Teńge: ótkeni, búgini jáne keleshegi
ASTANA. KAZINFORM – Búgin ulttyq valıýtamyz – teńge kúni. Osy ataýly dataǵa oraı el turǵyndarynan qolyna alǵash tıgen teńgeni qandaı maqsatqa jumsaǵanyn jáne Qazaqstannyń mádenı qundylyqtary men tarıhyn nasıhattaý maqsatynda «Saq stılinde» aınalymǵa shyqqanyna bir jyl tola qoımaǵan 5 000 teńgelik banknotanyń dızaınyna qatysty pikirlerin bilgen edik.
Sońǵy ýaqytta elimizdiń qarjy naryǵyna tsıfrlyq tehnologııalar jappaı engizilip, turǵyndar onyń ıgiligin de kórip otyr. Sonyń jarqyn mysalynyń biri – qolma-qol aqsha dáýiriniń kelmeske ketip bara jatqany. Aıtalyq, 2020 jyldan bastap qolma-qol aqshasyz tranzaktsııalar kólemi 5,5 ese ósip, 2024 jyldyń 8 aıynda 100 trln teńgege jetti. 2022 jáne 2023 jyldary jyl saıynǵy ósim 40 paıyzdan asty. Al bıyl 15 paıyzǵa deıin baıaýlaǵanyna qaramastan, 17 paıyzǵa teń ortasha álemdik ósý qarqynyna jaqyndady. Negizgi úles, ıaǵnı qolma-qol aqshasyz tólemderdiń 80 paıyzy - ınternet jáne mobıldi qurylǵy arqyly jasalatyn tólemder: 82 trln teńge somasyna 4,4 mlrd tranzaktsııa. Demek, jyldan jylǵa qolma-qol aqshamen esep aıyrysý kóleminiń qysqara beretini sózsiz. Mundaı jaıtty saýal salǵan el turǵyndarynyń pikirlerinen de baıqaýǵa bolady.
Máselen, Ulttyq bank tóraǵasynyń keńesshisi Bınur Jalenov búginde qolma-qol aqshany múldem ustamaıtynyn aıtady.
«Alǵashqy teńgemdi mekteptegi baıqaýda tapqan edim. Ony anama syılyq alýǵa jumsadym. 5 myń teńgelik jańa qaǵaz aqshany kórdim, dızaıny qatty unaıdy. Degenmen, ózim qolma-oql aqshany múldem ustamaımyn», - dedi ol.
Ekonomıst Oljas Qudaıbergenov te qolma-qol aqshamen esep aıyrysýyn jyldan jylǵa azaıtyp kele jatqanyn aıtady.
«5 myń teńgelik jańa kýpıýrany kórdim. Kólemi kishireıgen, yńǵaıly. Qolma-qol aqsha qoldanamyn. Biraq, árıne jyldan jyldan azaıyp kele jatyr. Shyǵystar men jaǵdaı birte-birte qolma-qol aqshasyz esep aıyrysýǵa kóshýge ıtermeleıdi. Al alǵashqy teńgemdi qaıda jumsaǵanyma keler bolsam, ol kezde mektepte 5 synyp oqıtyn edim. Qaǵaz tıyndar bolǵan edi. Naqty esimde joq, degenmen, dostarymmen mektep ashanasyna jumsaǵan sııaqtymyn», - dedi ekonomıst.
Qarjygerler qaýymdastyǵynyń burynǵy basshysy ıÝlııa ıAkýpbaeva da kópshilik sııaqty qolma-qol aqshany sırek qoldanady. Sonymen qatar ol aldaǵy ýaqytta tıyn monetalar aınalymnan shyǵyp qalýy da múmkin ekenin joqqa shyǵarmaıdy.
«Alǵashqy jumys ornym – Ulttyq bank. 1998 jyly jalaqy aıtarlyqtaı joǵary bola qoıǵan joq. Jalaqymnyń alǵashqy bóligin alǵan kezde ony ata-anama tort, kámpıt, jemis-jıdek satyp alýǵa jumsaǵan edim. Sonymen aqsham taýsylyp qaldy. Árıne, odan keıin únemdep ustap, tipti jınaı da alatyn boldym. Kóptegen adam sııaqty men de qolma-qol aqshany sırek qoldanamyn. Jalpy, aldaǵy ýaqytta tıyn monetalar tipti aınalymnan shyǵyp ta qalatyn shyǵar. Jańa 5 myń teńgelikti kórdim, dınaıny qyzyq. Qolma-qol aqshany sırek qoldanatyndyqtan jańa kýpıýranyń aınalymǵa engizilgenin birden túsine qoımaǵanym ras», - dedi ol.
Bıyl qolma-qol aqshasyz tólemderdiń ortasha chegi is júzinde ózgergen joq. Naqty mánde tipti qysqardy desek te bolady. Bir qyzyǵy qolma-qol aqsha alý operatsııalary boıynsha keri úrdis baıqalyp otyr. ıAǵnı, qazaqstandyqtar aqshany sırek ala bastady. Alaıda bir ret alynatyn aqshanyń somasy shamamen eki ese ósti - 2020 jyldyń 8 aıynda 51 583 teńge bolsa, 2024 jyldyń dál sondaı kezeńinde 101 707 teńgege jetti.
Astana medıtsına ýnıversıtetiniń stýdenti Darııa Shákirt qolma-qol aqshasyz esep aıyrysý yńǵaıly ári ýaqyt únemdeıtinin alǵa tartady.
