TMU beıresmı sammıtinde qandaı ózekti máseleler talqylanady – sarapshy pikiri
ASTANA. KAZINFORM – Býdapeshte Túrki memleketteri uıymynyń (TMU) beıresmı sammıti uıymdastyryldy. Osy oraıda QR Prezıdenti janyndaǵy QSZI Halyqaralyq qaýipsizdik bóliminiń jetekshisi Dáýren Áben mańyzdy jıynǵa qatysty qysqasha boljamyn aıtyp berdi.
– Dáýren Ábenuly, TMU beıresmı sammıtinde qandaı mańyzdy máseleler talqylanýy múmkin?
– Ádette, memleketaralyq uıymdarda negizgi sheshimder resmı is-sharalarda qabyldanady. Túrki memleketteri uıymy da bul úrdisten tys qalmaıdy. Boljam boıynsha, kópjaqty kún tártibindegi mańyzdy bastamalar osy jyldyń qazan aıynda Ázerbaıjanda ótetin TMU-nyń 12-shi resmı sammıtinde talqylanyp, bekitiledi.
Al Býdapeshtegi beıresmı sammıttiń negizgi maqsaty – meniń oıymsha, ózara is-qımyldyń basym baǵyttaryn aıqyndap alý jáne eń ózekti óńirlik ári jahandyq máseleler jóninde pikir almasý.
Sonymen qatar, bul kezdesý tek sımvoldyq qana emes, strategııalyq mánge de ıe. Sebebi bul joly sammıt TMU-ǵa múshe memlekette emes, baqylaýshy el aýmaǵynda ótedi. Bul TMU-ǵa túrki keńistiginen tys elderdiń de qyzyǵýshylyǵy artyp kele jatqanyn kórsetedi jáne uıymnyń birtindep ashyq ári ıkemdi óńirlik platformaǵa aınalyp kele jatqanyn dáleldeıdi. Sammıttiń taqyryby – «Shyǵys pen Batystyń toǵysqan núktesi» bolýynyń ózi pikirtalas keń aýqymda ótýi múmkin ekenin bildiretindeı.
Kún tártibindegi negizgi taqyryp – ekonomıkalyq yntymaqtastyqty tereńdetý, sonyń ishinde Túrki ınvestıtsııalyq qory jobalary portfelin keńeıtý bolýy múmkin. Bul qor – 2023 jyly qurylǵan, ótken jyly jumysyn bastady.
Sonymen qatar, birlesken ınfraqurylymdyq jobalar, ásirese jahandyq logıstıkalyq ózgerister aıasynda mańyzy artyp kele jatqan Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵdary máseleleri de talqylanady. Saýda kedergilerin azaıtý jáne kedendik rásimderdi úılestirý taqyryby da nazardan tys qalmaıdy.
Menińshe, taraptar tsıfrlyq transformatsııa, energetıkalyq qaýipsizdik, klımattyń ózgerýi jáne «jasyl» ekonomıka máselelerin de qozǵaıdy. Sondaı-aq ǵylym, bilim jáne mádenıet salalaryndaǵy yntymaqtastyqty úılestirý, ortaq túrki gýmanıtarlyq keńistigin qalyptastyrý máseleleri de kún tártibinen túspeıdi.
Árıne, halyqaralyq kún tártibi de nazardan tys qalmaıdy, ásirese jahandyq qaýipsizdik arhıtektýrasyndaǵy ózgerister jáne Ýkraınadaǵy soǵysty aıaqtaýǵa baǵyttalǵan kelissózder protsesi aıasynda bul taqyryp nazardan tys qalmaýy tıis. Aýǵanstandaǵy jaǵdaı boıynsha jáne TMU elderiniń bul elmen qarym-qatynasyn damytýǵa qatysty ortaq ustanymy týraly birlesken málimdeme qabyldanýy múmkin.
Sammıt qorytyndysy boıynsha TMU-nyń ortaq strategııalyq baǵytyn rastaıtyn jáne yntymaqtastyqty tereńdetýge saıası erikti bildiretin Býdapesht deklaratsııasy qabyldanady dep kútilip otyr. Mundaı qujattar zańdyq mindettemelerdi qamtymaıdy, biraq beıresmı formattaǵy kezdesýlerdiń aldaǵy sheshimderge baǵyt berip, jańa kelisimderdiń bastamasy bolatynyn atap ótý kerek.
– Qazaqstan kópvektorly syrtqy saıasat ustanatynyn bilemiz. Osyny eskersek, TMU-men yntymaqtastyqtyń mańyzy qandaı?
– TMU jumysyna belsendi qatysýymyz – bizdiń kópvektorly syrtqy saıasatymyzdyń konstrýktıvti jáne proaktıvti deńgeıde júzege asyrylýynyń aıqyn kórinisi.
Qazaqstannyń TMU-ǵa múshe bolýy – bul túrki álemimen yntymaqtastyqty tereńdetýge baǵyttalǵan sanaly tańdaý. Biz TMU elderimen tarıhı-mádenı birlikti, gýmanıtarlyq qundylyqtardy jáne óńir bolashaǵyna qatysty uqsas kózqarasty bólisemiz. Bul – syrtqy saıasattaǵy basqa baǵyttarǵa balama emes, ony tolyqtyratyn mańyzdy vektor.
