Toqtarbaı Erjanov: Aıtylmaǵan sóz jetim, oryndalmaǵan zań jetim...

NUR-SULTAN. QazAqparat - Rýhanı jańǵyrý – adam balasynyń onyń ishki áleminiń jańarýy, sana sezimi jańa ózgeristi qabyldaı bilýi. Rýhanı jańǵyrýdy órkenıettiń órge júzýimen baılanystyramyz. Kóne zamandaǵy kórikti qalalarymyz sán saltanaty talasqan ozyq eskertkishterimiz, mádenı muralarymyz bultartpas aıǵaq bolyp tabylady.

Tuńǵysh Prezıdet - Elbasy rýhanı jańǵyrýdyń birneshe prıntsıpterin usynǵan bolatyn. Olar básekelestik qabilet arqyly ǵalamdanýdyń jahandyq júıesine enip, XXI ǵasyrdyń talaptaryna daǵdylanýdyń qamyna kirisý sapaly tabystyń kilti ekenin atap aıtty. Al pragmatızm: Ulan ǵaıyr qazynalarymyzdy qalpynsha qoldanyp, qorǵaý, ulttyq biregeılikti saqtaý, bilimniń saltanat qurýy. Belgili jýrnalıst Mahat Sadyq osy másele tóńireginde astananyń alǵashqy prokýrory, ge­neral-maıor - 3 dárejeli Mem­lekettik ádilet keńesshisi Toqtarbaı Qapanuly Erjanovpen suhbattasqan bolatyn.

Mahat Sadyq:

Qalalardyń da adamdar sııaqty óz taǵdyry bolady. Osydan eki ǵasyr buryn muhıttyń ar jaǵyndaǵy san ulttan qurylǵan el - AQSh-ta táýelsizdigin jarııalap, astanasyn Vashıngtonǵa kóshirdi. Djordj Vashıngtonnyń saıası sheshimi, alyp memlekettiń qalyptasýyna jol ashty. Ol saıasat «ózin-ózi qorǵaı alǵan elder ǵana ósip-órkendegen» uǵymynan týǵan ıdeologııa. HHІ ǵasyrdyń tabaldyryǵynda táýelsizdigine 7 jyl bolǵan Qazaq eli ómirbaıanynda tarıhı jáne saıası iri oqıǵa el oradasy Almatydan Astanaǵa kóshti. Áńgimemizdiń álqıssasyn osydan bastasaq.

Toqtarbaı Erjanov:

Ras aıtasyz, ár eldiń bolashaq taǵdyryn aıqyndaıtyn tarıhı kezeńderi bolady. Sondaı kezeńderdiń biri – astanamyzdyń Saryarqa tósine qonystanýy boldy. Táýelsizdik týy kógimizde jelbiregen kúnnen bastap, elimiz úshin jańa tarıhtyń bastalǵany belgili.

Astananyń kórkine ne bir órkenıetti elder tańdana da tamsana qaraýda. Astana – eń aldymen Elbasymyzdyń eren eńbegi men erligi. Qazaqstannyń jańa tarıhynyń shynaıy beınesi. Astana mádenıettiń oshaǵy, ǵylym men bilimniń ordasy. Elimizdiń kógildir týy jelbiregen táýelsizdigimizdiń ordasy. Jańa Astanamyzdyń qurylysy – jas memleketimizdiń jasampazdyqqa umtylysynyń, búkil qoǵamymyzdyń jańarýynyń erekshe sımvolyna aınalǵan qubylys. Ǵasyrlar boıǵy babalar armanyn iske asyryp, bas-aıaǵy tórt-bes jyl da Astana salǵan memleket tarıhta bolǵan emes. Adamzat tarıhynda astanasyn jańǵyrtqan memleketter jeterlik. Biz jańa ǵasyrǵa, jańa myńjyldyqqa órkenıetti ult retinde, tarıh sahnasyna egemendi el retinde endik. Álemdik qaýymdastyqtyń kóshine jeke kerýen bolyp qosyldyq. Táýelsizdigimizdiń aıǵaǵyndaı, eldigimizdiń belgisindeı, altyn kúndeı Eltańbamyzdy, jelbiregen kók baıraǵymyzdy kórgende, áýelegen Ánuranymyzdy estigende boıyndy erekshe bir asqaq azamattyq sezim bıleıdi. Buny kórý, seziný de bir baqyt, mandaıǵa bitken baq emes pe?! Az ýaqyttyń ishinde kórkeıip, túrlenip, táýelsizdigimizdiń túlegi, Otanymyzdyń júregi – Astanamyz da eldigimizdiń jańa betterin ashqandaı, táýelsizdigimizdi áıgilep tur. Jastarymyzdy bolashaqqa bastaıtyn bas qalamyz, arman qala – jas qalamyz – óner, bilim men mádenıettiń, ǵylymnyń ordasyna aınalýda. Jańa astanada, adamdardyń da sanasy jańartylýyna jol ashyldy.