«Apple Pay-dy baptap qoıǵanmyn jáne kartam barlyq jerde tirkeýli. Bul kez kelgen ýaqytta jyldam tólem jasaýǵa múmkindik beredi. Men úshin ár mınýt qymbat ári ýaqytymdy kezekte turýǵa, qolma-qol aqshamen tólem jasap, qalǵan aqshamdy qaıtaryp alýǵa nemese jetkizýshige tólem jasaý úshin úıdiń ishinen kýpıýra izdeýge jumsaǵym kelmeıdi. Munyń ústine qaǵaz aqshany únemi joǵaltyp alamyn ne qaıda qoıǵanymdy umytyp qalatyn kezderim bolady», - dedi ol.
Darııa Shákirt ákesi bergen eń birinshi aqshaǵa chýpa-chýps, balmuzdaq jáne kınder-sıýrprız, keńse stıkeri men «Delo№» jýrnalyn satyp alǵanyn eske aldy.
«Yńǵaıly bolǵandyqtan qolma-qol aqshasyz esep aıyrysamyn. Munyń ústine qazirgi ýaqytta barlyǵy tsıfrlandyrylǵan. Sondyqtan ol tólemdi odan ary jeńildete túsedi. Alǵashqy aqshamdy kosmetıka satyp alýǵa jumsaǵan edim. Al 5 myń teńgeliktiń jańa dızaınyn áli kórgen joqpyn», - dedi Astana medıtsına ýnıversıtetiniń stýdenti Arýjan Danııarbek.
Al Ulttyq banktiń bas dızaıneri Sanjar Nurqasymov qana qolma-qol aqshany qolǵa ustap, zerdeleı qaraǵanda, saqtap qoıǵandy jáne esep aıyrysqandy unatatynyn aıtady. Onyń atap ótýinshe, «Saq stıli» jańa banknotalar serııasy dızaınymen kóp adam aınalysqan. Sondaı-aq aqsha dızaınyn oqtyn-oqtyn jańartyp otyrý qajet.
«Bul Ortalyq bankter úshin úlken usynym desek te bolady. Ol álemdik tájirıbe sanalady. Aqshanyń qorǵanys keshenin jańartýǵa 7-8 jyl ketedi. Tehnologııa alǵa jyljyp barady, eshteńe de bir ornynda turmaıdy. ıAǵnı, tehnologııa aýysyp otyrady. Ýaqyt synynan qalyp qoımaýǵa tıispiz. «Banknota fabrıkamyzdy» jańa qorǵanys elementtterin paıdalana alýy úshin jabdyqtap otyramyz. Negizinen bul jalǵan aqsha jasaýshylarmen kúres desek te bolady. Biz ár ýaqytta da bir qadam alda júrýimiz qajet», - dedi Sanjar Nurqasymov.
Aıta keteıik, «Saq stıli» jańa banknota serııasy dızaınynyń tujyrymdamasy 2022 jyly ázirlene bastaldy. 2023 jylǵy 15 qarashada banknota serııasy resmı túrde tanystyryldy. Al 5 000 teńgelik alǵashqy banknota 2023 jylǵy 25 jeltoqsanda aınalymǵa shyqty. Serııany ázirlegen kezde otandyq jáne sheteldik ǵalymdardyń, arheologtardyń, antropologtardyń, etnograftardyń, sýretshiler men restavratorlardyń kóptegen eńbegi men materıaly zerttelip, qoldanyldy. Banknotalardyń jańa serııasy ejelgi kóshpendilerdiń dúnıetanymyndaǵy erekshelikterdi, olardyń tabıǵatpen jáne janýarlar álemimen baılanysyn beıneleıdi. Sondaı-aq «Saq stıliniń» biregeıligin aıqyndap, ult mádenıeti men tarıhyn zertteýge degen qyzyǵýshylyqty oıatýǵa arnalǵan.
Qazaqstan Ulttyq banki álemdik tájirıbede alǵash ret banknotaǵa eki tústi mıkrooptıkalyq qorǵanys jipterin engizdi. Bul qorǵanys elementi banknotany ary-beri aýdaryp qaraǵanda, eki tús ózara árekettesip, dınamıka áserin týdyrady. Mundaı elementti tek qaǵaz nemese gıbrıdtik sýbstrat negizinde jasaýǵa bolady, ıaǵnı materıal polımerlik emes bolýy kerek.
Sonymen qatar, banknotalardyń dızaınynda jarqyn ári este qalatyn 3D áserin, sondaı-aq úsh ólshemdi qorǵanys elementterin qalyptastyratyn optıkalyq ózgermeli golografııalyq elementter qoldanyldy. Bul elementter banknotalardyń «Saq stılindegi» dızaınyn tolyqtyryp tur. Jańa serııadaǵy banknotalardyń dızaınynda banknotalardy jaramdy nemese tozǵan dep suryptaý úshin qoldanylatyn kassa tehnıkasynyń algorıtmderi de eskerilgen. Sondaı-aq, jańa banknotalarda serııa nómirindegi áripter men sandardyń bıiktigi birdeı (aldyńǵy serııalarda ártúrli ólshem qoldanylǵan). Bul banknotalardy joǵary jyldamdyqta óńdeıtin júıelerdi barynsha dálme-dál etedi.
