Tyń ıgerý, «hrýşevka», Qytaıǵa arnalǵan avtozaýyt: Kazinform 60 jyl buryn ne jaıynda jazdy
ASTANA. KAZINFORM – Agenttiktiń 105 jyldyǵyna arnalǵan materıaldar toptamasyn jarııalaýdy jalǵastyramyz. Saraptamalyq sholýshy Vladımır Kýrıatov muraǵattan keńes mamandarynyń qatysýymen Qytaıda boı kóteretin birinshi avtomobıl zaýytynyń qurylysy týraly jazba tapty.
Hrýşev jylymyǵy jáne qyrǵı-qabaq soǵys
1954 jyldan 1964 jylǵa deıingi kezeńdegi Qazaqstan ómiri oqıǵalarǵa toly boldy. Tyń ıgerý, júgeri epopeıasy, ǵaryshty ıgerý, áıgili «hrýşevkalar» qurylysy - bul oqıǵalardyń bolmashy bóligi ǵana.
Keıinirek «Hrýşev jylymyǵy» dep atalǵan sol bir ýaqytta «Stalınge tabyný» týraly alǵash ret aıtylyp, saıası tutqyndardy túrmeler men lagerlerden bosatý, zańsyz sottalǵandardy zańdy túrde aqtaý bastaldy.
El ózgerdi, adamdar ózgerdi. Respýblıka basshylyǵyna basqarý organy qyzmetkerleriniń jańa tolqyny keldi. Olardyń arasynda Dinmuhammed Qonaev ta bar edi.
KSRO basshysy Nıkıta Hrýşevke keler bolsaq, ol da ózin jańa úlgidegi keńestik kóshbasshy retinde kórsete bildi. Ol Nıý-Iorkte, Parıjde, Berlınde jáne basqa da kóptegen sheteldik astanada bolyp, saıası júıeniń aıyrmashylyǵyna qaramastan senimdi seriktes bola alatyn jańartylǵan KSRO-ny álemge pash etýge tyrysty.
Gazetter birtindep ıdeologııadan arylyp, Odaqqa sheteldik delegatsııalar, brıtandyq modelder, sýretshiler men jýrnalıster jıi kele bastady.
Aqparat agenttiginiń sol bir zaman rýhyna tolyq saı keletin jazbalarynyń biri mynadaı. «Iv Montan syılyǵy» degen taqyryppen berilgen aqparatta áıgili frantsýz ánshisi Iv Montan men onyń áıeli – áıgili aktrısa Sımona Sınoreniń Keńes odaǵyna kelýi (1957 jylǵy 13 qańtar) týraly aıtylady.
Olardyń odaqqa kelýi tis tehnıgi ıAkov Ilıch Gotman otbasyndaǵy mańyzdy oqıǵamen tuspa-tus keldi. Onyń áıeli Natalıa Pavlovna sol kúni egizderdi – ul men qyzdy dúnıege ákeldi. Kóp uzamaı Qaraǵandy poshtasynan Máskeýge Iv Montan men Sımona Sınorege jedelhat kelip tústi: «KSRO-ǵa kelýlerińizdiń qurmetine dúnıe kelgen egizderimdi sizderdiń esimderińizben ataımyn».
Budan ári birneshe kúnnen keıin Nıjnıı pochtalon kóshesindegi №17 úıge: «Ata-analardy quttyqtaımyz, anasy men sábılerge densaýlyq, tyń kúsh tileımiz. Nazarlaryńyz kóńilimizge qatty áser etti. Iv pen Sımone». 11 qańtarda frantsýz tilinde jazylǵan qoltańbasy bar kúmis tostaǵandar salynǵan paket jetti. Birinde – «Sımonadan Ivke», al ekinshisinde – «Ivten Sımonege» dep jazylǵan.
Keńes azamaty úshin «óz shekarasy» týraly mundaı áńgimeler janǵa shıpa edi. Biraq tutastaı alǵanda, bul halyqaralyq qatynastardaǵy eń qıyn kezeń bolatyn. Taıvan máselesi shıelenise tústi, Kýbada tóńkeris boldy. Vetnam soǵysy bastalyp, Afrıka men Taıaý Shyǵys dúrligin jatty. Áskerı tóńkeris birinen keıin ekinshisine ulasty.
