Teńge beınesi tarıhymyzdy tanytýdyń bir quralyna aınalýy kerek – kollektsıoner
ASTANA. KAZINFORM – Teńge - tek aqsha quraly ǵana emes, tól tarıhymyzdy tanytýdyń úlgisine aınalýy kerek. Búginde qazaq eliniń aqsha jasaý óndirisinde kollektsııalyq monetalarǵa basymdyq berilgen. Álgindeı monetalardyń bir bóligi tarıhı tulǵalarymyz ben ulttyq salt-dástúrimizge arnalyp otyr.
Aqsha - adamzattyń úsh myń jyldan bergi ajyramas qundylyǵy. Onyń qyzmetin alǵashqyda baǵaly ónimder, atap aıtqanda alqa, janýarlardyń júni men terisi, baǵaly metaldardan jasalǵan buıymdar t.b. atqardy. Keıin olardyń ornyn monetalar, ıaǵnı tıyn aqshalar basty. Al qaǵaz aqshalar alǵash ret shamamen 1 000 jyl buryn Qytaıda oılap tabylǵan. Arada birneshe ǵasyr ótkende ol Japonııada keńinen qoldanysqa engizilip, Eýropaǵa 16-ǵasyrda jetti. Ispandar qorshaýynan keıin Leıden qalasy qarapaıym monetalardyń jetispeýshiliginen qaǵaz aqshany aınalymǵa engizgen edi. Sóıtip Eýropaǵa, odan soń búkil álemge taralǵan.
Ǵalymdar Qazaqstan aýmaǵyndaǵy alǵashqy aqshalar I-VI ǵasyrlarda paıda bolyp, aq ǵundar metall teńgelerdi paıdalanǵan dep esepteıdi. Qola monetalardy quıatyn arnaıy peshteri bar keshender bolǵan.
Ulttyq valıýtamyz – teńge kúnine oraı Pavlodardaǵy «Ertis» mýzeıinde «Ulttyq valıýta – teńge» atty kórme ashyldy. Onda jergilikti kollektsıoner, nýmızmatık Tólegen Qalıevtiń jarty ǵasyrdan astam ýaqyt jınaǵan aqshalary men tıyndary, túrli kollektsııalyq úlgileri qoıylǵan.
– Meniń kollektsııamdaǵy aqshalar men monetalardyń eń kónesi arab jazýy túsirilgen ejelgi tıyndar. Qaı jyly shyǵarylǵanyn tap basyp aıta almaımyn. Odan keıin mynaý jatqan kúmis baqyrlar. Kúmis baqyrlar patshalyq Reseıde tıynnyń ekiden bir, tórtten bir bóligin quraıtyn eń kishi aqsha jıyntyǵy bolyp eseptelgen. Qazaqstan Reseıge qosylǵan ýaqyttan bastap el aýmaǵynda orys patshalyǵynyń aqshalary júre bastaǵany málim. Mysal úshin bir chervonets (som) edáýir baılyqty bildirgen. Jalpy ertedegi orys elimen qosa, qazaqtar da paıdalanǵan qaǵaz aqshalar keńes ókimeti ornaǵansha óte iri kólemde bolǵan. Aqsha ol kezde kózge kórinetin, baılyqty bildiretin qundylyq retinde mańyzben jasalǵan edi. Soǵan oraı ony «portıanka», qazaqsha aıtqanda «shulǵaý» dep ataǵan. Al keńes ókimeti 1961 jyly aqsha saıasatyna reforma jasap, kólemin kishireıtken. Bul aqshanyń ámııanǵa syıymdylyǵyn arttyrdy ári adamdar úshin qolaıly bola tústi, - deıdi Tólegen Shyńǵyshanuly.
KSRO ókimeti 1991 jyldyń qańtar aıynda aqsha saıasatynda taǵy bir reforma júrgizip, ınflıatsııa kúsheıe túskeni sebepti burynǵy aqshalardy keıin qaıtaryp, 500, 1 000, 5 000 somdyqtardy aınalymǵa shyǵardy. Keńestik sońǵy úlgidegi aqshalar Qazaqstannyń tól teńgesi shyǵarylǵansha qoldanysta júrdi.
– Jalpy aqsha taýar aıyrbasynda qoldanylatyn qundylyq qana emes, ol belgili bir halyqtyń, ulttyń tarıhy jaıly da baıandaıdy. Mysal úshin AQSh memleketi ózderiniń prezıdentterin dollar betine basyp júr. Alǵash tól teńgemiz jarq etip shyqqanda tarıhı tulǵalar men ulttyq qaıratkerlerimizdiń beıneleri aqshada beınelene bastady. Teńgeniń 1993 jyldardaǵy beınesin zerdeleıtin bolsaq, onda tutas dáýirlerdiń tarıhy qııýlasqan. Teńgemizge qarap, ózge jurt Ál-Farabıdi, Súıinbaı Aronulyn, qazaq handary Ábilqaıyr men Abylaıdy, qazaqtyń bas aqyny Abaı Qunanbaıuly men qazaq zertteýshisi Shoqan Ýálıhanovty tanydy. Ókinishke qaraı, arada jyldar ótkende ol úrdis úzilip qaldy da, dızaınerlerimiz saq stıline kóship ketti. Bul da durys baǵyt shyǵar. Biraq maǵan alǵashqy dızaıny erekshe unaıdy, - dep óz oıymen bólisti nýmızmatık.