Mahat Sadyq:

Endi bir sát ózińizdiń ǵumyrbaıanyńyz ben qyzmettik jolyńyzǵa toqtalsaq. Nur – Sultan qalasynyń alǵashqy prokýrory bolyp 1997 jyldyń 27 jeltoqsanynda taǵaıyndaldyńyz.

Toqtarbaı Erjanov:

Nur – Sultandyq prokýrotýraǵa barlyq aımaqtar teńelýge tyrysatyny barlyǵyna málim. Kásibılikti, tereń bilimdilikti, ádil jáne táýelsiz oı – pikirdi kútedi. Qala prokýratýrasynyń tarıhy 1997 jyly astanamyz Almatyny jańa elordamyz Aqmola qalasyna bastaǵan Uly kóshtiń negizinde bastaý alady. El astanasy bolǵan kezde turǵyndary úsh júz myńǵa jetpegen shahardaǵy halyq sany qazir bir mıllıonnan asqan megapolıs boldy.

Prokýrotýra organynyń basty mindeti adamnyń jáne azamattyń quqyqtyry men bostandyqtaryn, zańdy tulǵalardyń, qoǵam men memlekettiń zańdy múddelerin qorǵaý jáne qalpyna keltirý.

Árbir prokýratýra qyzmetkeri osy mindetti basty maqsat etip jumys jasasa, prokýratýra organyna halyqtyń senimi odan ári nyǵaıa túspek.

1976 jyly S.Kırov atyndaǵy QazMÝ-dyń (qazirgi ál-Farabı atyndaǵy ulttyq ýnıver­sıteti) zań fakýltetin bitirdim. Sol kezde Almatyda qyzmetke qalý týraly usynys bolǵanymen týǵan elime oraldym. Úlken ómir joly­nan óttim. Kóp balaly otbasymyzda adaldyq pen ádildik bi­rinshi orynda bolatyn. Sondyqtan da bo­lar, óz júrek qalaýymen prokýrorlyq qyz­metti tańdadym. Bul jerde árıne áke taǵylymyn aıtpaı ketýge bol­mas. Ákem Qapan Uly Otan soǵysynyń ardageri. Birneshe jyl buryn ákemniń týǵan jeri – Bestóbe aýylyn­daǵy bir kóshege ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń qan maıdanynan ótken ja­ýyn­ger ákemniń aty berildi.

Qyzyl Juldyz jáne 2 dárejeli Uly Otan soǵysy ordenderiniń ıegeri ákem Qapan 78 jasynda ómirden ozdy. Ol Lenıngrad qor­shaýyn buzýǵa qatysqan. Shaıqasta aýyr jaraqat alyp, sol bestóbelik jerlesi, maıdandas dosy Fedor Melnıktiń ar­qasynda aman qaldy. Ol ákemdi urys alańynan arqalap alyp shyqqan. Olar ómir boıy bir-birimen dos, tipti týystaı bolyp ketti. Surapyl soǵystyń otty jyldaryn esterine alyp dıdarlasqanyna talaı ret kýá boldym. Aqmolalyq aqyn Rys­ty Shotbaeva «Qapan aǵa» degen ataýmen tutas poema jazǵan.

