TMD-ny ne túlen túrtti? - baspasózge sholý
***
Búginde álem qubylmaly ári terbelmeli kúıdi basynan keship tur. Qazaq qoǵamynyń da dúnıe keńistigin sharpyǵan dál osyndaı dinı-rýhanı daǵdarystan alshaq kete almaıtyny túsinikti. Sondyqtan, el ishinde ıslamdy belgili bir hadıster men aıattar aıasynda túsindirmek bolǵan, týra joldan adasyp, aqyr aıaǵynda «basyn qaı jarǵa soǵaryn bilmeı daǵdarǵan» jandardyń kezdesýi biz úshin tańsyq bolýdan, ıa tańdanys týdyrýdan qaldy. Osy oraıda, shynymen de, «olarǵa ne jetpeıdi?» degen saýaldyń týyndary anyq. Árıne, buǵan bir sózben, ımanymyz ben rýhanı tinimizdiń álsireýinen dep jaýap berýge de bolady. Biraq, bul máseleniń «kúrdelený baǵytyna» qaraı damyp bara jatqanyn kórip, ásiredinshildik kórinisterge úrke qaraýymyzǵa túrtki bolǵan mundaı jaıttardyń ıirimi san-salaly, al tamyry tereńde jatqanyn ańǵaramyz. Bul týraly «Egemen Qazaqstan» gazetiniń búgingi sanyndaǵy «Joǵalǵan urpaq. Olardy qaýipti ortadan qalaı qaıtarýǵa bolady?» degen taqyryppen berilgen maqalada jazylǵan.
Basylymnyń atap ótýinshe, «Joǵalǵan urpaq» uǵymy birinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi Batys qoǵamynda dúnıege keldi. Óıtkeni, qalypty ómirdiń oıran-botqasy shyqty - búkil Eýropa eshqandaı maǵynasy joq soǵys órtine orandy. Materıaldyq kúızeliske buryn-sońdy bolmaǵan oı-sananyń tentireýi qosyldy - bul Eýropa elderin «kommýnızm elesi» kezgen, ateıstik ıdeıalar asqynǵan kez edi. Ómiri oıpyl-toıpyl ýaqytqa tap kelgen bútindeı bir urpaq osylaısha «joǵalǵan» bolatyn.
Din isteri agenttiginiń «Din máseleleri jónindegi ǵylymı-zertteý jáne taldaý ortalyǵynyń» jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, belgili abaıtanýshy Asan Omarovtyń aıtýynsha, qatygez ýaqyttyń «qurbany» bolǵan, qazirgi jastary 25-35 aralyǵyndaǵy urpaqqa qoǵam tarapynan túsinýshilikpen qaraýshylyq jetispeı keledi. Uly Abaıdyń: «Adam balasyn zaman ósiredi, kimde-kim jaman bolsa, zamandasynyń bári vınovat», degen ulaǵatyn eskerip, tilge tıek etilgen joǵalǵan urpaǵymyzdy qamqorlyqqa alý, olarǵa kezinde almaǵan jan jylýyn jetkizý qoǵamnyń úlken boryshy.
Din isteri agenttiginiń málimetine súıener bolsaq, búginde konfessııalardyń naqty sany 46 emes, 17. Alǵashqyda 4,5 myń bolǵan dinı birlestiktiń ornynda 3088 dinı birlestik pen olardyń fılıaldary qalǵan. Al tirkelgen dinı birlestikterdiń sany jaǵynan ıslam dini - 72 paıyzdy, pravoslavıe - 9 paıyzdy, katolıktik - 3 paıyzdy, protestanttyq - 14 paıyzdy, al qalǵan konfessııalar 2 paıyzdy quraǵan.
Dat ýrbanısi, qalalardyń kelbetin jasaýmen aty shyqqan daryndy dızaınerlerdiń biri ıAn Geıl Almatyǵa keldi. Megapolıs qalalarda qaptap bara jatqan avtomobılderden aryltýdiń tetikterin biletin ıAn Geıldiń sapary keleshekte qaladaǵy kólik qozǵalystarynan kórinedi dep kútilýde. London, Nıý-Iork, Mehıko, Melbýrn, Kopengagen sııaqty qalalardyń basshylaryna keńes berip, qoıan-qoltyq jumys istegen sáýletker Almaty qalasynyń ákimimen kezdesti. Bul týraly «Egemen Qazaqstan» gazeti «Áıgili arhıtektor ıAn Geıl Almatyny kólik keptelisinen arylta ala ma?» atty maqalasynda jazyp otyr.