Qazaqstanda aqshanyń aınalymǵa jiberiletin jáne kollektsııaǵa arnalǵan túrlerin shyǵarý búginde úlken dástúrge aınalǵan. Túrli mereıtoılyq datalarǵa oraı kollektsııalyq monetalar quıylady. Aqsha óndirisindegi bul baǵytta baı kollektsııalyq qorymyz da túzilip qalǵan. Keıingi kollektsııalarda monetalar altyn men kúmisten bólek sırek metaldardan da jasala bastaǵan. Mysal úshin ortańǵy bóligi «tantaldan» quıylyp, ǵarysh álemine arnalǵan kollektsııalar jıyntyǵy bar. Tantaldyń ereksheligi, ony quıý barysyndaǵy temperatýraǵa oraı metaldyń túsi ózgeredi eken. Baıqaǵanymyzdaı, álgi monetalardyń biriniń túsi qyzyl, sary bolsa, endi biriniki kúlgin, kúmis tústes bolyp keledi.
Qazaqstanda shyǵarylǵan kollektsııalyq monetalardyń taqyryby áralýan. 2015 jyly onda elimizdiń Qyzyl kitabyna engen janýarlar men qustar álemi enipti. Al keıbir jyldary ulttyq salt-dástúrimiz ben nanym-senimderimizge negizdelgen qundylyqtar beınelengen. Olardyń ishinde «Jeti qazyna», «Qazaqstannyń ádet ǵuryptary, ultyq oıyndary» serııalary bar.
Kollektsıoner Tólegen Qalıev – polıtsııa organynyń eńbek ardageri. Nýmızmatıkamen 7 jasynan bastap aınalysqan. Bul iske jastaıynan tarıhymyzǵa degen qyzyǵýshylyq sebep bolǵanyn aıtady. Osy ýaqytqa deıin jınaǵan aqsha quraldary men túrli kollektsııalyq úlgileri áralýan ári olardyń kóbiniń tarıhy bar.
«Internet betine keıbir kollektsııalyq monetalardy saýdaǵa shyǵaryp, atasynyń qunyn suraıtyndar bar. Men ár kollektsııalyq monetanyń qunyn jaqsy bilemin. Jyldar boıy tirnektep jınaǵan monetalardy ortasha eseppen 15-20 myń teńgege satyp alyp júrdim. Máselen, mynaý qolyma ustap turǵan «Jeti qazyna» úlgisi. Munyń baǵasy ary ketse 30 myń teńge turady. Al keıbir jarnama berýshiler ony bir mıllıon teńgege baǵalaǵan. Baǵany aspannan alyp qoıýǵa bolmaıdy, oǵan negiz bolýy kerek. Al men óz kollektsııamdy ázirshe saýdalap kórmedim», - dep áńgimesin jalǵastyra tústi kollektsıoner.
Bir qyzyǵy Tólegen aǵanyń kollektsııasynda ult qaıratkerleri men mádenıet, ónerde tanylǵan tarıhı tulǵalardyń mereıtoılaryna oraı shyǵarylǵan monetalar da samsap tur. Qazaqstan jeriniń tutastyǵyn saqtap qalýǵa sebepshi bolǵan Jumabek Táshenovtiń beınesi bar monetany maqtanyshpen atady. Onyń pikirinshe, mundaı kollektsııalar jas urpaqqa tarıhymyzdy tereńirek tanytýǵa negiz bolady.
«Men ózimdi elimniń patrıotymyn dep esepteımin. Osy monetalar arqyly adamdarǵa tarıhtan maǵlumat bersem dep oılaımyn. Ekinshi turǵydan halqymyzdyń salt-dástúrin, yrym-tyıymdaryn qaıta jańǵyrtýdaǵy mańyzy zor. Joldasym bizdi tanıtyn otbasylardyń, ásirese týystarymyzdyń suraýymen balany qyrqynan shyǵarý, besikke salý rásimderine jıi barady. Sábıdi shomyldyratyn sýǵa ult qaımaqtary beınelengen monetalardy salyp, «bıik tulǵaly azamat bol» dep yrymdaıdy. Balaǵa bul jerde kóp jaqsy tilekter aıtylady. Bul da kópshilikke qyzyq», - dep aıaqtady áńgimesin Tólegen Qalıev.
