Tól oıynymyz toǵyzqumalaqty álemniń 50-den astam eli oınaıdy – Maqsat Shotaev
ASTANA. KAZINFORM – Búgingi tańda tól oıynymyz – toǵyzqumalaqtyń myńdaǵan jyldyq tarıhy baryn kópshiliktiń biri bilse, biri bile bermeıdi. Toǵyzqumalaq qazaq tarıhynda qanshalyqty mańyzǵa ıe? Bul oıyn túri qashan, qalaı paıda boldy? Ony tanymal tulǵalardan kimder oınaǵan? Dúnıejúzilik toǵyzqumalaq federatsııasynyń bas hatshysy, Qazaqstannyń eńbek sińirgen jattyqtyrýshysy, toǵyzqumalaq oıyny týraly kóptegen kitap men oqýlyqtardyń avtory Maqsat Shotaevpen suhbattan oqı alasyzdar.
Dúnıe júzinde toǵyzqumalaq mangala dep atalady
- Toǵyzqumalaq – qazaqtyń dástúrli ulttyq oıyny dep, resmı túrde atap kelemiz. Jalpy toǵyzqumalaq oıynyn qazaq qashannan beri oınap kele jatyr? Onyń qalaı paıda bolǵanyn qysqasha túsindirip berseńiz?
- Toǵyzqumalaq oıynynyń tórt myń jyldyq tarıhy bar ekenin arheolog ǵalymdar onyń eń ejelgi tastan oıylyp jasalǵan taqtasyn tabý arqyly dáleldep otyr. Túrkistan oblysy Otyrar aýdanyndaǵy Dastarbasy úńgirinde óte erte kezdegi tas taqta tabylǵan. Jalpy alǵanda toǵyzqumalaq tektes oıyndardyń tarıhy jumbaq málimetterge toly. Onyń alǵashqy kezde qalaı damyǵany, qandaı qyzmet atqarǵany áli belgisiz. Dúnıe júzinde toǵyzqumalaq oıyndaryn jalpy ataýmen mangala oıyndary dep ataıdy. Osyǵan qatysty zertteýlerdi qarastyrsaq, oıynnyń paıda bolý merzimi 7 myń jyldyq tarıhty qamtıdy.
Mangala oıyndarynyń shyǵý tegimen qatar, onyń qaı ýaqytta, qandaı tarıhı úrdisterge sáıkes damyǵany da áli tolyq anyqtalmaǵan. Biraq ǵalymdar oıynnyń jasyn Neolıt kezeńimen baılanystyrady. Óıtkeni tabylǵan arheologııalyq derekter, oıyn erejelerindegi tabýlar men sımvolıkalar osy aralyqty kórsetedi. Neolıt dáýirinde aýyl sharýashylyǵy men mal sharýashylyǵy qosa damydy. Adamzat óziniń qajettiligine sáıkes, osy kezeńde ormandardy qurtyp, ornyna egis egýge yńǵaıly jerlerdi daıyndady. Aınalaǵa degen jańa kózqarastar, jańa qoǵamdyq tártip, sanadaǵy qubylystar, álemge degen jańa túsinik, dene qozǵalysynan bólek oıdy damytatyn oıyn túrleriniń de dúnıege kelýine áser etti.
Ǵalymdardyń pikirinshe, alǵashqy mangala oıyny Gvıneıa jartyaralynda paıda bolyp, Afrıka taıpalarynyń arasynda taralǵan. Oıyn erejeleriniń aýyzdan-aýyzǵa taralýy onyń túrli nuqsalarynyń kóbeıýine ákelip soqtyrǵan. Afrıkanyń batys aımaqtarynda qul satyp alýmen aınalysqan arabtar, oıynnyń Taıaý Shyǵys jáne Orta Azııa elderine jaıylýyna yqpal jasaǵan. Uly Jibek joly arqyly oıyn Úndi eline pallangýzı degen atpen taralǵan. Úndistan arqyly mangala oıyndary Tynyq muhıt elderine jetedi. Shrı-Lanka, Taıland, Malaızııa, Indonezııa jáne Fılıppınde oıyn – sýngka, jonglak, dakon sııaqty attarǵa ıe bolady. Búgingi kúni de bul elderde mangala oıyny keńinen tanymal. Mangala oıynynyń álemniń kóptegen elderinde taralýy onyń eski ekenin kórsetedi.