Gazetttiń habarlaýynsha, ataqty dızaıner qaı qalamen jumys istese de aldymen jaıaý júrginshiler men velosıpedshilerge arnalǵan joldardy kiriktirýdi qarastyrady. Máselen, bıyl ony Máskeý meri shaqyryp, qaptaǵan mashınalardyń leginen qutqarýdy suraǵan.
Adamzat balasyna ıgiligin tıgizip júrgen ataqty dızaınerdiń arqasynda qazir Kopengagen turǵyndarynyń úshten birinen astamy velosıpedpen, kargobaıkalarmen (aldyna bala salyp júretin velosıped sııaqty kólik) júredi. ıAn Geıldiń arqasynda Eýropada jaıaý júrginshiler júretin eń uzyn Streget kóshesi paıda bolǵan. Sol sııaqty ómir súrý deńgeıi jaǵynan álemdegi eń úzdik 10 qalanyń qataryna kiretin 6 qalada ıAn Geıldiń úlesi bar.
Sonymen, tanymal ıAn Geıl Almatyda qala dızaıny boıynsha dáris oqydy. Qala dızaınyn jaıaý júrginshiler men velosıpedshilerge laıyqtap jasaý jóninde onyń oqyǵan dárisine Almaty qalasynyń ákimi Ahmetjan Esimov qatysyp, mundaı múmkindikti, dızaınerler, arhıtektorlar, jobalaý uıymdarynyń basshylary, joǵary oqý oryndarynyń stýdentteri de jibergen joq.
«Sizderdiń qalalaryńyz barynsha jasyl, aǵashtary kóp, kóshelerińiz keń eken. Bul trotýarlardy, velosıped, tramvaı joldaryn, avtomobıl qozǵalysyn syıdyrýǵa múmkindik beredi. Qala kelbetin ózgertýde múmkindikterińiz óte mol. Kólik qurylymyn teńestirýge ábden bolady», deıdi ıAn Geıl.
Óz kezeginde Almaty ákimi megapolıste kólik keptelisin azaıtýda qyrýar jumystar atqarylyp jatqandyǵyn, velosıpedti utymdy paıdalaný isi keńinen nasıhattalýda ekendigin jetkizdi. Mysaly, sońǵy bes jyl ishinde velosıped satý qalada 6 ese ulǵaıǵan, ony jóndeıtin sheberhanalar da paıda bolýda. Almaty tujyrymdamasynda jerasty parkıngterine, mýnıtsıpaldy kólikke úlken mán berilýde.
«1600 avtobýstyń teń jartysy mýnıtsıpıaldiki ári gazben jumys isteıdi. Budan ózge biz 195 jańa trolleıbýs satyp aldyq, metropolıtenniń jańa stansalaryn salýdamyz, JRT-tiń jobasy da qolǵa alynýda. Qoǵamdyq kóliktiń jumysyn retke keltirgen soń keıbir kóshelerde jeńil avtomobılderge shekteý qoıylady. Sóıtip, biz jaıaý júrginshi men velosıpedshilerge keń jol ashatyn bolamyz. Almatyda sońǵy jyldary velosherý jıi ótip keledi, men ózim aıtyp ótkendeı, velosıped sport bolýmen qatar, qozǵalys kóligi», - dedi Ahmetjan Esimov.
Shara sońynda Almaty ákimi Ahmetjan Esimov pen dızaıner ıAn Geıl álemniń iri qalalarynda kólikke qatysty júzege asqan ozyq ıdeıalardyń Almatyda da qolǵa alynýy úshin birlesip jumys isteýge ýaǵdalasty.