Qyzyqty derek: Fashıstik Germanııa tize búkkennen keıin 10 jyl ótken soń ǵana bul soǵys zańdy túrde aıaqtaldy.
1955 jyly 25 qańtarda KSRO Joǵarǵy keńesi tóralqasynyń «Keńes odaǵy men Germanııa arasyndaǵy soǵys jaǵdaıyn toqtatý týraly» Jarlyǵy shyqty.
Qujatta: «KSRO Joǵarǵy keńesiniń tóralqasy Germanııamen soǵys qımyldary toqtatylǵannan beri shamamen 10 jyl ótse de, Germanııa áli de bóliný jaǵdaıynda jáne beıbit kelisimge ıe emes, al german halqy basqa halyqtarǵa qaraǵanda teńsizdikte qalyp otyr dep sanaıdy», - delingen.
KSRO paıymdaýynsha, uzaqqa sozylǵan kelissózderdiń sebebi Batys Germanııany qaıta qarýlandyrý jáne onyń «agressıvti áskerı toptarǵa» qosylýy boldy...
1962 jyly Karıb daǵdarysy bastaldy. KSRO men AQSh arasyndaǵy qarym-qatynas shegine jetti. «Imperıalıstik agressııany toqtatý», «arab halyqtarynan qandy qolyńdy tart», «otarlaýshylardy tejeý» sııaqty taqyryptar sol ýaqyttyń belgisine aınaldy.
Tyń ıgerý
Sıpattap otyrǵan onjyldyqta keńes basshylyǵy ındýstrııalandyrý baǵytyn jalǵastyrǵanymen aýyl sharýashylyǵyn damytýda da aıtarlyqtaı betburys jasady. Sol kezdegi mega-jobalardyń biri tyń ıgerý boldy.
1954 jyly naýryzda Qazaqstanda, Sibirde jáne basqa óńirlerde «astyq óndirisin odan ári ulǵaıtý, tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerý týraly» sheshim qabyldandy. Eger 1953 jyly respýblıkamyzdyń úlesine burynǵy KSRO-nyń bıdaı egis alqaptarynyń 11,3 paıyzy tıesili bolsa, al 1960 jylǵa qaraı bul kórsetkish 30 paıyzǵa jetti. 1956 jyly Qazaqstan alǵashqy mıllıard put (1 put 16,3 kelige teń) astyq tapsyrdy.
Sol kezdegi qazaqstandyq BAQ-tyń taqyryptary da bul jaıynda syr beredi: «Biz mıllıondaǵan gektar tyń jerdi ıgerip, astyq óndirisin arttyramyz!», «Tyń jerlerdi gúldengen alqaptarǵa aınaldyraıyq!», «Jańa jerlerdi ıgerý - bizdiń jaýyngerlik mindetimiz».
Gazet muraǵattarynda 1954 jyly aqpanda ótken partııanyń VII sezinde Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq komıtetiniń aýyl sharýashylyǵy jónindegi hatshysy F. Káribjanovtyń sóılegen sózi kezdesedi. Ol bylaı dep atap ótedi: «Jańa jerlerdi ıgerý úshin bizge kóptegen tehnıka bólinip jatyr. Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi qazir oblystarǵa osy tehnıkanyń jetýin jedeldetý, mehanızator kadrlaryn daıarlaýdy uıymdastyrý, bólingen qorlar boıynsha qurama úılerdi, shatyrlardy, munaı ydystaryn jáne taǵy basqalaryn alýdy qamtamasyz etý úshin birqatar shara qabyldanady…»
Aqparat agenttiginiń habarlarynda tyń ıgerýge qatysty málimetter jan-jaqty berildi.
Tyń jerlerdi ıgerýge búkil qyzmet jumyldyryldy. Bılik tyń ıgerýshilerdi janar-jaǵarmaımen der ýaqyty qamtamasyz etýge tyrysty.