Toǵyzqumalaq taqtalarynyń kórinisteri tasqa qashalyp, alǵashqy málimetter aýyz ádebıeti úlgilerinde kezdesetini ras. Qaı kezeńde bolsyn, elimizdiń aldyńǵy qatarly azamattary, rýhanı jetekshileri, qoǵam qaıratkerleri ult mádenıeti aldyndaǵy jaýapkershilikti sezinip, kómeski tarta bastaǵan asyl muralaryn saqtap, qaıta jańǵyrtýǵa úles qosqan. Osyǵan qarap, toǵyzqumalaqtyń Turan órkenıetine qatysty tóltýma oıyn ekendigin kórsetedi. Bul oıyn paıda bolǵanǵa deıin qoıshylardyń bir qatarly qumalaq oıyny, eki qatarly úsh otaý, bestemshe oıyndary damyǵan.
Ártúrli qumalaq oıyndarynan bastaý alyp, úsh otaý (ýnee týgýlaah), bestemshe, esonkorgool, qozdatýmen jalǵasyp toǵyzqumalaqqa ulasqan oıyn bizdiń dáýirimizge jetti. Bul – negizi Úndistanda «chatransh» degen atpen qalanǵan, búgingi shahmat oıynynyń ár túrli kezeńderdi basynan keshirgeni sekildi qubylys. Bir ereksheligi shahmat erejeleriniń jasalýyna azııalyqtar da, evropalyqtar da atsalyssa, toǵyzqumalaq erejeleriniń júıelenýi tikeleı kóshpendilerdiń ózderiniń qatysýymen jasalǵan. Saqtar, ǵundar, kóktúrikter dáýirinen bastaý alyp, búgingi kúnge deıin jalǵasqan Uly Dala sarynynyń ón boıynda ár túrli atpen atalǵan qazaq halqy toǵyzqumalaq oınap otyrǵan.
- Toǵyzqumalaq oıyny qazaqtyń ulttyq sport oıyny retinde qashan moıyndala bastady? Tól oıynymyzǵa ózge túrki tektes halyqtardyń talasy joq pa?
- Toǵyzqumalaq oıyny HІH ǵasyrda shetel etnograftarynyń nazaryn aýdardy. R. Karýtts, N. Krasnov sekildi ǵalymdar óz jazbalarynda qazaq halqynyń toǵyzqumalaq oınaǵanyn atap kórsetti. Qazaq halqynyń aǵartýshy-qaıratkerleri Sh. Ýálıhanov, Y. Altynsarın toǵyzqumalaq oıynyn erekshe madaqtaǵan.
Reseı ǵalymdarynyń ishinde etnograf N. Pantýsov 1906 jyly Qazan qalasynda toǵyzqumalaq týraly alǵash maqala jarııalady. 1936 jyly Orta Azııada alǵash ret «Toǵyzqumalaq» kitabyn qazaq jáne orys tilderinde jazǵan túrkitanýshy S. Amanjolov boldy. 1943 jyly ǵalym M. Balaqaev qazaq tilinde «Toǵyzqumalaq» kitabyn shyǵardy. Osy ǵalymdardyń qaldyrǵan jazbalarynan keıin toǵyzqumalaqtyń qazaq halqyna tıesili ekeni belgili boldy.
Toǵyzqumalaq oıyny erte kezderde damyǵandyqtan, onyń kóne túrkilik kezeńderine qatysty talastar bolyp turady. Qaraqalpaq, túrik, qyrǵyz halqynda da osy oıynǵa uqsas oıyndar bar. Qaraqalpaqtar «Toǵyz kýmalak», qyrǵyzdar «togýz korgool», túrikter mangala dep ataıdy. Anadoly jerinde ǵana toǵyzqumalaq erejeleri ózgeriske ushyraǵanymen, Orta Azııadaǵy qazaq, qyrǵyz jáne qaraqalpaqta oıyn erejeleri uqsas. Olarǵa toǵyzqumalaq – ortaq túrki halyqtarynyń oıyny dep aıtqan tıimdi.
Abaı Qunanbaıuly alǵashqy toǵyzqumalaq jarystarynyń demeýshisi bolǵan
- Keıbir derekterge qarap otyrsaq, toǵyzqumalaqty álem oıshyly sanalatyn ál-Farabı babamyz, uly aqyn Abaı atamyz, odan beride Alash zııalylary da jaqsy kórip oınaǵan degen derekter bar. Bul shyndyqqa qanshalyqty jaqyn? Eger osyndaı últ ustazdary oınaǵany ras bolsa keńes tusynda bul oıynymyz nege turalap qaldy?