***
Qarasha aıynyń sońynda Almatyda Toyota saýda belgisine tıesili qosalqy bólshekterdi satýmen aınalysatyn otyzdan astam dúken jabylyp qaldy. Buǵan «BMF Grýp» (Toyota motor Corporation ókili) JShS-niń haty túrtki boldy. Bul týraly «Aıqyn» gazetiniń búgingi sanyndaǵy «Japon bólshekteri nege shekteldi?» degen maqalada aıtylady.
Basylymnyń jazýynsha, hatta quqyq ıelenýshiniń ruqsatynsyz Toyota taýar belgisin paıdalanýǵa, satýǵa jáne saqtaýǵa tyıym salynǵan. Buǵan ıntellektýaldyq menshik quqyqtaryn paıdalaný salasyndaǵy zańdardyń solqyldaqtyǵy men ondaǵy qarama-qaıshylyqtar sebep. Tanymal saýda belgileriniń quqyq ıelenýshileri osyny barynsha paıdalanyp, naryqty monopolııalandyrýǵa kúsh salyp jatyr.
Qazaqstandyq kásipkerlerdiń basym bóligi Reseı men Belorýssııa bıznesmenderimen joǵaryda kórsetilgen taýarlardy jetkizý týraly kelisimshart bekitken. Biraq, onyń baǵasy KO BEK quramyna kirmeıtin úshinshi memleketterdiń taýarlarymen salystyrǵanda 15-50 paıyz qymbat. Qazaqstandyqtardy mundaı áreketke TMK tarapynan qoıylǵan shekteýler ıtermeledi. Buryn kásipkerler taýar jetkizip beretin kompanııany óz qalaýynsha tańdap alatyn jáne tutynýshylarǵa baǵasy arzan ónimder usynyp keldi. Keden odaǵyna múshe memleketterdiń jergilikti zańdaryn qoldanýdaǵy qaıshylyqtardyń kesirinen bizdiń bıznesmender valıýtany kórshi elderdiń ekonomıkasyna ınvestıtsııalap otyr. Biz olardy suranyspen qamtamasyz etemiz, nátıjesinde óz qolymyzben reseılikter men belorýstyqtarǵa jumys oryndaryn ashyp beremiz. Al, óz elimizde kún saıyn otandyq kásipkerlerdiń bıznesi jabylyp, qosalqy bólshekter baǵasy sharyqtap jatyr. Bul óz kezeginde el ekonomıkasyna keri áser etýde.
Sapaly (túpnusqa) qosalqy bólshekterdi jetkizýshi kompanııalar TMK tarapynan qoıylǵan shekteýler men qosalqy bólshekterdi satyp alý geografııasynyń ózgergenine qaramastan jumysty jalǵastyryp keldi. Kontrafaktilik, sonyń ishinde, sapasy nashar jasandy ónimdermen kúresti jeleý etken BMF-grýpp ıntellektýaldyq menshik salasyndaǵy zańdardyń solqyldaqtyǵyn, qalyptasqan sot tájirıbesiniń joqtyǵyn paıdalanyp otyr. 2 jyldan beri ózderi quqyq ılenýshi bolyp tabylatyn saýda belgisin satýdy shekteý arqyly shaǵyn jáne orta bızneske qysym kórsetýde.
Toyota saýda belgisiniń azamattyq aınalymǵa engizilgen taýarlaryn adal aqshasyna satyp alatyn kásipkerlerdiń birqatary Toıota tańbasyn zańsyz paıdalandy dep sotqa tartyldy. Al, sottar ıntellektýaldyq menshik máselelerine qatysty isterdi qaraǵanda taýarlardyń zańdy aınalymǵa engizilý faktisin, kásipkerlerdiń taýardy adal satyp alǵanyn jáne saqtaǵanyn, saýda belgisi ıesiniń taýarǵa zańdy tańba basqanyn eskermeıdi. Kerisinshe, quqyq ıelenýshini jaqtap, kásipkerlerdi aıyptaýǵa kóshedi. Osylaısha, qarama-qaıshylyqqa toly sot tartystaryn týdyrǵan BMF táýelsiz jetkizýshi kompanııalardyń bıznesiniń jabylýyna negiz qalap beredi.