Kópvektorlylyq degenimiz – Qazaqstan úshin jahandyq jáne óńirlik áriptestermen teńgerimdi qarym-qatynas júıesin qalyptastyrý. Osy turǵydan alǵanda, TMU bizge syrtqy saıasattyń óńirlik ólshemin kúsheıtýge, rýhanı, mádenı jáne ekonomıkalyq turǵydan jaqyn eldermen baılanystardy nyǵaıtýǵa múmkindik beredi.
TMU arqyly Qazaqstan jańa saıası dıalog arnalaryna, saýda-ekonomıkalyq jáne ınvestıtsııalyq yntymaqtastyqty keńeıtýge, ınfraqurylymdyq jáne kólik-logıstıkalyq bastamalardy úılestirýge jol ashady, ásirese «Transkaspıı halyqaralyq kólik dálizin» damytý aıasynda bul uıymnyń mańyzy zor. Sonymen qatar, TMU aıasynda energetıka, tehnologııalyq ınnovatsııalar, tsıfrlandyrý, bilim almasý jáne mádenı dıplomatııa salalarynda da yntymaqtastyǵymyz artyp keledi.
Bul — Qazaqstannyń halyqaralyq arenadaǵy bedelin konfrontatsııa arqyly emes, ózara tıimdi yntymaqtastyq aıasyn keńeıtý arqyly arttyratyn pragmatıkalyq tásil. Túrki elderiniń jaqyndasýy Ortalyq Azııadaǵy ıntegratsııalyq úderisterge serpin beredi jáne Eýrazııalyq ekonomıkalyq formattaǵy áriptestikke qaıshy kelmeıdi. Shyn máninde, TMU – Qazaqstannyń kópvektorly syrtqy saıasatyn júzege asyrýǵa múmkindik beretin kóptegen halyqaralyq jáne óńirlik platformalardyń biri.
Aıta ketý kerek, TMU-ǵa qatysýymyz Reseı, Qytaı, AQSh jáne EO sekildi eldermen strategııalyq áriptestigimizge qaıshy kelmeıdi, kerisinshe ony tolyqtyryp, nyǵaıtady. Bul – bizdiń dıplomatııamyzdyń máni: ashyqtyq, pragmatızm jáne áriptesterge qurmetpen qaraý. Mundaı ustanymdar jahandyq aıqynsyzdyq jaǵdaıynda bizdiń syrtqy saıasatymyzdy turaqty ári ashyq ete túsedi.
– TMU beıresmı sammıtiniń Majarstanda ótkizilýi neni bildiredi? Bul el uıymǵa tolyqqandy múshe bola ma?
– Baqylaýshy mártebesine ıe Majarstannyń sammıt ótetin el retinde tańdalýy – sımvoldyq mánge ıe. Býdapesht EO-ǵa múshe bola tura, túrki álemi men Eýropa arasyndaǵy altyn kópir rólin atqarýǵa umtylatynyn birneshe márte bildirgen. Vıktor Orban úkimeti 2010 jyldan bastap «Shyǵysqa esik ashý» strategııasyn júzege asyryp keledi. Bul baǵyt – EO-nyń shyǵysyndaǵy Túrkııa, Ázerbaıjan, Qazaqstan jáne basqa da eldermen qarym-qatynasty nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan «vengrlik kópvektorlylyq».
EO aıasynda Majarstan shynymen de derbes ustanym ustanatynyn tanytyp keledi. Premer-mınıstr Orban kóshi-qon, sanktsııalyq saıasat, klımattyq kún tártibi men Qytaımen qarym-qatynasy máseleleri boıynsha Brıýsseldi synǵa alyp, «eýropaǵa synı kózben qaraı alatynyn» baıqatyp otyr. Bul – EO ishindegi shıelenisterge sebep bolyp otyr.
Degenmen, Majarstan EO-dan shyǵýdy maqsat etip otyrǵan joq. Kerisinshe, ony ishki reformalar arqyly ulttyq múddelerge saı beıimdeýdi kózdeıdi. Bul turǵydan alǵanda, TMU-men yntymaqtastyq Býdapesht úshin ári sımvoldyq, ári pragmatıkalyq mánge ıe.
Majarstan TÚRKSOI men Túrki akademııasynyń jobalaryna qatysady, TMU elderinen kelgen stýdentterge stıpendııa beredi, odan bólek saýda jáne energetıka salasyndaǵy seriktestikti damytyp otyr. Alaıda Majarstannyń TMU-ǵa tolyqqandy múshe bolý perspektıvalary ázirge naqty emes. Baqylaýshy mártebesi – uıym jobalaryna belsendi qatysýǵa múmkindik beretin yńǵaıly format.
Sonymen qatar, múshelikke ótý EO-men qarym-qatynasty qıyndatýy múmkin. Buǵan 2024 jyly Shýshada ótken TMU beıresmı sammıtinen keıingi EO ókilderiniń reaktsııasy dálel – Jozep Borrel Majarstanǵa EO Keńesiniń mandaty berilmegenin eskertken bolatyn.
Osy faktorlardy eskere otyryp, Majarstan TMU-men baqylaýshy formatynda ıkemdi ári pragmatıkalyq yntymaqtastyǵyn jalǵastyrady dep boljaýǵa bolady.