Toqaev prezıdenttigi birinshi jylynyń nátıjeleri qazirgi ustanymnyń júzege asyrylatyndyǵyn kórsetedi
Ǵalym maqalasynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń bir jyldyq qyzmetindegi halyqtyń ál-aýqaty jáne tabysynyń ósýi, sapaly ári qol jetimdi medıtsına, bilim berý sapasyn arttyrý jáne Memleket pen azamattyq qoǵamnyń ózara is-qımyly syndy 4 saladaǵy nátıjelerge toqtalady. QazAqparat maqalanyń tolyq mátinin jarııalaıdy.
***
Halyqtyń ál-aýqaty jáne tabysynyń ósýi
Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń laýzymynda Qasym-Jomart Toqaev halyq tabysynyń ósýin basym mindetteriniń biri retinde anyqtaıdy. Bul maqsatqa jetý turaqty ekonomıkalyq ósýdi talap etedi. Ótken jyly Qazaqstannyń ekonomıkalyq ósý kórsetkishteri álemdik ortasha deńgeıden asyp tústi. Sonymen birge, ekonomıkalyq belsendiliktiń ósýi shıkizat emes sektordyń óndiris kóleminiń ulǵaıýynyń nátıjesi arqyly boldy. Jeńil ónerkásip, farmatsevtıka jáne mashına jasaý salalarynda aıtarlyqtaı nátıjelerge qol jetkizildi.
Ókinishke oraı, Covid-19 pandemııasy ekonomıkalyq damý josparlaryn ózgertip jiberdi. Búgingi kún tártibinde ekonomıka sektorlarynyń árqaısysynyń, birinshi kezekte energetıka men ónerkásiptiń rólin anyqtaý jáne ekonomıkanyń jańa qurylymyn qurý máseleleri tur.
Sonymen birge, áleýmettik-ekonomıkalyq saıasatqa buryn engizilgen ımperatıvter pandemııadan keıingi jańa jaǵdaıda tıimdi bolmaq. Osyndaı qajettilikterdiń qataryna resýrstyq mentalıtetten bas tartý jáne ekonomıkany ártaraptandyrý, kvazımemlekettik sektordan túsetin kiristerdiń artýy, memlekettiń turaqtandyrýshy róli bar naryqtyq ınstıtýttar men tetikterdiń damýy, aımaqtyq damýdyń tepe-teńdigi, «qarapaıym zattar ekonomıkasyn» damytý, sondaı-aq otandyq óndiristiń basymdylyǵy jatady.
Halyqtyń ál-aýqatynyń ósýi jumysqa ornalasý múmkindigine, turǵyn úı máselesine jáne qorshaǵan ortanyń sapasyna tikeleı baılanysty.
Shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaý, jańa jumys túrlerin damytý jáne sheteldik jumys kúshin tartýǵa kvotalardy azaıtý júıeli deńgeıde jumyssyzdyqty azaıtýǵa yqpal etedi. Іndetten keıingi kezeńde «Jumyspen qamtýdyń jol kartasyn» iske asyrý úshin bólingen qarjy resýrstaryn keńeıtý jáne olardyń aımaqtyq ókildigin qamtamasyz etý erekshe mańyzdy. Memleket tarapynan qarjylandyrylatyn jobalardyń negizgi baǵdarlary jumys oryndaryn qurýǵa jáne uzaq merzimdi ekonomıkalyq kiris ákeletin aktıvter qurýǵa nemese adamı kapıtaldy damytý úshin baǵyttalǵan.
Qurylys klasteriniń damýy jumyspen qamtýdyń ósýine yqpal etedi. Sonymen qatar, qoljetimdi baspana salý, bir jaǵynan, otandyq ekonomıkany damytý úshin qýatty yntalandyrǵyshtardyń biri retinde, al ekinshi jaǵynan, áleýmettik qoldaý faktory retinde bolady. Osy baǵyttaǵy memlekettik saıasat mynadaı qaǵıdattardy basshylyqqa alady. Memlekettik qoldaý tek muqtaj adamdarǵa kórsetilýi kerek, áleýmettik turǵyn úı kezeginiń jyljý protsesi týraly memlekettik organdardyń tolyq ashyqtyǵy men esep berýi, áleýmettik turǵyn úı alýdy qoldaý úshin memleket usynatyn nysandardy ártaraptandyrý, memlekettik-jeke seriktestikti damytý.
