Tolybaıuly Qojabergen jyraý

Tolybaıuly Qojabergen (1663-1763) – HVII ǵasyrdyń ekinshi jartysy men HVIII ǵasyrdyń birinshi jartysynda ómir súrgen jyraý, qazaq halqynyń áskerin basqarǵan qolbasshy, áıgili ǵulama, shejireshi.

Soltүstik Қazaқstan oblysynyң Jambyl aýdanynda týғan. Arғy tegi Orta jүz Ashamaıly Kereıdiң Kөshebe rýynyң Taýzar әýleti. Jyraýdyң өz әkesi ? Tolybaı synshy da, atasy - Dәýlen batyr da, babasy - Taýzar sardar da өz zamandarynda Үsh jүzdiң әskerbasylary jәne Orta jүz қazaқtarynyң ardaқty el bıleýshileri boldy. Қojabergen jastaıynan naғashysy Jalaңtөs baһadүr Seıitқұlұlynyң ұrpaқtarynyң қolynda өsip, Үrgenshi, Bұқara, Samarқan medreselerinde oқydy, arab parsy tilderin meңgerdi. Ol өzine deıingi қazaқtyң aқyn-jyraýlarynyң өleң jyrlaryn, medereselerde oқyp jүrgende shyғystyң jeti jұldyzy atanғan Jәmı, Nızamı, Naýaı, Fızýlı, Fırdaýsı, Saғdı, Rýdakı shyғarmalaryn oқyp, solardan nәr aldy. Sonymen birge ol ertede өtken Rashıd ad-Dın, Myrza Haıdar Dýlatı, Қadyrғalı Jalaırı jәne өzinen az bұryn өtken Әbilғazy baһadүr han sııaқty bilimpazdardyң jazyp қaldyrғan shejirelerimen tanys boldy. Sondaı-aқ, ol tastaғy eski jazýlardy da oқyp, oғan kөp mәn berdi. On үsh jasynan aқyndyққa bet bұrғan ol on jeti jasynda aңyz әңgimelerdi өleңmen jyrlady. Қazaқ halқynyң shyғý tarıhyn jyrғa қosyp, «Ata tek» dastanyn jazdy. Tәýke han tұsynda Қoқan, Hıýa, Bұқara handyқtary men parsy, tүrikmen eli arasynda elshilik қyzmet atқardy. 1688 jyly Әz Tәýke bastaғan barsha қazaқ jaқsylary 25 jastaғy Қojabergen jyraýdy ordabasy etip saılady. Sөıtip ol 23 jyl joңғar shapқynshylyғyna қarsy kүresken қazaқ jasaғynyң bas қolbasshysy boldy. Oғan jyraýdyң «Үsh bı» atty өleңindegi myna shýmaқ dәlel bola alady: Basқaryp Үsh jүz қolyn jıyrma үsh jyl, Ornymdy Bөgenbaıғa berdim bıyl. Esh sardar қaıt қylғan joқ jarlyғymdy, Kezinde ұzaқ soғys kүnder қıyn. Jyraý 1710 jyly jazdyң aıaғynda өz shәkirtteriniң biri jas batyr Қanjyғaly Arғyn Bөgenbaı Aқshaұlyna erekshe yқylasy tүsip, өziniң orta jasқa taıap қalғanyn, ұzaқ jyldarғa sozylғan aýyr soғystarғa үzdiksiz қatysyp, қaljyrap-sharshaғanyn moıyndap, Әz Tәýke hanғa өzin ordabasy қyzmetinen bosatý týraly өtinishin aıtady. Әz Tәýke әýeli kelisim bermese de, өz ornyna қoıatyn kisi baryn aıtқan soң, handyқtyң astanasy - Tүrkistan shaһaryna Үsh jүzdiң shoralaryn, bekterin, bılerin, batyrlaryn arnaıy tүrde hat jazyp, kisiler jiberip shaқyrtyp alyp, ordabasy saılaý үshin құryltaı өtkizedi. Onda ýәzirler, shoralar, bıler, bekter, batyrlar Қojabergen jyraýdyң ordabasylyқtan ketýin қalamaıdy. Aқyry olar Әz Tәýkege zorғa degende, kelisim beredi. Sonda Қojabergen baһadүr aқ batasyn berip, ұsynys jasap, өz ornyna Bөgenbaı batyr Aқshaұlyn қazaқ, noғaı, қaraқalpaқ jұrttarynyң birikken әskerin basқaratyn bas қolbasshy etip saılatady. El қorғaғan batyr erlikteri Bұқar jyraýdyң «Ұstazym» atty tolғaýynda baıandalady. Қojabergen jyraý Tәýke han tұsyndaғy «Jeti jarғy» zaңdar jınaғyn әzirleýge belsene қatysyp, keıin ony aқ bylғaryғa jazyp Әz Tәýkege tabys etti. Sonymen қatar ol sol kezdegi қoғamdyқ, әleýmettik jaғdaıdy, қazaқ eliniң ishki-syrtқy hal-ahýalyn jyrғa қosyp, «Jeti jarғy» atty tarıhı dastan jazdy. Қojabergen jyraýdyң «Elim-aı» epopeıalyқ jyry қazaқ halқynyң syrtқy jaýlarғa қarsy baғyttalғan jarty ғasyrlyқ әri әdiletti, әri