qaıta jańartý, « Eýroazıattyq energetıkalyq korporatsııasy « AQ, qýattylyǵy jylyna 325 MVt elektr energııasy, 9 turaqty jumys ornyn qurýmen;
- sabyn jýý quraldaryn óndirý, «RımKazAgro» JShS, qýattylyǵy 1000 kg/saǵ ónim, 20 turaqty jumys ornyn qurýmen;
- kerneýi 110-220 jáne 500 kV qýatty transformatorlar óndirisi, Alageum Electric kompanııalar tobynyń quramynda «Asia Trafo» JShS, qýaty jylyna 120 transformatorlar, 220 turaqty jumys oryndaryn qurýmen.
Al 2019 jyly iske asyrylǵan mańyzdy jobalar kelesideı:
1) «YDD Corporation» JShS, ferrosılıtsıı óndirý zaýyty, Qaraǵandy oblysy (32 mlrd. tg. qýaty – jylyna 96 myń tonna, josparlanǵan eksport-RF, QHR, Kanada, Ońtústik-Shyǵys Azııa) engizildi;
2) «Eýroazıattyq energetıkalyq korporatsııasy» AQ, № 5 Energııa blogyn qaıta jańartý, Pavlodar oblysy (55,2 mlrd. tg.) engizildi;
3) «Alacem» JShS, qurǵaq tásilmen tsement óndirý zaýyty, Almaty oblysy (46,9 mlrd.tg. qýaty – jylyna 1,2 mln. tonna);
4) «Eıja Stıl Paıp Korporeıshn» JShS, úlken dıametrli bolat dánekerleý qubyrlaryn óndirý zaýyty, Almaty q. (33 mlrd. tg., qýattylyǵy – jylyna 100 myń tonna, josparlanyp otyrǵan eksport – TMD elderi, QHR) engizilgen (tehn. iske qosý);
5) «Asia Trafo» JShS, kerneýi 110-220 jáne 500 kV qýatty transformatorlar óndirisi, Shymkent q. (18,9 mlrd.tg., qýaty-jylyna 120 transformator, josparlanǵan eksport-TMD elderi) engizilgen;
6) «Turǵysyn-1 JShS, gıdroelektrostantsııa, ShQO (11,6 mlrd.tg., qýaty-jylyna 25 MVt) engizilgen;
7) «Biooperations» JShS, bıdaıdy tereń óńdeý zaýytyn jańǵyrtý, SQO (12,6 mlrd.tg. qýaty – jylyna 19 myń tonna) engizilgen;
8) «Jangız Solar» JShS, kún elektr stantsııasy, ShQO (10,6 mlrd.tg., qýaty-30 mVt) engizilgen;
9) «Atyraýneftemash» JShS, ystyq myryshtaý ádisimen metaldyń korrozııaǵa qarsy qorǵanys jabyndaryn salý óndirisi, Atyraý oblysy (2,6 mlrd teńge, qýaty 8230 tonna), iske qosyldy;
10) «Ýrojaı» JShS, Aqmola oblysy (2,6 mlrd teńge, qýattylyǵy táýligine 50 tonna) jarma jáne tez daıyndalatyn úlpek óndirý kesheni iske qosyldy.
Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ekonomıka mınıstrligi Statıstıka komıtetiniń deregine súıensek 2020 jyldyń birinshi toqsanynda 13 mlrd. 905,5 mıllıon dollardy quraıtyn ónimdi eksporttaǵan. Eksport taýarynyń negizgi bóligin ókinishke oraı, áli kúnge deıin shıkizat sektory qurap otyr.
Qazaqstannyń eksportynyń 83 paıyzyn negizgi on taýar túri qalyptastyryp otyr. Olar munaı, mys, tabıǵı gaz, temir, beıorganıkalyq hımııa ónimderi, astyq, nerjaveıka, temir rýdasy men kontsentrattary, mazýt jáne transport quraldary.
Qazaqstan taýarlary eksporttalatyn negizgi elder Reseı, Qytaı bastaǵan alpaýyt memleketter. Eksporttaǵy seriktes elderimiz tómende berilgen kestede kórsetilgen.
Statıstıkadan baıqaǵanymyzdaı eksport taýarlary ondyǵyndaǵy tek transport quraldary ǵana shıkizattyq emes sektorǵa jatady. Qalǵandary shıkizat, tabıǵı baılyǵyna jatady.
Sondyqtan ındýstrııalandyrý saıasaty óziniń jemisin jetkilikti bermeı keledi dep baǵalaýǵa bolady. Bul rette, ındýstrııalandyrý saıasatyn odan ári qarqyndy jalǵastyrý qajet. Óıtkeni bul Tórtinshi ónerkásip tóńkerisi aıasyndaǵy zaman talaby bolyp qala bermek.
Avtor: Sáken Esirkep