Konstıtýtsııalyq normalar Qazaqstandy áleýmettik memleket retinde bekitedi. Bul memleketke ártúrli jaǵdaıattarǵa baılanysty qıyn ómirlik jaǵdaıǵa tap bolǵan azamattardy qoldaý mindettemesin júkteıdi. 2017-2019 jyldar arasyndaǵy kezeńde bıýdjetten áleýmettik qoldaýǵa bólinetin qarajat kólemi 17 ese ósti. Alaıda qabyldanǵan sheshimderdiń keıbireýi durys bolmaǵandyqtan masyldyq kóńil-kúı ósý tendentsııasyn týǵyzdy. Bul jaǵdaı osy máselege qatysty memleket kózqarasynyń jańarýyna ákeldi. Memlekettiń halyqtyń áleýmettik turǵydan osal toptaryn qoldaý salasyndaǵy negizgi mindetteri adamdarǵa jumys isteýge yntalandyratyn, qoldaýdy alýshylarǵa ǵana emes, sonymen birge halyqtyń basqa da toptaryna qatysty ádilettilik qaǵıdasyn saqtaı otyryp, qoldaý kórsetetin model qurý boldy.
Sapaly jáne qoljetimdi medıtsına
Koronavırýs pandemııasy elimizdegi densaýlyq saqtaý máseleleriniń ózektiligin edáýir arttyrdy jáne dárigerlerimizdiń erlikterin baǵalaýǵa ǵana emes, sonymen qatar jalpy halyqtyń densaýlyǵyn qorǵaý júıesindegi álsiz tustardy kórýge múmkindik berdi.
Byltyr shilde aıynda Úkimettiń keńeıtilgen otyrysy men Qazaqstan halqyna Joldaýynda Memleket basshysy halyqtyń densaýlyq kórsetkishterindegi aımaqtyq teńgerimsizdik problemalaryna, qala men aýyl arasyndaǵy halyqqa medıtsınalyq kómek qoljetimdiliginiń eleýli alshaqtylyǵyna, sondaı-aq ana men bala óliminiń joǵary deńgeıine nazar aýdardy. Anyqtalǵan kemshilikterdi joıýǵa baǵyttalǵan qyzmettiń negizgi baǵyttary ár aımaq úshin medıtsınadaǵy naqty nozologııalar tizimin qurý jáne mindetti áleýmettik medıtsınalyq saqtandyrý (MÁMS) júıesin engizýge arnalǵan aqparattyq-túsindirme jumysynyń sapasyn jaqsartý boldy.
Qazaqstandyqtardyń densaýlyq saqtaý júıesiniń quqyqtyq retteý salasynda ótken jyldan bastap «Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saqtaý júıesi týraly» kodeks jasaý jumystary júrgizilip jatyr. Qazirgi ýaqytta zań jobasy Senatqa jiberildi.
Eldegi epıdemıologııalyq jaǵdaıdyń kúrdelene túsýi salany qarjylandyrýdyń jetkiliksizdigi, sonymen qatar medıtsınalyq qyzmettermen qamtamasyz etýde jáne olardyń sapasynda ilgerileýshiliktiń bolmaýyna baılanysty qaýipter týraly máseleni týyndatty. Jyl basynan beri osy másele Úkimettiń barlyq keńeıtilgen otyrystary men Tótenshe jaǵdaı jónindegi memlekettik komıssııa otyrystarynyń kún tártibindegi mindetti máselelerdiń biri boldy. Memleket basshysy Ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń 2020 jylǵy 27 mamyrda ótken úshinshi otyrysynda osy salanyń damý máselelerine jáne keleshegine erekshe nazar aýdardy.
