Tolǵan el tarıhyn taspen jazady - Qasym-Jomart Toqaev

ASTANA. QazAqparat - Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń «Nur Otan» partııasynyń HVІ sezinde sóılegen tarıhı mańyzy zor sózi men usynǵan bes ınstıtýtsıonaldy reforma baǵdarlamasyn tereń uǵyna kele, Elbasy oıynyń ushqyrlyǵyna jáne halqymyzdyń taǵylymdy ótkenine súıene otyryp, Qazaqstannyń jarqyn keleshegi týraly oılaý qabiletine tánti bolmaý múmkin emes.

Qazirgi sozylmaly ekonomıkalyq daǵdarys pen aýmaly-tókpeli saıası turaqsyzdyq etek alǵan kezeńdegi Elbasymyzdyń strategııalyq kóregendigi memleketimizdiń turaqty da tabysty keleshegine degen senimdi kúsheıte túsedi. Bundaı pikirdi QR Parlamenti Senatynyń Tóraǵasy Qasym-Jomart Toqaev aıtty.

«Elbasy qasıetti Ulytaý tórindegi suh­batynda: «Biz kemel keleshegimiz týraly armandaı otyryp, keleli ótkenimiz týraly da umytpaýǵa tıistimiz» degen ózekti oı tastady. Shynynda da, halqymyzdyń ta­rıhyn qasterleı bilmesek, memleketimizdiń táýelsizdigin nyǵaıtýǵa qajetti rýhymyz da kúshti bolmaq emes. Al bizde maqta­nysh­pen aıtatyn jaıttar jeterlik.

Qazaq halqynyń tereńnen tamyr tartatyn baı memlekettilik tarıhy bar. Myńdaǵan jyldar boıy Qazaqstan aýmaǵy alýan túrli órkenıetterdiń damý joly toǵysqan meken boldy, munda halyqtar­dyń uly kóshteriniń izderi jatyr. Bizdiń ata-babalarymyz keń-baıtaq Eýrazııa da­lasyn ıgerdi, tól materıaldyq jáne rý­ha­nı mádenıetin qalyptastyrdy. Bul bi­re­geı mádenıettiń jetistikteri kúlli álemde, onyń ishinde, BUU da moıyndalyp otyr.

Keń-baıtaq Eýrazııa dalasyn meken etken ejelgi saq jáne ǵun taıpalary, asyl tarıhyn tasqa qashap jazǵan Kók túrikteri men sol kezeńdegi álemge orasan zor saıası jáne dúnıetanymdyq yqpalyn júrgizgen Altyn Orda sııaqty uly órkenıetter - ulttyq birtektiligimizdiń qaınarkózi. Al osydan 550 jyl buryn irgesi qalanǵan Qazaq handyǵy - búgingi Qazaqstannyń bastaý arnasy.

Elbasy óz otandastaryna: «Ata-baba­myzdy este saqtap, olardyń izgi isteri men bastamalaryn jalǵastyrý - adamgershilik paryz ǵana emes, áleýmettik ilgerileýdiń, odan ári qarqyndy damýdyń alǵysharty» degen edi. Shynynda da, ulaǵatty sózder!

Qazaq handyǵy týraly aıtqanda, onyń negizin salǵan Kereı men Jánibek han­dardyń eńbegin odan ári jalǵastyrǵan tarıhı tulǵalardyń qyzmetin de atap kórsetý mańyzdy. Qazaq handyǵynyń etnosaıası aýmaǵynyń qalyptasyp, ny­ǵaıýy, halyqaralyq baılanystardyń or­nyǵýy men bir mıllıonnan astam ha­lyqtyń handyq quramyna birigýi - Jáni­bek hannyń uly - Qasym hannyń eren eńbegi ekeni barshamyzǵa aıan. Al Qasym hannyń jolyn sátti jalǵastyrǵan mura­geri - Haqnazar hannyń tusynda Qazaq handyǵy batysta - Jaıyq, soltústikte - Esil men Nura, shyǵysta - Shyńǵystaý, Balqash jáne Shý ózeni, ońtústikte - Túrkistan aralyǵyn qamtydy. Joshy han urpaǵyna tán memleketshildik ustanym XVI-XVIII ǵasyrlarda Esim han, onyń uly Jáńgir han, Jáńgir hannyń uly Táýke han qyzmetinen anyq baıqaldy. Qazaq quqyǵyn bir júıege túsirgen «Qasym han­nyń qasqa joly», «Esim hannyń eski joly» men áz Táýkeniń «Jeti jarǵysy» dala zańy júıesiniń qaınar kózine aı­naldy.