Men de dıplom alǵan soń áke salǵan sara jolmen elime oraldym. Qatardaǵy tergeýshilik qyzmetpen prokýrorlyq mamandyqty bastadym. Osy­laısha, Aqmola oblysy Marınovka aýdanynda bes jyl qyzmet atqardym. Mundaıda alǵashqy tergegen is esten ketpeıtini belgili. Ol úmitsiz ister sa­na­tynan bolatyn, kásibı tilmen aıt­qanda, «bos áýreshilik» edi. El ishinde bir ataı joǵalyp ketedi. Ony izdep júrgen kez­de, aýylda bireýler ony vokzaldan kó­ripti-mis degen qaýeset tarady. Sony­men eshkimge syıysa al­maı­tyn qart basqa jerge ketti dep bul is jabylyp qalǵan. Birinshi tapsyrylǵan is osy edi. Jabylǵan isti qaıta qozǵadym…

Mahat Sadyq:

Alǵashqy qyzmettik tapsyrmadan – birinshi qyzmettik nagrada aldyńyz. 1976 jy­ly birge bitirgen kýrstas dostaryńyz ózderiniń arasynan shyqqan jalǵyz gene­ral Toqtarbaı Qapanulyn maqtan tu­tady.Sizben birge oqyǵanÁl-Farabı atyndaǵy QazUÝ azamattyq quqyq jáne azamattyq is júrgizý, eńbek quqyǵy kafedrasynyń meńgerýshisi, professor. S.TYNYBEKOV, zań ǵylymdarynyń kandıdaty, dotsent A.ÁBІKENOV óz stýdenterine arnap jazǵan oqýlyq deregine nazar aýdaraıyq. «Toqtarbaı Erjanovtyń búkil ómirbaıanyn ýnıversıtet qabyrǵasynan alǵan biliminiń laıyqty, úlken isterge toly ǵumyrlyq ónegesi retinde qabyldaýǵa bolady. Onyń birinshi tergeýshilik isi de osy salany tańdaǵan quqyq mamandaryna úlgi - ónege.

...Tájirıbeli áriptes­teri osy isten «basshylyqtan sóz estımiz» dep bastaryn ala qashady. Al ol qaı­myqpaı, qylmys izine kóz jetkizý úshin jaqynda túr­meden shyqqan jas jigitke jolyǵady. Shal joǵalar kúnniń qar­sańynda jigit maıdangermen araq iship, sóz talastyryp, arty tóbeleske ulas­qan eken. Qylmysker múrdeni shaldyń úıiniń jertólesine kómip, aýyldan ket­keni týraly habar taratqan. Tergeý protsesiniń barlyq erejeleri bo­ıynsha júrgizilgen osy is Toqtarbaı úshin tuń­ǵysh mańyzdy taǵylym boldy, keıinnen osy jaıt Erjanovtyń jas áriptes­terine úlgi boldy.

Ómir óz kezegimen ótip jatty: ob­lystyq prokýratýranyń tergeý bólimi apparatynda bir jyl, Shortandy aýda­nynda on jyl prokýror bolyp qyzmet etti. Elordaǵa, jyly kabınetterge asyqpady, aýylda be­rik ári myqty qu­qyq qorǵaý júıesin jasaý jolynda eńbek etti. Qazirgi jastarmen sa­lys­tyrar bolsaq, olar shenderi men jul­dyzshalaryn ala sala, birden bıik oryn­taqtarǵa umtylady. Al ol bolsa, tek qyryq­tan asqanda ǵana Aqmola oblysy pro­kýrorynyń birinshi orynbasary boldy, 1996 jyly qyryq úsh jasynda sol kez­degi Aqmolanyń prokýrory, keıinnen jańa Astanamyzdyń birinshi prokýrory bolǵan, osy laýazymda 2001 jylǵa deıin qyzmet etti.