- Bul oıyndy álemniń ekinshi ustazy ál-Farabı de súıip oınaǵan, tereń zer salyp, zerttep, óz jazbalarynda qaldyryp ketken degen derekter kezdesedi. Biraq naqtylyq joq. Al, qazaqtyń uly aqyny, danagóı oıshyly Abaı Qunanbaıuly óte jaqsy oınaǵan. Tek qana oınap qoımaı, sol zamannyń túrli oıynshylarmen synǵa túsip, oı jarystyrǵan. Alǵashqy toǵyzqumalaq jarystarynyń demeýshisi de Abaı Qunanbaıuly bolǵan. Abaı atamyzdyń tastan oıylyp jasalǵan toǵyzqumalaq taqtasy Jıdebaıdaǵy murajaıda ornalasqan. Qazaqtyń áıgili jazýshysy Muhtar Áýezov «Abaı joly» epopeıasynda Abaıdyń toǵyzqumalaqqa qatty mán berip oınaǵanyn, «Tatıananyń qyrdaǵy áni» degen taraýynda sheber beınelegen.
Keńes dáýirinde saıası-ıdeologııalyq sebepterge baılanysty toǵyzqumalaqtyń qanatyn keńge jaıa almaýynyń syrlary bar. Bul tusta ulttyq mura men dástúrdiń qandaı kúıge túskeni belgili. Odaqtaǵy baýyrlas elderdiń rýhanı mádenıetine qatysty kóptegen jasyryn úkim men astyrtyn buıryqtar berildi. Til men salt-dástúr, mýzykalyq aspaptar pen ulttyq oıyndardyń nasıhattalýyna qatysty túrli tyıymdar boldy. Sondyqtan, Keńes úkimeti tusynda toǵyzqumalaq quldyraý kezeńin basynan keshirdi. Táýelsizdik alǵannan keıin ǵana túrli qıynshylyqtarǵa qaramastan, basqa mádenı dástúrlerimizben qatar toǵyzqumalaqtyń jańǵyrýyna jol ashyldy.
Degenmen,ІІ Dúnıejúzilik soǵys bitkennen keıin, eldiń eńsesi kóterilip, osy kezderi birqatar ult janashyry tarapynan ulttyq oıyndardan jarys ótkizý ıdeıasy týyndaıdy. Toǵyzqumalaqtan alǵashqy resmı birinshilikter 1948 jyly ótkiziledi. Ol kezde zııatkerlik oıynmen shuǵyldanýshylar sany az bolǵandyqtan, Almatyda ótkizilgen alǵashqy jarysqa bar-joǵy 4 sportshy qatysady. Alǵashqy jeńimpaz bolyp jambyldyq Shorman Ótegenov tanylady. Resmı birinshilikter 3 jyl qatarynan ótkizilgenimen, odan keıingi jyldary arasynda úzilister bolyp, toqtap qaldy. Tek 1974 jyldan bastap qaıta jandandy. Ol da toǵyzqumalaqqa shyn berilgen janashyrlar arqasynda ǵana júzege asty.
- Qazir toǵyzqumalaqty qazaqtardan basqa qandaı elder oınaıdy?
- Toǵyzqumalaq oıyny álemniń 50-den astam elinde oınalady. Negizinen Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Monǵolııa, Qytaı, Reseı jáne Ózbekstanda jaqsy damyǵan. Toǵyzqumalaq oınalatyn Evropa elderinen Anglııa, Latvııa, Vengrııa, Germanııa, Túrkııa, Rýmynııa, Frantsııa, Chehııa, Shveıtsarııa elderin maqtanyshpen aıtýymyz kerek. Bul elderdiń barlyǵynda ulttyq oıynnan halyqaralyq jarystar ótkizilgen. Osy oıynnyń tanymal bolǵanyn Kóshpendiler oıyndarynyń baǵdarlamasynan da kórýge bolady.
- Federatsııa tól oıynymyzdy álemge tanytýdyń qandaı múmkindikterin qarastyryp otyr?
- Qazirgi tehnologııalyq jetistikter men aqparattar aǵyny zamanynda ulttyq oıyndy damytýdyń múmkindigi mol. Onyń ishinde ınternet jelisin tıimdi paıdalaný kerek. QR Toǵyzqumalaq sporty federatsııasy osy múmkindikterdi de ulttyq oıyndy damytý úshin paıdalanyp otyr. Qazirgi kezde ınternet jelisinde zııatkerlik oıynymyzdy 3 platformada oınaýǵa bolady. Olar: iggamecenter.com, playstrategy.org jáne playok.com. Bul alańdarda oıynshylar bir-birimen oınap, sheberlikterin shyńdap, túrli jarystarǵa qatysa alady. Bul platformalar pandemııa kezinde toǵyzqumalaqtyń buqaralyq sıpatyn arttyrýda erekshe mańyzy boldy.
