Telegraftan tsıfrlyq platformaǵa deıin: Kazinform jumysy qalaı ózgerdi
ASTANA. KAZINFORM — Búgin 13 tamyzda elimizdegi eń kóne medıaresýrstarynyń biri — Kazinform halyqaralyq aqparat agenttigine 105 jyl toldy. Qazaqstandaǵy alǵashqy memlekettik ári halyqaralyq mártebesi bar agenttik ǵasyrdan astam ýaqyt boıy saıasat, ekonomıka, bilim, densaýlyq, sport, mádenıet jáne qoǵam tynys-tirshiligi týraly senimdi ári jedel aqparat kózi retinde múltiksiz eńbek etip keledi. Mereıtoı aıasynda agenttiktiń prodıýseri Qalamqas Ábýova, basqarýshy dırektordyń orynbasary — qazaq redaktsııasynyń bas redaktory Naǵashybek Aldan jáne halyqaralyq jańalyqtar qyzmetiniń jetekshisi Juldyz Atageldıeva agenttiktiń damýy, medıakeńistiktegi róli men aldaǵy jospary jaıly kózqarastaryn aıtyp berdi.
1937 jyly bes bas redaktor atylyp ketken — Arhıv derekteri
Kazinform senimdi, sapaly aqparat taratýda ǵana emes, tarıhyn túgendeı bastaǵan aqparat quraldarynyń da aldyńǵy qatarynda tur. Agenttiktiń ardageri Qalamqas Ábýova bul ujymda 30 jylǵa jýyq eńbek etip keledi jáne úsh jyl boıy Orynbor, Máskeý, Qyzylorda, Almaty arhıvterindegi agenttiktiń mańyzdy tarıhı qujattary men fotosýretterin jınaqtaýmen aınalysyp júr. Ásirese, agenttiktiń 1920 jyly 13 tamyzda qurylǵanyn aıǵaqtaıtyn basty qujat tabylǵanyn aıtady.
— Alǵashqy qazaq aqparat agenttigi 1920 jyly ROSTA-nyń Orynbor-Torǵaı bólimshesi retinde ashylǵanyn bilemiz. Ǵasyrdan astam ýaqytta onyń ataýy neshe ret ózgerdi, keńsesi qaladan-qalaǵa aýysyp otyrdy. Biraq búgingi kúnge deıin agenttiktiń tarıhy men naqty qujattaryn eshkim jınaqtamaǵan. Biz 2022 jyly QR Prezıdentiniń teleradıokesheniniń quramyna qosylǵanda, bas dırektor arnaıy tapsyrma berip, arhıvterge jibere bastady. Bir qyzyǵy, KSRO quramynda bolǵan basqa memleketterdiń aqparat agenttikteri mundaı izdestirý jumystaryn áli bastamaǵan eken. Sondyqtan Prezıdent Teleradıokesheniniń qoldaýymen memlekettik deńgeıde arhıv qujattaryn zerdelep, agenttiktiń qurylǵany týraly basty qujatty taýyp, 105 jyldyq mereıtoıǵa tas-túıin daıyndyqpen keldik. Tutas Kazınform tarıhyn osy datadan bastaýǵa tolyq negiz bar, — deıdi Qalamqas Ábýova.
Sonymen birge, agenttik ardageri repressııa jyldaryndaǵy jumys, ásirese saýatty mamandardyń azdyǵy týraly da aıtty.
— Almatydaǵy Prezıdenttik arhıvten Arkadıı Ivanovıch Vıatıch-Kırıllov atty bas redaktordyń avtobıografııasyn tapqanym — zertteýshi retinde ózime úlken jańalyq boldy. Ol 1936 jyly KazTAG-tyń bas redaktory qyzmetine kelip, 1937 jyly atylyp ketken. Jalpy bir jylda KazTAG-tyń 5 bas redaktory atylyp ketken dep aıtylyp júr. Olardyń aty-jónin qazir izdestirip jatyrmyn. Menińshe, Kazınformda kezdeısoq adamdar qyzmet etpeıdi, qaı zamanda da el múddesin oılaǵan, arly azamattar jumys istegen. Áli kúnge deıin jýrnalıster osy qasıetti ustanymnan taımaı keledi, — deıdi Q. Ábýova.