Taǵy bir málimet. Toqtarbaı Qapanulynyń tergeý ızo­lıa­torynda eki adamdy kepildikke alǵan eki qaraqshymen kelissóz júr­gizýi – erekshe erlik edi. Ol qaraqshy­larmen túni boıy betpe-bet otyryp, kelissóz júrgizdi. Sirá, mundaı uzaq tún bolmas... Sosyn tań atqan soń muqııat daıyndalǵan arnaıy bólimshe kósheden kenetten kelip, ızolıatordyń te­re­ze­sindegi torlardy julyp alyp, qaraq­shy­lardy tusaýlady. Al prokýror Er­janov tańǵy tynyshtyqta kóshemen jaıbaraqat úıine ketedi. Ot­basy da bul oqıǵany birden bilgen joq, óıtkeni olar uzaq jyl­dar­daǵy qıyn ju­mysyna baılanysty onyń úıde bolmaı­tyndyǵyna etteri úırengen edi. Prokýror­lyq qyzmet osyndaı... Bir kezderi ákesi ysqyryp ushqan oq astynda maıdanda soǵyssa, beıbit kúni balasy adamdardy qor­ǵady. Almaǵaıyp zamanda pro­kýrorlyq joldy tańdady. Ózine jáne bas­qalarǵa otbasylyq dás­túrdiń beriktigi men bıik deńgeıin dá­leldeý úshin, kóp jyldar boıy Shor­tandy aýdanynda qyzmet etti. Otanǵa adal qyzmet etýdiń dáleli retinde Toqtar­baı Erjanov general shenin el Pre­zıdentiniń óz qolynan aldy. Bálkim, ǵalymdar mamandyqtyń gene­tıkalyq jolmen beriletindigin áli ashpa­ǵan bolar?! Al olardyń otbasynda osy dástúr óz ornyn tapqan. Búginde «áke kórgen oq jonar» degendeı uly Dáýren Toqtarbaıuly Bas prokýra­týrada qyzmet etedi. Qyzy Ásem notarıýs qyzmetin­de. Ekeýi de zańdy, quqyqty barlyq ja­ǵynan qorǵaıtyn otbasylyq dástúrdi jalǵastyrdy».

Toqtarbaı Erjanov:

«Aıtylmaǵan sóz jetim», - deıdi babalarymyz. Óz tarapymnan bul kıeli sózge oryndalmaǵan Zań jetim degendi qosar edim. Parlamentte qabyldanǵan Zańdarymyzdyń tolyq oryndalýy úshin kúshtik organdarda myqty da sapaly mamandar bolýy mindet.

Sonymen birge quqyq organdaryndaǵy azamattardyń otbasylyq jaǵdaılary da jalpyadamzattyq deńgeıde bolýy kerek dep oılaımyn. Bul meniń óz ómirimniń, kórgen – túıgenderimniń júregimdegi syr pernesi. Rasynda erte jastan basshylyq qyzmet atqardym. Eń aldymen qyzmetkerlerimniń otbasylyq jaǵdaıyn oıladym. Qylmys kóp, jazatyn – toltyratyn, esep beretin qaǵaz kóp. Ózimniń qaraýymdaǵy prokýratýraǵa ornalasqan jastarǵa barynsha qamqorlyq jasaýdy paryzym sanadym. Ásirese bizdiń salada qyz – kelinshekter jumysbastylyqpen júrip, turmysqa shyqpaı qalady. Biz «árbir shańyraq urpaqty bolsyn, yrysty bolsyn, yrysy jurtqa juǵysty bolsyn», - degen elmiz ǵoı. Áıel balasy prokýror bola ma, álde basqa mamandyq ıesi me – másele bireý. Áıel ózin senimdi sezingen jerde otbasy da berik, balalarynyń da bolashaǵy jarqyn bolmaq. Osy Aqmola oblysynda prokýratýra salasynda uzaq jyldar jetekshilik qyzmet jasaǵan jyldary jas mamandardy, ásirese qyz – kelinshekterdi zańmen kórsetilgendeı 18:30 da jumystan bosatylýyn tártip etip engizdim. Ózim ony baqylap júrdim. Bizdiń memlekettik qyzmet organdarynda osy tártip endi ǵana engizilýde.

«El bolamyn deseń besigindi túze» degendi áıgili jazýshymyz tegin aıtpaǵan. Ýaqyt bárine tóreshi. Adam ǵumyry kózdi ashyp – jumǵansha zyr etip ótedi. Mine ózim de Prokýratýra ardagerimin. Al, ardager bolý úshin qol astyndaǵy qyzmetkerlerdiń kareralyq jetistikteri men jeke otbasylyq baqyttaryna da jaýapkershilikti moınyna alasyn. Bul tarapta óz mindetimdi oryndaı aldym dep oılaımyn.