Ekinshiden, Androıd jáne Aıfon OS operatsııalyq jelileri arqyly baǵdarlamamen tolǵyzqumalaq oınaýdyń múmkindikteri týyndady. Endigi kezekte qarsylas izdemeı, osy baǵdarlalarmen álemniń túkpir-túkpirindegi oıynshylar oınaı alady.
Úshinshiden, 2020 jyldyń 17 jeltoqsanyndaǵy ıÝNESKO-nyń sessııasynda, toǵyzqumalaq oıyny adamzattyń materıaldyq emes mádenı muralarynyń Reprezentatıvtik tizimine engizildi. Osy arqyly toǵyzqumalaq erejeleri álemniń tanymal tilderine aýdarylyp, vıdeosabaqtary jasaldy.
Tórtinshiden, toǵyzqumalaq týraly kitaptar aǵylshyn, frantsýz, ıtalıan, qytaı jáne basqa da tilderge aýdarylyp, basqa elderdegi oıyn janashyrlarynyń qolyna tıdi. Bul da zor eńbekti talap etetin jumys.
Besinshiden, Dúnıejúzilik toǵyzqumalaq federatsııasy basshylyǵynyń jasaǵan júıeli eńbeginiń bastamasy arqasynda toǵyzqumalaqtyń damýy durys jolǵa qoıyldy. Federatsııa tóraǵasy – Alıhan Baımenov ulttyq oıynnyń rýhanı qasıetterdi damytýdaǵy mańyzyna erekshe mán berip, alǵashqy qurylǵan (2008 jyl) jylynan bastap búgingi kúnge deıin qamqorlyqpen qarap otyr. Osy kezge deıin 6 Álem chempıonaty, 6 Azııa chempıonaty jáne 4 Eýropa chempıonaty, 2 Álem jáne Azııa kýbogy ótkizildi. Toǵyzqumalaq – Kóshpendiler oıyndarynyń baǵdarlamasyna 4 ret engizildi. Kóptegen eresekter, jastar jáne jasóspirimder arasyndaǵy halyqaralyq jarystardyń barlyǵy ulttyq zııatkerlik oıyndy álemge tanytýdyń múmkindikteri boldy. Endigi kezekte kimde-kim toǵyzqumalaqpen shuǵyldanam, sheberligin arttyram dese, osy resýrstardyń barlyǵyn paıdalana alady.
- Elimizde bul sport túrimen aınalysatyn oıynshylardyń qatary qanshalyqty?
- Keıingi jyldary álemniń kóptegen aımaqtaryndaǵy toǵyzqumalaq janashyrlarynyń jasampaz eńbeginiń, el Prezıdentiniń ulttyq sportty qoldaýǵa baǵyttalǵan ustanymynyń, Úkimet pen demeýshilerdiń qoldaýynyń nátıjesinde, ulttyq oıyn buqaralyq sıpat alyp, órisi keńeıip, qaryshtap damýyna úlken serpin berdi. Bul ıgi isterde ardagerlerimiz ben jattyqtyrýshylardyń, oıynshylar men tóreshilerdiń eńbegi erekshe.
Qazirgi kezde toǵyzqumalaq sportyn resmı túrde «Ulttyq jáne at sporty túrleri ortalyǵy» damytady. Bul ortalyq 12 ulttyq oıyn boıynsha Qazaqstan quramasynyń respýblıkalyq jarystaryn ótkizip, halyqaralyq deńgeıde joǵary nátıjeler kórsetýi úshin jumys isteıdi. 2023 jyly Sport isteri komıtetiniń júrgizgen saraptamalyq jumystarynyń nátıjesinde respýblıka boıynsha toǵyzqumalaqpen shuǵyldanýshylar sany 180 myńǵa jýyq bolyp, barlyq ulttyq oıyndar boıynsha birinshi oryndy ıelendi. Toǵyzqumalaqtyń otany – Qazaqstan bolǵandyqtan, elimizde bul oıynǵa qatty mán berilip otyr. 8 resmı ár jas ókilderin qamtyǵan chempıonat, 20-ǵa jýyq respýblıkalyq jarys, kóptegen halyqaralyq jarystardyń barlyǵy toǵyzqumalaq sportynyń joǵary deńgeıde damyp otyrǵanyn kórsetedi.
Toǵyzqumalaq – belgili bir órkenıetke tıesili oıyn
- Ózge oıyndarmen salystyrǵandaǵy basty ereksheligine toqtalyp ótseńiz...