Osylaısha, basymdyqqa ıe jáne oryndalýǵa mindetti tizimge mynalar kiredi: MÁMS-ti keńinen engizý; aımaqtyq jáne aýyl men qala arasyndaǵy teńgerimsizdikterdi joıý; medıtsınalyq ınfraqurylym men jabdyqty jańartý; tsıfrlyq tehnologııalardy engizý jáne telemedıtsınany damytý; otandyq farmatsevtıka salasyn nyǵaıtý; kadrlardyń áleýetin, medıtsınalyq qyzmetkerlerdiń jalaqysynyń mártebesi men deńgeıin arttyrý, sondaı-aq olardyń qyzmetin retteıtin quqyqtyq normalardy qaıta qaraý.
Bıologııalyq qaýipsizdik júıesin damytýǵa jáne otandyq densaýlyq saqtaý júıesin kez-kelgen tabıǵattyń tótenshe jaǵdaılaryna jedel den qoıýǵa beıimdelýge erekshe mán beriledi.
Bilim berý sapasyn arttyrý
Halyqtyń ómirlik tirshilik áreketinde birde-bir salany mańyzdylyǵy jaǵynan adamı kapıtal damýyna áser etetein bilim berý salasymen salystyrýǵa kelmeıdi. Qazaqtyń uly ustazy Ybyraı Altynsarın kezinde: «... bizdiń barlyq bolashaǵymyz, halyqtyń bolashaǵy ustazdyń qolynda», dep jazǵan.
Memlekettiń qazaqstandyq bilim berý salasyn reformalaý jónindegi kúsh-jigerine qaramastan, qazirgi kezde birqatar máseleler týyndap otyr. Osyndaı ózekti máseleler qatarynda mamandardy daıarlaý men eńbek naryǵynyń suranysy arasyndaǵy turaqty baılanystyń joqtyǵy, bilikti oqytýshy kadrlardyń jetispeýshiligi; qalalyq jáne aýyldyq mektepter arasyndaǵy orta bilim sapasyndaǵy alshaqtyq, qazaqstandyq mektep oqýshylary men stýdentteriniń úlgerimi jáne bilim deńgeıi damyǵan elder oqýshylarynan aıtarlyqtaı artta qalýy, qarjylandyrýdyń birkelki bolmaýy jáne aımaqtardaǵy bilim berýdi basqarýdyń qoldanystaǵy júıesiniń tıimsizdigi, zamanaýı talaptarǵa saı kelmeıtin ınfraqurylym, oqýlyqtardyń sapasy bar.
Karantın jaǵdaıyndaǵy oqytý formatyn ózgertý tsıfrlyq tehnologııalardyń oqý protsesine engizilý deńgeıiniń tómendigin jáne muǵalimderdiń óz páni týraly tereń bilimi bolǵanyna qaramastan, pedagogıkalyq qyzmettegi daǵdylarynyń jetkiliksiz ekendigin kórsetti.
Bul jaǵdaıdyń sebepteri, Memleket basshysynyń pikirinshe, bilim berý júıesin reformalaýda tereń taldanbaýy jáne bilim salasyna bólinetin qarajattyń jetkiliksizdigi.
Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń memlekettik mekemelerge qoıǵan mindetteriniń tizimine bilim berý sapasynyń negizgi alǵysharty bolyp tabylatyn mektep ınfraqurylymyn damytý kiredi. Qazirgi zamanǵy mektep ınfraqurylymy ergonomıkalyq jáne barlyq sanıtarlyq talaptarǵa saı bolýy kerek. Bul qazirgi jańa jaǵdaıda óte mańyzdy. Mektepti basqarý júıesinde ózgerister bolýy qajet.
Dırektorlardy rotatsııalaý jáne attestatsııalaý ınstıtýtynyń engizilýi ákimshiliktiń tıimdiligin arttyrady. Muǵalimderdi daıarlaý jáne olardyń biliktiligin arttyrý júıesi de ózgerýi kerek. Muǵalimderdi daıarlaýdy pedagogıkalyq baǵyttaǵy arnaıy ýnıversıtetter júzege asyrýy qajet. Oqytý sapasyn arttyrý muǵalimderge bıýrokratııalyq júktemeni azaıtýǵa yqpal etedi.