Qazaq halqynyń ulttyq sana-sezimi men ulttyq birtektiligi jońǵar basqyn­shy­larymen bolyp ótken qandy shaıqas­tarda asa qaýipti synnan ótti. Ǵasyrlar qoınaýynan tamyr tartqan tarıhqa tereń úńile otyryp, biz táýelsizdiktiń qansha­lyq­ty qıyndyqpen kelgenin jete túsi­nemiz. Bul jolda qazaq halqy uly jeńis­terdiń dańqyn da, aýyr jeńilisterdiń qasiretin de bastan ótkerdi. Mundaı úz­diksiz kúrestegi tarıhı tájirıbe Máńgilik eldiń basty ósıeti - halyqtyń amandyǵy jolyndaǵy birliktiń sózsiz mańyzdylyǵyn anyq kórsetedi. Máńgilik el tujy­rym­damasynyń ózektiligin dinder, máde­nıetter, órkenıetter arasyndaǵy soq­tyǵysý saldarynan týyndap otyrǵan qazirgi álemdik qaqtyǵystar da rastaı túsedi. Osyndaı kúrdeli ahýalda Qazaqstan Kóshbasshysy jahandaný jaǵdaıynda, onyń barlyq erekshelikteri men kúrde­liligine qaramastan, elimizdiń ulttyq múd­delerin senimdi qorǵaı alatyn memlekettik saıasat qura aldy.

Elbasy «Nur Otan» partııasynyń sezinde atap ótkendeı, Máńgilik el ıdeıasy arqaýyndaǵy jumyldyrýshy qun­dylyqtar - azamattyq teńdik, eńbek­súıgishtik, adaldyq, bilimdi qaster tutý, taǵattylyq, zaıyrly el bolyp tabylady». «Bizdiń ortaq rýhanı kúshimiz ben joǵary maqsatymyz: Máńgilik el! Ol bizdiń HHІ ǵasyrdaǵy damýymyzdy alǵa ilgerileý qýatymen toltyratyn bolady» dep atap kórsetti ult Kóshbasshysy.

Qazaqstan óziniń etnostyq qura­my bo­ıynsha ınter­natsıonaldy mem­leket, soǵan sáıkes elimiz osy qas­ıet­ti jerde turyp jatqan árbir ulystyń ótken tarıhyn óziniń boıyna jınaq­tap otyr. Memle­keti­mizdiń abyroıy men kúsh-qýaty - ár alýandy­ǵymyz­dyń birliginde. Qazaq halqynyń etnos­tyq jáne konfes­sııalyq tolerant­­­tylyǵy el ishindegi jáne ha­ly­qaralyq formattaǵy beıbitshilik pen kelisimniń jáne turaq­tylyqtyń mańyzdy faktory retinde dúnıejúzi­ne belgili.

Sonymen qatar biz álemdik da­mýdyń sońynda qalyp, syrttan kel­gen teris yqpaldarǵa túspeý úshin óz ulttyq bol­my­symyzdy nyǵaıtyp, halyqtyq dás­túr­leri­miz ben mádenıe­timizdi damytýymyz qajet. Qaı­talaý, sheteldik shoý-qoıylymdardy kózsiz kóshirý bizge tán qasıet emes. Álemdik klassıkalyq mádenıet­tiń dástúrle­rin qoldap jáne damyta otyryp, biz shetel­dik aýdıtorııaǵa ulttyq óneri­miz­diń úzdik úlgi­lerin kórsete bilýimiz kerek.