Onyń aıtýynsha, repressııa men astyq týraly ashyq jazý múmkindigi bolmady, Keńes úkimetiniń ornaýy, ujymdastyrý, partııa tapsyrmalary Ortalyqtan jiberilip otyrǵan.
— Men 1937-1938 jyldardaǵy KazTAG-tyń bıýdjetin de qarap shyqtym. Ol qujattar meniń qolymda bar. Qarajat óte az bólingen, qurǵaq tapsyrmamen jumys istegen, oǵan qosa saýatty mamandardy tabý qıyn bolǵan. Arhıvten tabylǵan qaǵazdardy oqý úshin arnaıy grafolog jaldaýǵa týra keldi. Tipti 1960 jyldary KazTAG dırektory Keńesbaı Úsebaevtyń Qazaq SSR Mınıstrler keńesiniń tóraǵasy Jumabek Táshenovke jazǵan haty bar. Onda K. Úsebaev jedel aqparat taratýǵa qajetti quraldar men jetispegen mamandardy suraǵan, — deıdi Q. Ábýova.
Kazinform ǵasyrdan astam ýaqyt boıy Qazaqstannyń aqparattyq jylnamasyn jazyp keledi. Al agenttiktiń fotosýretteri halqymyzdyń ǵasyrlyq tarıhyn taspalap úlgergen mańyzdy derekke aınalǵaly qashan.
— Alǵashqy fotosýretterde qazaqtardy keziktirý qıyn. Óıtkeni fotograftar ózge ult ókilderi boldy, qazaq fotograftary 1960 jyldary kóbeıdi. Degenmen, 1938 jylǵy Máskeýdegi qazaq mádenıetiniń onkúndigi, Túrksib temirjolshylary, Atyraýdyń munaıy, Qyzylordanyń balyǵy, Almatydaǵy Medeý men Kóktóbeniń salynýy sekildi baǵaly fotoderekter Kazınformnyń arhıvinde bar. Ásirese eńbek adamdaryna basymdyq berilip, jıi nasıhattalǵanyn bilesizder. Osy sýretterden kórme jasap, kóptegen adamǵa ata-ájeleriniń qandaı eńbekqor bolǵanyn kórsete alamyz. Biz tek qana búgingi kúnmen emes, burynǵy kúndi de esimizge salyp otyrýǵa tıispiz — Kazınformnyń ózge quraldardan basty ereksheligi osynda, — deıdi Qalamqas Ábýova.
Bedel bir kúnde kelmeıdi — Kazinform shynaıy aqparat ólshemine aınaldy
Alǵashqy jedelhat jibergeli 100 jyldam astam ýaqytta Kazinform qazaq, orys, aǵylshyn, qytaı, ózbek tilderinde jáne tóte jazý qarpinde jedel habar taratatyn zamanýı platformaǵa aınalyp, mıllıondaǵan adam úshin senimdi aqparat kózi bola aldy. Bir aıda Kazinform barlyq nusqalarynda aqparat, suhbat, taldaý, sholý janrlarynda 10 myńnan astam aqparat taratady jáne 10 mıllıon shamasynda qaralym jınaıdy. Al áleýmettik jelilerge shyǵatyn aqparattar aýqymy áldeqaıda kóp. Bul rette jiti tekserilmegen habar agenttik platformasynda jarııalanbaıdy. Osynyń arqasynda Kazinform kópshilik úshin shynaıy aqparattyń ólshemine aınaldy, adamdar derektiń durystyǵyna kóz jetkizý úshin aldymen osy agenttikke júginedi.
— Qazirgi ýaqytta aqparat salasynda jumys isteý burynǵydan áldeqaıda qıyn der edim. Sebebi buryn árbir aqparat jiti tekserilip, tek qana aıqyn habar tarasa, qazir feıkten kóz ashý qıyn. Osy turǵydan qaraǵanda Kazinform-ǵa erekshe salmaq túsedi. Sebebi bizdiń eshbir tekserilmegen aqparatty jarııalaýǵa quqyǵymyz joq. Kásibı ortada, buqara halyq arasynda da «Kazinform absolıýtti shyn aqparat taratady» degen qaǵıda qalyptasqan. Sol artylǵan senimdi satýǵa eshbir haqymyz joq. Aqparatty tez taratý oqyrmandy kóbirek qamtýǵa kómektesetin shyǵar. Dese de osy senimniń, naqty aıqyn aqparatty taratýǵa degen talpynystyń arqasynda bizdiń kórshi elderden bastap, álemniń alpaýyt elderine deıin turaqty, óte aýqymdy oqyrmandarymyz qalyptasty, — deıdi Kazinform agenttiginiń basqarýshy dırektor orynbasary — qazaq redaktsııasynyń bas redaktory Naǵashybek Aldan.