Shekteý qoıylýyna baılanysty elimiz boıynsha myńdaǵan jeke kásipker saýda belgisi tańbalanǵan sapaly qosalqy bólshekterdi ákelýdi toqtatty. Rynokty sapasyz taýarmen eriksiz toltyrdy. Sebebi, Brend taýarlar Ádilet mınıstrligi Kedendik baqylaý komıtetiniń ıntellektýaldyq menshik reestrine engizildi jáne ol quqyq ıelenýshiniń ruqsatynsyz aınalymǵa shyǵarylmaıdy. Taýar belgisimen tańbalanǵan ónimderdi ákelýge qoıylǵan shekteýler kedendik shekarany zańsyz kesip ótý tásilderiniń artýyna yqpal etip, kóleńkeli bıznestiń qalyptasýyna negiz bolady. Sóıtip, bıýdjetke túsetin mindetti alym-salyqtardyń qysqarýyna jáne memlekettik qyzmetkerler arasynda jemqorlyq zań buzýshylyqtardyń kóbeıýine ákep soqtyrady.
Bizdi eldegi kásipkerlerdiń basym bóligi, ıaǵnı, Qazaqstan boıynsha 30 myńnan astam adam qoldap otyr. Osyǵan oraı, úkimet músheleri men parlament depýtattarynan ıntellektýaldyq menshik salasyndaǵy qarym-qatynastardy retteıtin zań aktilerine ózgerister engizip, Qazaqstan aýmaǵyna taýarlardy saýda belgisi ıesiniń kelisiminsiz ımporttaýǵa ruqsat berýdi ótinemiz. Bizdiń oıymyzsha, TMK-nyń áreketinen aldaǵy ýaqytta ózge taýar belgilerin ıelenýshiler de úlgi alýy múmkin. Saldarynan halyqtyq tutyný taýarlarynyń edáýir bóligi monopolııalanyp shyǵa keledi. Munyń bári túptep kelgende tutynýshyǵa keri áser etpek. Elimiz damýynyń qazirgi satysynda paralleldi ımportty zańdastyrý arqyly adal básekelestikti damytýǵa, taýarlar men qyzmetter baǵasyn tómendetýge, myńdaǵan azamatty qosymsha jumyspen qamtýǵa múmkindik týǵyzýǵa bolady. Bul bıýdjetke turaqty paıda túsýin qamtamasyz etip, táýelsiz Qazaqstan azamattarynyń Konstıtýtsııada kórsetilgen tańdaý quqyǵyn paıdalanýyna múmkindik beredi, deıdi basylym.
Jetpis jyl ómir súrgen qyzyl ımperııa aqyrynda toz-tozy shyǵyp, shańyraǵy opyrylyp túsken. Ornyna árqaısysynyń jeke shekarasy, ulttyq qarjysy, armııasy bar on bes táýelsiz respýblıka boı kóterdi.
Olar Táýelsiz Memleketter Dostastyǵy (TMD) dep atalatyn odaq qurýǵa umtylǵan. Qysqasy, TMD-nyń qabyrǵasy 1991 jyly sol kezdegi Qazaqstannyń astanasy Almatyda qalanǵany belgili, dep jazady «Aıqyn» gazeti búgingi sanyndaǵy «TMD-ny ne túlen túrtti?» degen maqalasynda.