Oqý protsesin uıymdastyrýdaǵy absolıýtti basymdyq - oqýshylardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý. Sonymen qatar, bilim tek daǵdylar men quzyrettilikterdi damytýǵa ǵana emes, sonymen birge bilim berý qyzmetin qalpyna keltirýge baǵyttalýy kerek. Mektepter ekologııalyq aǵartýshylyq talpynysyn oıatyp, tabıǵatty qorǵaýdyń asa mańyzdy ekenin úıretýi, turmystyq tazalyq pen gıgıena mádenıetin qalyptastyrýy qajet.
Kásibı-tehnıkalyq bilim berý salasynda kolledjderdi iri kásiporyndardyń senimgerlik basqarýyna kóshirý, dýaldy oqytýdy damytý jáne stýdentterdi jumysqa tartý strategııasyn aıqyndaý mindeti qoıylǵan. Joǵary bilim aıasynda bilim berý baǵdarlamalaryn qaıta qaraý jáne ýnıversıtetterdiń akademııalyq táýelsizdigin arttyrý kerek.
Josparlanǵan reformalar men ınfraqurylymdyq ózgerister shyǵyndardyń artýyn qajet etedi. Alaıda qarjylyq aýyrtpalyq tek memlekettiń moınyna júktelmeýi tıis, memlekettik-jekemenshik seriktestik tetikterin yntalandyrý oryndy.
Memleket pen azamattyq qoǵamnyń ózara is-qımylynyń jańa formaty
«Úkimet halyqtyń ótinishin tyńdap, jergilikti máselelerdi sheship, azamattarǵa únemi esep berip otyrýǵa mindetti». Bul erejeler «Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasynda kórsetilgen. Memlekettik organdar qyzmetiniń negizgi basymdyqtary retinde Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev qoǵamdyq suhbat, ashyqtyq, adamdardyń qajettilikterine tez jaýap berý dep anyqtaıdy.
«Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasynyń tıimdi tetikteriniń biri - Ulttyq qoǵamdyq senim keńesi boldy. Onyń mindetterine qoǵamnyń, saıası partııalardyń jáne azamattyq qoǵam ókilderiniń qatysýymen keńinen talqylaý negizinde memlekettik saıasattyń ózekti máseleleri boıynsha usynystar ázirleý kiredi.
Keri baılanys tıimdiligin arttyrý maqsatynda árbir ortalyq jáne jergilikti atqarýshy organda azamattardy qabyldaýdyń turaqty pýnktteri qurylyp, turǵyndarmen jedel jáne tikeleı keri baılanys ornatylyp, onlaın qabyldaý bólmeleri ashylǵan. Prezıdent Ákimshiliginde negizgi mindeti azamattardyń ótinishterin qaraý sapasyn baqylaý bolyp tabylatyn arnaıy bólim qurylǵan.
Qasym-Jomart Toqaev prezıdenttiginiń birinshi jylynda memlekettiń zańnamalyq bazasynda mańyzdy jańartýlar boldy. Atap aıtqanda, «Beıbit jınalystar týraly», «Saıası partııalar týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdary jáne «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy saılaý týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııalyq zańy jetildirildi. Ózgerister men tolyqtyrýlardyń nátıjesinde beıbit jınalystar ótkizý múmkindigi aıtarlyqtaı ózgerdi, saıası partııalardy tirkeýge qoıylatyn talaptar jeńildetildi, parlamenttik oppozıtsııa ınstıtýty quryldy.
«Ýáde berme, jasa!» - Memleket basshysy memlekettik bıliktiń negizgi ustanymyn dál osylaı tujyrymdady jáne Qasym-Jomart Toqaev prezıdenttiginiń birinshi jylynyń nátıjeleri bul ustanymnyń júzege asyrylýǵa jáne oń nátıje berýge bolatyndyǵyn kórsetedi.