Onyń aıtýynsha, Kazinform agenttiginiń jahandyq medıakeńistiktegi orny jyldan-jylǵa nyǵaıyp keledi. Agenttik kontentine qyzyǵýshylyq tek Qazaqstan aýmaǵymen shektelmeıdi, AQSh, Eýropa elderi men Qytaı aýdıtorııasy óte belsendi oqıdy.
— Búginde Kazinform-ǵa silteme jasap, onyń materıaldaryn turaqty túrde qoldanatyn aqparat quraldary qatarynda CNN, BBC, Euronews, sondaı-aq Reseıdiń TASS agenttigi men Qytaıdyń «Jenmın jıbao» sııaqty jetekshi medıaresýrstar bar. Bul agenttiktiń kóptildi platformasy men halyqaralyq aýdıtorııaǵa baǵyttalǵan jumysynyń nátıjesi. Alaıda bul kórsetkishtermen shektelip qalmaımyz, halyqaralyq aýdıtorııany keńeıtýdi ári qaraı jalǵastyramyz. Qazirgi tańda Qytaı men Ortalyq Azııa baǵytynda belsendi aqparattyq seriktestikter ornatyp, sheteldegi menshikti tilshilerdi arttyryp kelemiz. Mátinmen qatar, vıdeokontentti kóbeıtip, zaman talabyna, oqyrmannyń aqparat qabyldaý daǵdysyna saı podkast túsirýdi qolǵa aldyq, konvergentti redaktsııa qurdyq, — dep atap ótti N. Aldan.
Sonymen birge, jasandy ıntellekt belsendi damyp jatqan qazirgi kezeńde medıada da túrli damý stsenarııleri boljanady. Sol sebepti agenttik jańa trendter men zaman aǵymyna ilesip otyrýǵa tyrysady.
— Kazinform ǵasyrdan astam tarıhyn saqtaı otyryp, jańa zamanaýı tehnologııalar men JI quraldaryn belsendi ıgerip keledi. Biraq bizdiń mıssııamyz budan da bıik. Biz tek aqparat taratatyn agenttik emespiz, biz qazaqtyń alǵashqy aqparat agenttiginiń muragerimiz. Aldaǵy jyldary tek ulttyq medıakeńistikte ǵana emes, aıdaı álem úshin Ortalyq Azııanyń basty aqparattyq derekkózine aınalýdy maqsat ettik, — dep sózin túıindedi N. Aldan.
Qazaqstan jaıly álemge habarlaımyz
Kazinform — elimizde «Halyqaralyq aqparat agenttigi» mártebesin alǵan alǵashqy uıym, ıaǵnı Qazaqstan týraly aqparatty tek el azamattaryna emes, búkil álemge jetkizetin ámbebap aqparat kózi. Agenttik sheteldik redaktsııalarmen kontent almasyp, Ortalyq Azııadaǵy aımaqtyq jańalyqtardy jahandyq aqparat aǵynymen baılanystyryp otyrady. Kazinform jarııalanymdaryn álemniń jetekshi BAQ-tary men jańalyq agregatorlary turaqty túrde paıdalanyp, silteme jasaıdy. Agenttiktiń seriktestik jelisi men tilshiler baılanysy ondaǵan eldi qamtyp otyr.
— Búginde menshikti tilshilerimiz álemniń onnan asa eli men óńirinde jumys istep jatyr. Olar — kórshi memleketter, ortalyq jáne Shyǵys Azııa, Ońtústik Kavkaz, Taıaý Shyǵys, AQSh jáne Eýropa elderi. Sonyń arqasynda agenttik álemde bolyp jatqan mańyzdy jańalyqtar jaıly naqtylanǵan derekterdi oqıǵa ornynan berip jatyr. Máselen, Taıaý Shyǵystaǵy ahýal ýshyǵyp, Gaza sektorynda qaqtyǵys bastalǵanda menshikti tilshimiz birden habar taratýǵa kirisip, kúnde keshke sholý jasap otyrdy. Budan bólek Kazinform álemniń 40-tan asa iri buqaralyq aqparat quralymen, ınstıtýttarymen seriktestik týraly memorandýmǵa qol qoıǵan. Olardyń qatarynda Sınhýa, Anadolý, TASS, ál-Jazıra sekildi iri jetekshi quraldar bar. Osy arqyly agenttiktiń materıaldary halyqaralyq medıakeńistikte keńinen tarap jatyr jáne mamandarymyzdy seriktes uıymdarǵa taǵylymdamaǵa jiberip, biliktiligin kótere alamyz, — deıdi agenttiktiń Halyqaralyq jańalyqtar qyzmetiniń jetekshisi Juldyz Atageldıeva.