Basylymnyń atap ótýinshe, jyl saıyn memleket basshylarynyń sammıti ótip, memleketaralyq belgili bir qujattarǵa qol qoıylǵanymen, TMD Eýroodaqtaı, ne bolmasa, Ońtústik Shyǵys Azııa, Latyn Amerıkasyndaǵy ondaǵan memleketterdiń basyn qosyp otyrǵan irgeli uıymdardaı jasampazdyq deńgeıge jete almady. Odan tys Dostastyqtyń shańyraǵyn shaıqaltyp ótken «túrli-tústi» tóńkeristi de umytýǵa bolmaıdy. Táýelsizdigin baıandy etpeı jatyp, keıbir respýblıkalarda azamat soǵysy, memleketaralyq qaqtyǵystar burq ete tústi. Aıta ketetin bolsaq, Tájikstandaǵy 100 myńǵa tarta adamnyń basyn jalmaǵan ońtústik, soltústik soǵysy, Taýly Qarabaq úshin Ázirbaıjan men Armenııa arasyndaǵy qandy qaqtyǵys, Grýzııadaǵy Adjarııa, Abhazııa, Ońtústik Osetııa soǵystary, Moldovanyń qaq bólinýi, ultaralyq qyrǵyz ben ózbek janjaly, Ándijandaǵy ózbekterdiń kóterilisi, t.b. Ásirese, «túrli-tústi tóńkeris» degen atpen qalǵan Grýzııadaǵy, Ýkraınadaǵy, Qyrǵyzstandaǵy memlekettik tóńkerister jalpy TMD elderin úrkitip-aq tastady. Máselen, 2003 jylǵy qarashadaǵy Grýzııadaǵy «raýshan gúli», 2004 jylǵy qarasha-jeltoqsandaǵy Ýkraınadaǵy «qyzǵylt-sary», 2005 jylǵy naýryzdaǵy Qyrǵyzstandaǵy «qyzǵaldaq» tóńkeristeri TMD elderine ózgeshe lep ákeldi. Bılikke batysshyl, ıaǵnı eýroatlanttyq kózqarastaǵy basshylardy shyǵardy. Olar basynda Reseı turǵan TMD-dan góri Batysqa kóbirek den qoıdy. Biraq 2010 jyly jańa memlekettik tóńkeris kezinde qyrǵyz bıliginen Qurmanbek Bakıev taıdyryldy. Sol jyly Ýkraınada ótken prezıdent saılaýynda Vıktor ıÝşenko ornynan ketti. Bıyl Grýzııa bıliginiń tizgin-shylbyryn qolǵa ustaǵan Mıhaıl Saakashvılıdiń basynan baq, astynan taq taıdy. Osylaısha Batystyń qoldaýymen taqqa mingen eýropashyl basshylar «túrli-tústi revolıýtsııa» shyrǵalańdaryn ózderimen birge ala ketti. TMD sheńberindegi alasapyran osymen bitken sııaqty kóringen. Biraq olaı emes eken. Qarashanyń sońǵy kúnderi daý Ýkraınada taǵy burq ete tústi. Qazir ol eldegi jaǵdaı kún sanap ýshyǵyp barady. Ras, alǵashynda kóshege shyqqan narazy toptyń sherýi beıbit túrde bastalǵan. Alǵa qoıǵan maqsattary aıqyn edi. Ol - qalaıda Eýroodaqpen arada bolatyn kelisimge qol qoıý, vızasyz júrip turý, saýda-sattyqta birshama jeńildikter alý, erkin saýda aımaqtaryn qurý máselesi-tuǵyn. Bir qaraǵanda bári durys, bári ońdy kóringen. Tipti basynda ıAnýkovıch turǵan bıliktiń ózi bir jarym jyl osy máseleni alǵa tartyp, halyqtyń kóńilin aýlady. Endi kelip, sol qujatqa qol qoıýǵa bir apta qalǵanda bılik baǵytyn 180 gradýsqa ózgertip, ózgeshe saırap shyǵa keldi. Al 30 qarasha kúngi qandy oqıǵa, ıaǵnı arnaýly jasaqtyń alańdaǵy halyqty aıaýsyz uryp soǵýy, oqıǵanyń aıaqasty maqsatyn ózgertip jiberdi. Endi ashý-yzaǵa býlyqqan jurt tek «Eýroodaqpen birigeıik dep qana emes, prezıdent pen úkimet ornynan ketsin» degen qatań talap qoıdy. Ereýilshiler sany bir mıllıonǵa taqady. Bul ońaı kúsh emes. Sherý Ýkraınanyń kóptegen qalalaryn qamtydy. Ásirese, Batys