Bul turǵyda Túımazy – Omby munaı qubyry jelisiniń qurylysy týraly aqparat qyzyǵýshylyq týdyrady. «Onyń qurylysy Sibir aýdandary úshin de, Qazaqstannyń soltústik-shyǵys oblystary úshin de zor mańyzǵa ıe, Munaı tyń jerlerdi ıgerý aýdandaryna ótedi» (1956 jylǵy 7 tamyz).
Buryn-sońdy bolmaǵan astyqty bir jerde saqtaý kerek bolǵandyqtan, tıisti ınfraqurylym tyń qarqynmen salyndy. Qostanaı mańynda elimizdegi eń iri elevatorlardyń biriniń jedel qurylysy bastaldy. «Qosymsha qoımalary bar ol 22 myń tonna astyqty saqtaı alady», - dep jazady tilshi (1958 jylǵy 24 shilde).
1960 jyly Qazaqstan kınoteatrlarynyń ekranynda «Kóterilgen tyń» fılminiń alǵashqy eki serııasynyń kórsetilimi bastaldy.
Júgeri men mal sharýashylyǵy bedeli jaıynda
Alaıda, Qazaqstan ómirinde tyń jerlerden bólek taǵy birneshe tanymal aýyl sharýashylyǵy jobasy boldy. Solardyń biri – júgeri ósirý.
«Júgeri qazaqstandyq alqaptardyń patshaıymy bolýǵa tıis» degen ortaq ataýmen júgeri egýge kirisken Shyǵys Qazaqstan oblysy aýyl sharýashylyǵy eńbekkerleri týraly aqparattyq agenttiginiń sýreti jarııalandy «Osy jyly bir mıllıon tonna júgeri súrlemin daıyndaý týraly sheshim qabyldandy, bul byltyrǵydan eki ese kóp» (1958 jylǵy 22 mamyr).
Biraq sol kezde ekinshi tyń dep atalatyn taǵy bir joba – mal sharýashylyǵyn damytý da qyzyǵýshylyq týdyrady.
1963 jyly aqpanda Qazaqstanda malshylarynyń alǵashqy respýblıkalyq sleti ótti. «Jas shopandardyń úlken keńesi» (27 aqpan) degen taqyryppen berilgen aqparattyq agenttiktiń materıalynda respýblıkamyzdyń astanasyna Qazaqstannyń túkpir-túkpirinen 1 200 jas shopan, mamandar men ǵalym qoı ósirýshiler jınalǵany týraly aıtyldy. Slet Abaı atyndaǵy Qazaq akademııalyq opera jáne balet teatrynda ótip, onda erekshe kózge túsken malshylar marapattaldy.
- Marapattalǵandardyń atynan Gýrev oblystyq Mahambet óndiristik basqarmasy «Peredovık» keńsharynyń aǵa shopany Saqan Dáýletqalıev sóz sóıledi... Ol jas shopandar Qazaqstannyń jańa tyń jerlerin tezirek ıgerý úshin bárin jasaıdy dep sendirdi, - delingen habarlamada.
Osy oraıda aıta keterligi, buǵan deıin aǵa shopan Sakan Dáýletqalıevke N. Hrýşevten hat kelgen bolatyn.
Onda: «Sizdiń tájirıbeńizdi, jumys ádisterin búkil Qazaqstannyń jáne eldiń basqa aýdandarynyń ujymsharlary men keńsharlary zerttep, keńinen qoldanýy óte mańyzdy», - dep jazdy KSRO basshysy shopanǵa.
Mal sharýashylyǵyn damytýǵa jáne shopan kásibiniń mártebesin arttyrýǵa kóp kóńil bólindi. Aqparat agenttigi jańa kadrlardy tárbıeleý, urpaqtar sabaqtastyǵy týraly da habar taratty.
«Shırek ǵasyr boıy Kúdebaı Isanqulov Shalqar óndiristik basqarmasy Nura keńsharynda qoı baqty. Tájirıbeli malshynyń ornyna onyń uly Shárip keldi. Ol shopandar kýrsyn bitirip, ákesinen edilbaı tuqymdy otardy qabyldap aldy. Qazir Shárip Qudabaevtyń otary kúıli, qystan ólim-jitimsiz shyqty. Jaqynda tóldeı bastaıdy. Jas shopan ár júz qoıdan 125 qozy jáne ár qoıdan úsh keli jún almaq» (1963 jylǵy 6 sáýir).