Ekinshiden, Zań ádilettilik qurý úshin bul saladaǵy mamandar myqty ári saýatty bolýy mindetti. Respýblıka Bas prokýrory Hıtrın bolǵan kezde ózim arnaıy qyzmettik saýal jazdym. Elimizde zań fakýltetin bitirgen shalasaýatty joǵary oqý ornyn bitirýshilerdiń kóbeıip ketkeni týraly. Sol hattyń negizinde Prokýratýra men Bilim jáne ǵylym mınıstrligi birigip joǵary oqý oryndarynda keshendi tekserý ótkizdik. Kóptegen dáıeksiz jáıtterdiń beti ashyldy. Bir ǵana Saryaǵash aýdanynda 11 ýnıversıttiń fılaly retinde ashylǵan 11 zań fakýltetin japtyq. Osyndaı jaǵdaıda Zańdarymyzdyń oryndalmaıtyny belgili. Myqty, prıntsıpshil quqyq qyzmetkerlerinsiz zańnyń ústemdik qurýy múmkin emes.

Sosyn eshqandaı kompıýter, eshqandaı vır­týaldyq derek qory, túısikti, psı­holo­gııa­lyq taldaý tehnıkasyn meń­gerý, eshýaqytta osy salanyń kásibı mamandaryna tán ká­sibı qabiletti al­mastyra almasy haq. Mun­daı ózara árekettestik bireýge qarttyq sezimin keıinge jyljytsa, basqalaryna «qanat bitirip», joǵary ushýǵa múmkindik be­redi. Búginde bilim, kásibı ósý júıesin­de úzdiksiz reformalar jasap jatqan­dar osy máseleni oılansa eken? Múmkin, máseleniń shyǵý jolyn alystan emes, jaqynnan, janyńnan izdeý kerek shyǵar?!

Mahat Sadyq:

Toqtarbaı Qapanuly, birshama oı – pikirler aıttyńyz. Kóp kórgennen suraǵannan kem bolmaımyz. Osy oraıda aıtaıyn degenim, qazirgi kezde qoǵamymyzdyń qatygezdenýiniń basty sebebi – adamdar estetıkalyq álemnen alshaqtap bara jatyr. Estetıkalyq álemnen alshaqtaý sebebinen buryn adam balasy estip kórmegen qylmys túrleri paıda bola bastady. Al, biz qylmyspen tek zań arqyly kúreskimiz keledi. Osy turǵyda qoǵamda eýrostandarttyq ózgerister engizý kerek deıtin pikirlerdi estip, oqyp júrmiz. Siz qalaı oılaısyz?

Toqtarbaı Erjanov:

Zań qansha jerden jaqsy jumys istep tursa da qoǵam ádilettilikti qalaıdy. Ári qazaq halqynyń dili men salt – dástúrinde ádilettilik uǵymy birinshi orynda bolǵan. Zań – zań jónimen, alaıda, biz zańdary ádilettilikti ornatatyn qoǵam bolǵymyz kelse, eń aldymen rýhanı máselelerdi de nazarda ustaýymyz kerek. Qoǵamǵa úlgili memelekettik qyzmetkerlerdiń jan – dúnıesiniń Abaı atamyz aıtqandaı «tolyq adam» bolýy olardyń rýhanı paryzy. Biz zań fakýltetiniń stýdenti bolǵanymyzǵa qaramastan ádebıet pen mádenıetke etene jaqyn júrdik.

1978 jyly Ázirbaıjan Mambetov pen ıÝrıı Mastıýgın Ábdijámil Nurpeıisovtiń «Qan men ter» romanynyń jelisi boıynsha túsirgen eki serııaly «Qan men ter» kórkem fılmindegi basty rol – Aqbala obrazyn bizdiń kýrstasymyz Gúlmıra Shoıbekova somdady. Qatarlastarymyzben elimizde bolyp jatqan osyndaı mádenı oqıǵalardyń ortasynda bolyp, ónegeli isterge ózimizshe úles qosýdy paryzymyz sanaıtynbyz.