Agenttiktiń 105 úzdik fotosy kórmege qoıylady
Osydan bes jyl buryn Kazinform agenttiginiń 100 jyldyq mereıtoıy pandemııamen tuspa-tus kelip, kóptegen jospar oryndalmaı qalǵan edi. Sondyqtan 105 jyldyqqa erekshe nazar men erekshe ynta qoıylyp otyr. Mereıtoılyq is-sharalar tutas jyl boıy uıymdastyrylady.
— Bıyl mereıtoıǵa daıyndyq jumystaryn erterek bastadyq. Osy jumystar negizinde Kazinform-nyń joǵalǵan fotoarhıvi qalpyna keltirildi. 105 jylda agenttikte kóptegen áıgili fotograftar jumys istegen. Alaıda kóship-qoný, arhıvke salǵyrt qaraǵan shaqtar nemese basqa belgisiz jaǵdaılarǵa baılanysty fotolardyń basym bóligi joǵalyp ketken. Sol úshin biz arnaıy komıssııa quryp, arhıvterden jáne fototilshilerdiń urpaqtarymen kezdesip-jolyǵý arqyly úlken fotobaza jınaqtadyq jáne birneshe fotokórme uıymdastyrýǵa bel býdyq. Onyń alǵashqysyn Jeńistiń 80 jyldyǵyna oraı ótkizdik. Endi Almaty jáne Astana qalasynda eki úlken fotokórme ótkizemiz jáne eń mańyzdysy — eń tańdaýly 105 fotosýretti iriktep kórsetetin kórme bolmaq, — dedi qazaq redaktsııasynyń bas redaktory Naǵashybek Aldan.
Mundaǵy másele merekeni asta-tók sán-saltanatpen toılaý emes, tereń tarıhymyzdy túsinip, oı eleginen ótkizý, deıdi bas redaktor. Ekinshiden, Kazinform-dy irgetasy qalyptasqan álemge áıgili aqparat agenttikteriniń qataryna qosý da mańyzdy. Oǵan qazirgi ashyqtyq zamanynda, Qazaqstannyń álemdegi jalpy pozıtıvti ımıdjiniń arqasynda múmkindik mol.
— Oǵan qosa, Kazinform-nyń qoǵamǵa bereri bolsyn dep, arnaıy kitap basyp shyǵarýdy josparlap otyrmyz. Kitapta redaktsııa jumysyn uıymdastyrý, jańalyq jazý, zertteý júrgizý, saraptama ázirleý sııaqty kóptegen ishki máselelerdi talqylaımyz, agenttik tájirıbesinen mysaldar keltiremiz. Ol kitaptardy Qazaqstandaǵy Jýrnalıstıka fakýlteti bar ýnıversıtetterge taratý josparlanǵan. Meniń oıymsha, bul nusqaýlyq birneshe býynnyń ústelinde turatyn kitap bolady dep oılaımyz. Árbir taqyryptyń, ár sýrettiń, ár kadrdyń artynda óz isine shyn berilgen, mamandyǵyn súıetin adamdar tur. 105 jyldyq tarıh, júzdegen myń oqıǵa, mıllıondaǵan oqyrman jáne alda talaı hıkaıa bar, — deıdi bas redaktor.
Aıta keteıik, agenttik tarıhy týraly arnaıy materıaldan oqýǵa bolad: Qazaqstan jylnamasynyń jarshysy Kazinform agenttigine — 105 jyl.
Sonymen birge, qazaq redaktsııasynyń 1997-2011 jyldar aralyǵyndaǵy bas redaktory, belgili jazýshy, jýrnalıst, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Jarylqap Beısenbaıulynyń suhbaty jaryq kórdi.