- Jalpy alǵanda toǵyzqumalaq – belgili bir órkenıetke tıesili oıyn. Bul – Turan órkenıeti. Toǵyzqumalaq – ejelgi babalarymyzdyń tabıǵat pen bolmysty tereń tanyp, ómirde kezdesetin qubylystardy jiti meńgerip, óz tanym-túsinikterine, salt-dástúrine beıimdep, dúnıege keltirgen oıyny. Ulttyq oıynnyń erejeleri – tunyp turǵan etnopedagogıka. Sondyqtan, basqa zııatkerlik oıyndardan toǵyzqumalaqtyń aıyrmashylyǵy qandaı degende, órkenıettik deńgeıdegi aıyrmashylyqtar men izderdi kórýge bolady.
Toǵyzqumalaqtyń ózindik erekshelikteri basqa oıyndardan daralanyp turady. Oıynshy otaý men qazandaǵy qumalaqtardy únemi eseptep otyrý kerek. Máselen, doıby men shahmatta taqtadan alynǵan doıbylar men fıgýralar oıynǵa aralasa almaıdy. Al toǵyzqumalaqta qazandaǵy qumalaqtar oıynnyń esebin shyǵarar kezde, basty ról atqarady.
Ekinshiden, toǵyzqumalaq shahmat pen doıbydan kúrdeli. Mysaly, bul oıyndarda júris jasalǵanda bir nemese eki fıgýra ǵana qozǵalady. Al ulttyq oıyndar birneshe qumalaq taratylǵan kezde búkil otaýdaǵy jaǵdaıdy ózgertip jiberedi. Oıynnyń kúrdeliligi de osynda.
Úshinshiden, toǵyzqumalaq oıynyndaǵy atsyraý erejesi tereń zertteýdi qajetsinedi. Óıtkeni, materıaldyq basymdylyqqa ege bolamyn dep shabýyldaı berip, barlyq qumalaqtaryń qarsy jaqqa aýyp ketýi múmkin. Seniń qumalaqtaryń bir mezette qarsy jaqtyń qumalaqtary bolyp shyǵady. Sol kezde sen júris jasaý múmkindiginen aırylyp, jeńilip tynasyń.
Tórtinshiden, toǵyzqumalaq oıynynda kezdesetin taktıkalyq tásilder, ejelgi saqtar men ǵundardyń soǵysý ónerin beıneleıdi. Betpe-bet soǵyspaı qasha júrip soǵysý, áskerdi qurbandyqqa shalý, keńistikke ıe bolý jáne taǵy basqalar – osynyń barlyǵy toǵyzqumalaqtyń daralyǵyn kórsetedi.
- Alda Dúnıejúzilik kóshpendiler oıyny kele jatyr. Toǵyzqumalaq kóshpendiler oıynynyń baǵdarlamasyna engenin jaqsy bilemiz. Elorda tórinde ótetin basty oıynǵa ulttyq qurama qatysýshylary qalaı irikteledi?
- Dúnıejúzilik kóshpendiler oıyndary – etnıkalyq sport túrlerinen 2 jylda bir ret ótkiziletin keshendi sport jarysy. Alǵash 2014 jyly Qyrǵyzstannyń Sholpan ata eldi mekeninen bastaý alǵan bul jarys búgingi kúnge deıin 4 ret ótkizildi. Jarys Ortalyq Azııanyń tarıhı kóshpeli halyqtarynyń ulttyq oıyndaryna negizdelgenimen, keıingi ýaqyttarda Azııa jáne Afrıka halyqtarynyń da oıyndary baǵdarlamaǵa engizilip otyr. Qazirgi kezde jyl saıyn sporttyq sharanyń aýqymy artyp, qatysýshy elderdiń sany kóbeıip keledi.
Toǵyzqumalaqtan Qazaqstan quramasy el chempıonatynyń irikteýi negizinde jasaqtalady. Baıraqty chempıonattyń klassıka túrinde 1-2 oryn alǵan sportshylar tikeleı el namysyn kóshpendiler oıynynda qorǵaıdy. Qazirgi kezde Qazaqstan chempıonaty óz máresine jetti. Erler arasynan Beksultan Bostandyqov (Qyzylorda), Asylhan Qojanásip (Qaraǵandy), áıelder arasynda Móldir Serikqyzy (Aqtóbe) jáne Ásel Dalıeva (Túrkistan) osy oıyndarǵa joldama aldy. Sportshylarǵa sáttilik tileımin.