Memleket basshysy Kasym-Jomart Toqaev óziniń saılaýaldy baǵdarlamasynda qoǵamdaǵy ádilettilik atqarýshy bılikke baılanysty ekenin atap ótti. «Úkimettiń, mınıstrlerdiń, barlyq deńgeıdegi ákimderdiń, polıtsııanyń, prokýratýranyń, sottardyń basty maqsaty – azamattardyń quqyǵyn qorǵaý. Mundaǵy meniń basty ustanymym anyq, aıqyn. Bul – zańnyń ústemdigi. Zańnan joǵary eshnárse bolmaýy kerek. Ortalyq jáne jergilikti organdardyń basshylaryna qatysty oryndy shaǵym túsken jaǵdaıda olardyń bári jazalanatyn bolady», dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Al, «Egemen Qazaqstan», «Aıqyn» gazetterine suhbatynda QR Prezıdenti Q - J. Toqaev – ádilettilik ustanymy týraly: «Bul jalpyadamzattyq ári dala demokratııa­synan bastaý alatyn, ata-babamyzdan daryǵan, ejelden qanymyzǵa sińgen qundylyq. Ony joǵaltyp alý adamzat úshin de, ult úshin de ózin ózi joǵaltyp alýmen birdeı.

Ádilettilik saltanat qurmaǵan qo­ǵam­da tek qaıshylyq, qıynshylyq, quldyraý ústemdik etetini belgili. Sondyqtan ádiletsizdikpen memleket, qoǵam, ár adam kún saıyn, birigip kúresýimiz kerek. Halqymyz aıtqandaı, «Ádilet joly – aýyr jol», biraq aýyr bolsa da odan týra jol joq»- deıdi.

Al, Prezıdentimizdiń ákesi, belgili jazýshy, ásirese quqyq salasyndaǵy qyzmetkerleri shyǵarmalaryn jastanyp jatyp oqıtyn Kemel Toqaev «Uıasynan bezgen qus» romanynda uly Abaıdyń: «Birińdi qazaq, biriń dos, kórmeseń istiń bári bos» taǵylymyn damytady. «Qazaqy uıamyz – taza, pák uıa. Sodan bezseń - azǵyndaısyń» degen ıdeıany murat etken quqyq qyzmetkerleri - qazaq ultynyń ar – uıatty, mal – jannan bıik qoıatyn moraline súıenip óz mindetterin oryndaıdy. Ashyǵyn aıtqanda Kemel Toqaev kitaptarynda ulty qazaq tergeýshilerdiń deni óz isterine adal, el erteńin oılaıtyn ónege bolar azamattar bolyp sýretteledi. Óziniń detektıvti povestteri men romandarynda jazýshy sol kezdegi ádebıette aıtylmaıtyn Ult taqyrybyna toqtalyp, aǵaıynnyń ala bolmaýyn keıipkerleriniń áreketimen baıandaıdy. Qazaqtyń bir – birine ádiletti qarym – qatynasy el birligin, yntymaǵyn, ult uıasyn qadirlep – qasterleýge bastaıdy degen kókeıtesti oıyn romandaǵy sıýjettermen jerine jetkize pisiredi. Jazýshylyq ónerdegi eń qıyn mashaqat – keıipkerdiń jan tolqynystaryn beıneleý. Prokýratýra qyzmetkerleri de árbir adamnyń taǵdyryna qatysty sheshim shyǵararda úlken oı tolǵanysynda, zańnyń durys bolǵanyn qadaǵalaıdy.

Osy jáıtterden túıgenim jazýshynyń óz shyǵarmalaryndaǵy oqıǵalar, oılar men sezimder tolǵanysy Qalamger Kemel Toqaev ómiriniń tanymy men talǵamy, saraptaýy men saralaýynyń jemisi – ÁDІLETTІLІK bolǵan. Ony biz jazýshynyń barlyq kitaptarynan kóremiz. Zań salandaǵy azamattarǵa Prezıdenttiń ákesi jazǵan kitapty jıi oqý týraly keńes berer edim.

- Salıqaly suhbatyńyzǵa rahmet.