aımaqtar erekshe belsendilik tanytýda. Úkimet basy Azarov pen prezıdent ıAnýkovıch tyǵyryqqa tireldi. Bılikte daǵdarys bastaldy. Sherýshilerdi qýyp taratý, elge tótenshe jaǵdaı engizý máseleleri de qaraldy. Biraq jaǵdaı budan da ýshyǵyp ketetinin túsingen bılik bul nusqalardy keıinge qaldyrǵanǵa uqsaıdy. Jeltoqsannyń 3-i kúni ótken Radanyń otyrysynda úkimetke senimsizdik tanytý, ornynan ketirý máselesi kóterildi. Biraq daýys berý kezinde Radadaǵy oppozıtsııalyq kúshterdiń daýysy (Úkimetti ketirý úshin 226 daýys kerek edi. Biraq oppozıtsııa 196 daýys qana jınaı aldy) jetpedi. Azarov úkimeti ornynda qaldy. Úkimet basy jedel Eýroodaqpen de, Reseımen de kelisim júrgiziletinin málimdedi. Biraq Eýroodaq Ýkraına bıliginiń bul usynysyn keıinge qaldyratynyn habarlady. Demek, resmı Kıev endi basty nazardy Máskeýmen qarym-qatynasqa aýdarmaq. Biraq kóshege shyqqan halyqtyń qarqyny qatty. Osyǵan qarap-aq, Ýkraına bıligi shatqaıaqtap turǵanyn ańǵarýǵa bolady. ıAǵnı áýpirimdep, ázirge bılik tizginin ustap qalǵanymen, qyr astynda prezıdent saılaýy kele jatyr. Dál sol saılaýdan ıAnýkovıchtiń súrinbeı ótýi ekitalaı.
Jaraıdy, ábden saıasılanǵan ýkraın halqynyń tirligi óz aldyna deıik, keshe Reseı prezıdenti Pýtın Armenııaǵa saparlap baryp qaıtty. Maqsat - Erevandy óz jaǵyna tartý, ıaǵnı Kedendik odaqqa múshe etý. Qara kóbeıtý. Pýtın úıip-tógip ýáde berdi. Resmı Erevan keliskenimen, oppozıtsııa óre túregeldi. Olar «Táýelsiz Armenııa», «Pýtın úıińe qaıt» dep aıqaılady. Birneshe júz adam sherýge shyqty. Óıtkeni Armenııa da Eýroodaqpen yntymaqtastyq jaıly kelisimge qol qoıýǵa tıisti elderdiń biri edi. Biraq Reseı aldynda saıası jáne ekonomıka salasynda óte táýeldi. Sodan bolar, Pýtınniń yńǵaıyna peıil tanytty. Desek te, resmı Erevan Máskeýge qarsy ýáj aıtpaǵanymen, halyq tańdaýy basqa. Demek, Armenııada da aldaǵy ýaqytta úlken bir daýyldyń dúbiri seziletin syndy.
Saıası dúbir táýelsizdik alǵaly beri 24 úkimet, 4 prezıdent aýystyrǵan qyrǵyz elinde de estiledi. Qazir aıyrqalpaqtylardyń ońtústik astanasy bolyp esepteletin Osh shaharynda da tirlik ońyp turǵan joq. Munda 20 qarasha kúni qamaýǵa alynǵan oppozıtsııadaǵy depýtat Ahmetbek Keldibekovti bosatý úshin onyń jaqtastary sherýletip jatyr. «Eger de ony bosatpaıtyn bolsa, aldymen biz Osh, Jalal-Abad oblystyq ákimshilikterin basyp alamyz, Ońtústikti tolyqtaı ózimizge qaratyp, Bishkekke baramyz. Bılikti óz qolymyzǵa alamyz» degen urandar tastaýda. Munyń arty nemen tynbaq? Boljam aıtý qıyn. Desek te, 2005 jáne 2010 jyly bolǵan memlekettik tóńkeristerdiń ózi osyndaı usaq-túıekten bastaý alǵany belgili. Tóńkeris jasaýda qazir qyrǵyzdardyń tájirıbesi jetkilikti. Bir qyzyǵy, Ýkraınada anadaı jaǵdaı bolyp jatqanda Batys Qazaqstanǵa Eýroodaqpen assotsıatsııa týraly kelisimge kelýge usynys jasady. ıAǵnı seriktestik jáne yntymaqtastyq kelisimi. Biraq buǵan resmı Astana ne demek? Bul usynystyń astarynda ne jatyr?
...Suraq kóp.