Agenttiktiń kelesi jazbasynda malshylar qatarynyń qalaı tolyqtyrylyp otyratyny jaıynda habarlanady: «Jambyl. Munda mal sharýashylyǵynda jumys isteýge nıet bildirgen oblystyń orta mektep túlekteriniń alǵashqy sleti ótti... 734 túlektiń 619-y aýyl sharýashylyǵynda, onyń ishinde 400-i mal sharýashylyǵynda jumys isteýge sheshim qabyldady, 239 adam shopan bolýǵa sheshim qabyldady (1963 jylǵy 3 shilde).
Indýstrııalandyrý jáne Qytaımen dostyq
Nıkıta Hrýşev tusynda QHR-men dostyq destanılızatsııa baǵytyna baılanysty birshama nasharlady. Alaıda, bul kenetten nemese birden bolǵan joq. Alǵashqy ýaqytta keńestik baspasózi keńes-qytaı dostyǵyn áspettep baqty.
1955 jyly aqpanda Keńes odaǵy men Qytaı Halyq Respýblıkasy arasyndaǵy dostyq, odaqtastyq jáne ózara kómek týraly kelisimniń bes jyldyǵyna oraı kóptegen maqala men jazba jaryq kórdi.
Agenttiktiń fotojylnamasynda keńestik mamandardyń qatysýymen salynǵan Qytaıdaǵy alǵashqy avtomobıl zaýytynyń qurylysy týraly qyzyqty fakt jazylǵan. Sýretterdi agenttik pen Qytaıdyń Sınhýa aqparat agenttigi usyndy. Bul eki jetekshi aqparattyq seriktestiń dostyǵy sol ýaqytta qalanǵanyn kórsetedi.
Búgingi tańda «Kazinform» pen «Sınhýa» sol dástúrdi únemi kásibı baılanysta bola otyryp ári bir-birin ár túrli bastamalarda qoldaý arqyly jalǵastyryp keledi.
Ótken ǵasyrdyń 50-60 jyldarynda respýblıka ómirinde kóptegen mańyzdy oqıǵa oryn aldy. Metallýrgııa damydy, onyń ishinde tıtan óndirile bastady, ónerkásiptiń jańa salalary paıda boldy.
Aýyl sharýashylyǵyn damytý úshin sýarý qurylystary belsendi salyndy. Bul turǵyda olardyń eń irileriniń biri - 1956 jyly paıdalanýǵa berilgen Qyzylorda bógeti týraly aıtqan jón. Ony 20 myńnan astam qurylysshy, onyń ishinde tutqynǵa túsken 1 200-den astam japon sarbazdary turǵyzdy. Qurylysshylar úshin Tasbóget qalalyq úlgidegi aýyl boı kóterdi.
1957 jyly 31 shildede KOKP OK jáne KSRO Mınıstrler keńesi «KSRO-da turǵyn úı qurylysyn damytý týraly» tarıhı qaýly qabyldady. Respýblıkada kópqabatty turǵyn úı belsendi túrde salyna bastady.
1964 jyly Hrýşev dáýiri aıaqtaldy. Sol kezdegi resmı baspasózde bul týraly bylaı dep jazdy: 14 qazanda KOKP Ortalyq komıtetiniń plenýmy ótti. KOKP plenýmy joldas N.S. Hrýşevtiń jasynyń kelýine jáne densaýlyq jaǵdaıynyń nasharlaýyna baılanysty KOKP OK birinshi hatshysy, KOKP OK tóralqasynyń múshesi jáne KSRO Mınıstrler keńesiniń tóraǵasy mindetterinen bosatý týraly ótinishin qanaǵattandyrdy».
Aıta keteıik, 2025 jyly 13 tamyzda elimizdegi eń kóne medıaresýrstardyń biri - Kazinform halyqaralyq aqparat agenttigine 105 jyl tolady.