Tarıh tutas ulttyń dúnıeta­ny­my­na eleýli áser ete otyryp, ıadrolyq qýat ispet­ti beıbit jáne jasampaz bo­lýy múmkin, biraq abaısyzdyq ta­nytsaq, joıqyn tsý­na­mıge aınala ala­tynyn da esten shyǵar­maýy­myz qajet. Joǵary deńgeıdegi tarıh ǵy­ly­my asa kúrdeli, ol fızıka, matema­tıka ǵylymdary sııaqty formý­la­larǵa baǵyn­baıdy, qoǵamdyq ómirdiń ózekti másele­le­rine árqashan birjaq­ty jaýap bere almaıdy, son­dyq­tan da saıası múddelerdiń paıdasy úshin oıdan shy­ǵa­rylatyn túsindirmelerdiń nysanyna aınalýy múmkin. Ókinishke qaraı, tarıhshy Mıhaıl Pokrovs­kııdiń: «Tarıh - ótken zamandy bur­malaıtyn saıasat» degen pikiri shyn­dyq. Álemdik jylnamalar kórsetip otyrǵandaı, qaqtyǵystar men soǵys­tar únemi tarıhı derektermen jáne daýlarmen sıpattalady. Antıkalyq dáýirde de solaı bolǵan, qazir de bul qubylys saqtalyp otyr.

Basqa halyqtardyń tarıhy men máde­nıetin, dinı senimin, dilin jáne dástúrlerin baǵalamaý - qaqty­ǵys­tarǵa, tipti soǵysqa bastaıtyn týra jol. Búgingi tańda búkil álem­di alań­datyp otyrǵan oqıǵalar - osy­nyń aıqyn dáleli.

Qazirgi jahandyq turaqsyzdyq ahýa­­lynda tarıh ǵylymy barsha halyqtardyń basyn biriktirýi tıis. Muny barlyq ulttar­dyń mádenıet­teri men halyqtar­dyń ótken tarıhy teń qundylyqqa ıe ekendigi turǵy­sy­nan túsiný mańyzdy. Bir mádenıet ekinshi mádenıet­ten joǵary tura al­maıdy, bir halyq­tyń tarıhyn aı­ryqsha erekshelep qaraýǵa, sondaı-aq basqa halyq­tardyń tarıhy, ádet-ǵuryptary men tilderine mensin­beý­shilik tanytýǵa bolmaıdy. Bóten, tipti jat nemese nashar tarıh bol­maıdy. Sonymen birge ǵalymdar qaýy­my dıktator­lardy, jendetterdi jáne basqa da jaǵymsyz tarıhı tulǵalardy synǵa alýda bir pikirde bolýy tıis, óıtkeni olardyń áreket­terin aqtaý jaǵym­syz saıası saldar men tarıh­ty jalǵan qabyldaýǵa ákep soǵýy múmkin. Beınelep aıtqanda, halyqtar tarı­hy - bizdiń ortaq úıimiz, onda tirshilik etýshi­lerdiń barlyǵyna da jaıly bolýy kerek.

Tarıh pániniń mindeti - jas urpaqty ótkenimizdiń jarqyn jolyn qurmetteýge jáne ata-babalarymyzdy maqtan etýge tár­bıeleý. Otan tarıhyn bilmeı, patrıot bolý múmkin emes. Sonymen birge jastar beı­bit­shilik pen kelisimniń ámbebap, balamasyz qundylyq ekenin de túsinýge tıis.

Sondyqtan da Prezıdent oryn­dy atap kórsetken­deı, Qazaq handy­ǵynyń 550 jy­l­dyǵyn dańǵazalyqqa jol bermeı, parasatty túrde atap ótýdiń saıası mańyzy zor. Bul data - shynynda da bizdiń memlekettigimizdiń damýyndaǵy ataýly kezeń, onyń ta­rı­hı túp-tamyryn eske túsirýdiń ıgi ónegesi. Osy mereıtoıdy atap ótý ar­qyly biz halqymyz­dyń táýelsiz mem­leket quryp, óz damý jo­lyn der­bes tańdaý quqyǵyna laıyqty túrde qol jetkizgendigin pash etip otyrmyz.

Kórnekti qalamger Іlııas Esen­ber­lınniń «Qazaq­tyń óz memleketi bolǵan jáne bizdiń tarıhymyz álem­dik tarıhtyń bir bóligi bo­lyp taby­lady» degen piki­rimen kelispeý múm­kin emes. Osy oraıda, elimizge bel­gili ǵalymdar Qazaq handyǵynyń 550 jyldy­ǵynda óz zertteýlerin qasıetti jerimizde bolǵan iri tarıhı oqıǵa­lardyń sabaqtastyǵy turǵysynan jalǵastyrady dep senemin. Bul, eń aldymen, barsha qazaqstan­dyq­tar­ǵa, ásirese, jastarǵa jáne halyqaralyq qaýym­dastyqqa halqymyzdyń tarı­hyn durys túsiný úshin qajet.