azattyқ soғysyn sýretteýge arnalғan maңyzy kesek tarıhı shyғarma. Jyrdyң birinshi bөlimi de, jyrmen attas keletin «Elim-aı» әni men «Elim-aı» kүıi de 1723 jylғy kүzde bolғan orasan қyrғyndy el basyna kelgen aýyrtpalyқty kөpke sol kүıinde jetkizýge baғyshtalғan. Sonymen қatar «Elim-aıdyң» birinshi bөlimin jartylaı өmirbaıandyқ dastan dese de bolady. Jyraý «Elim-aı» hıssasynyң birinshi bөliminde tek қana soғystardy baıandap қoımaı, týғan halқymyzdyң jer-sýlarynyң bұrynғy kezdegi ataýlaryn, tұrmys-saltyn, kәsibin, eldiң ishki-syrtқy saıası jaғdaılaryn, kөrshiles memlekettermen қandaı қarym-қatynasta bolғanyn, tүrki tektes elderdi, Sibir tataryna jatatyn rýlardy, қalmaқtyң shyққan tegin, onyң tүrki halқyna jatpaıtynyn, қalmaққa jatatyn taıpalardy dұrys, aıқyn tүrde kөrsetip bergen. Mұnyң keıingi ұrpaқtar үshin maңyzy asa zor ekenine eshbir daý joқ. Jyraýdyң atalmysh dastany týraly jazýshy, Keңes Odaғynyң Batyry Baýyrjan Momyshұly: «Kereı Қojabergen jyraýdaı bұrynғy-soңdy өmir sүrgen қazaқ aқyndarynyң birde-bireýi қazaқ jұrty jeriniң kөlemin, shekarasyn aıқyndap bergen emes. Ol kisiniң «Elim-aı» jyry - әskerı dastan! Jas bala kezimde ony әnshilerdiң aýzynan talaı ret estip edim. Shirkin, sol әskerı dastan қaıda bar eken?» ? dese, tarıh ғylymynyң doktory, professor Ermұhan Bekmahanov «Kөshebe kereı Қojabergen aқyn Tolybaısynshyұlynyң «Elim-aı» dastany - tarıhı epopeıalyқ jyr. Әri sol «Elim-aı» erlik hıssasynyң birinshi bөlimi - 1723 jylғy «Aқtaban shұbyryndy, Alқakөl sұlama» atanғan iri apattyң sýretin el kөzine elestetken birden-bir tarıhı құjat!» ? dep tұjyrymdady. Onyң shejireshi-jyraý ekendigin aқyn Sұltanmahmұt Toraıғyrov өziniң «Құrbyma» degen өleңinde, fılosof-aқyn Mәshһүr Jүsip Kөpeıұly «Danalarғa» atty өleңinde jyrlady. Jyraýdyң қoғamdyқ өmiri men қyzmeti, shyғarmashylyғy soңғy kezderde ғana jan-jaқty zertteldi. Degenmen onyң keıbir shyғarmalary jazýshy, aғartýshy-demokrat Ybyraı Altynsarın құrastyryp, 1879 jyly Orynbor baspasynda jaryқ kөrgen «Қazaқ hrestomatııasynan» jәne onyң 1896 jyly Қazanda jaryқ kөrgen «Mәktýbat» degen kitabynan oryn aldy. Jınaқtarda aқynnyң birneshe өleңderinen үzindiler berilgen. Қojabergen aқynnyң өmiri men қoғamdyқ қyzmeti týraly derekter jәne onyң «Elim-aı» әnin, «Elim-aı» kүıin, «Elim-aı» tarıhı jyryn shyғarғandyғy týraly respýblıkalyқ gazet-jýrnaldarda, oblystyқ, aýdandyқ gazetterde birtalaı zertteý maқalalary jarııalandy. Sondaı-aқ, Қojabergen jyraý fılologııa ғylymdarynyң kandıdaty T.Sүleımenovtiң 1991 jyly «Өner» baspasynan jaryқ kөrgen «Segiz seri» atty monografııalyқ eңbeginen oryn aldy. Onda avtor Қojabergen jyraý - Segiz seriniң arғy babalarynyң biri ekendigin әri onyң iri tarıhı tұlғa, үlken aқyn ekendigin aıtady. Қojabergenniң қazirgi ýaқytta «Baba tili» dastanynyң alғashқy bөlimi, «Ata tek» tarıhı jyrynyң, «Қýanysh» atty өleңiniң, «Er Қoılybaı» dastanynyң үzindileri, «Jastyқ», «Kәrilik», «Өsıet», «Naýryz basy», «Nasıhat өleңderi» men «Elim-aı» sııaқty az ғana shyғarmalary jetken. Onyң atalғan shyғarmalary «Elim-aı» degen atpen 2001 jyly Petropavl қalasynda kitap bolyp shyқty.Derekkөzi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 6 tom ekonomıka ғylymynyң doktory, professor Shaımұrat Smaғұlov pen aýyz әdebıetin zertteýshi Қarataı Bıғojaұlynyң «Batyr-jyraý Қojabergen» atty eңbeginen