Tarıh osy taǵdyrly mindetti oryn­daýdy asa kór­nekti memleket qaı­rat­keri, Elbasy Nursultan Ábish­uly Nazar­baevqa júktedi. HH ǵasyr­dyń aıaǵyndaǵy asa kúrdeli geo­saıası jaǵ­daıda Prezıdentimiz táýelsizdikke qol jetkizý jolynda sheshýshi ról at­qaryp, Qazaqstan­nyń qazirgi mem­lekettigin qurdy. Onyń myqty erikjigeri men strategııalyq kóregen­di­liginiń arqa­syn­da, barlyq shetel­dik boljamdarǵa qaramastan, elimiz óziniń san ǵasyrlyq tarıhynda alǵash ret zańdy turǵyda resimdelgen jáne halyqaralyq deń­geıde moıyndalǵan shekarasy bar ta­bys­ty da bedeldi memleketke aınaldy. Son­dyqtan El­basy álemdik tarıh jylnamasyna táýelsiz Qazaqstannyń negizin qalaý­shy tulǵa, kórnekti memleket qaırat­keri retinde endi.

«Úsh júzdiń hany» atanyp, qazaq mem­lekettigin nyǵaıtýǵa eleýli úles qosqan Aby­laı hannyń: «Úsh arma­nym bar edi. Birinshisi, elimdi beıbit ómirge jetkizsem dep edim. Qan kóp tógildi. Ekinshisi, qala, kent sala al­ma­dym. Úshinshisi, eldiń basyn birik­tire almadym» degen sózi bar.Osy ańsaǵan asqaq arman­dar Prezıden­timiz Nursultan Ábishuly Nazarbaev­tyń arqa­syn­da oryndaldy. Búginde Qazaqstan kúlli álemge jahandyq qaýipsizdiktiń nyǵaıýy men halyqara­lyq yntymaqtastyqtyń damýyna eleýli úles qosqan turaqty jáne beı­bitsúıgish memleket retinde belgili. «Nur­ly jol» ekonomıkalyq baǵdar­lamasy memleketi­mizdiń jańarýy men jańǵyrýyna jańa jasampazdyq serpin berip, Qazaqstan­dy aýqymdy qurylys alańyna aınaldyrdy. Eli­miz­diń tórinen boı kótergen jańa elor­­da­myz - Astana jahandyq deń­geıdegi halyq­aralyq bastamalar ortalyǵyna jáne Qazaqstandy álemniń eń damyǵan elderiniń qataryna kiretin zama­naýı, qarqyndy damýshy memleket etý jolynda óz Kóshbas­shysynyń qajyrly eńbegin shynaıy qol­daı­tyn halqymyzdyń jańa ulttyq ıdeıa­syna aınaldy.

Elbasynyń «Nur Otan» partııasy se­zin­de usynǵan ınstıtýtsıonaldy refor­malar baǵdarlamasy - elimizdi ekonomı­kalyq jaǵynan ǵana emes, saıası turǵydan da jańǵyrtýdy kóz­deıtin asa mańyzdy tu­jy­rym. Ult Kóshbasshysynyń janynda jumyla oty­ryp,búgingi qazaqstandyq ur­paq uly tarıhı mıs­sııa - azamattyq qo­ǵam ınstıtýttary men parlamenta­rızm arqyly halyqtyń erki men daýysy mańyzdy ról atqaratyn, saıası júıesi jańarǵan memleket qurý isine belsene atsalysý múmkindigine ıe bolyp otyr. Elbasynyń barlyq memle­ket­tik qyz­meti ispetti, jańa baǵdarlama - Qa­zaqstan halqynyń qyzý qoldaýyna ıe bolyp otyrǵan jáne halyqaralyq qoǵam­dastyq tarapynan sózsiz laıyq­ty baǵasyn alatyn tarıhı ınnovatsııa», - dedi Senat Tóraǵasy «Aıqyn» gazetine.