Táýelsizdik jolyndaǵy san ǵasyrlyq belester jańasha zerdelenip jatyr – tarıhshy

Táýelsizdigimizdiń qadir-qasıetin qalaı túsinip júrmiz? Azattyqqa qazaq halqynyń qoly qalaı jetti? Mine, osy saýaldar tóńireginde Kazinform tilshisi M. Ótemisov atyndaǵy Batys Qazaqstan ýnıversıteti Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń meńgerýshisi, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Alfııa Baıbolsynovamen suhbattasqan edi.

- Alfııa Sabyrǵalıqyzy, tarıhshy retinde aıtyńyzshy, táýelsizdikke qol jetkizý úshin elimiz qandaı kezeńderden ótti?

- Qazirgi kezde elimizde Qazaqstannyń ómir shyndyǵyna saı tarıhyn jazýǵa jáne sol arqyly halqymyzdyń jańa tarıhı sanasyn qalyptastyrýǵa erekshe nazar aýdarylyp otyr. Óıtkeni, qazirgi qoǵam burynǵy josparly nemese naýqandyq sharalar men jattandy aqparattan eshqandaı nátıje shyqpaıtynyna kóz jetkizdi.

Qazaq halqynyń uǵymynda ótken tarıhyn bilmegen, óziniń ulttyq qasıetterinen aırylǵan halyq qasiretke ushyraıtyndyǵy týraly, óziniń jaqsysy men jaısańyn syılamaǵan adam basqalarǵa qurmetti bola almaıtyndyǵy jóninde, ótkenge tas atqan beıbaqqa keleshek qarǵys jaýdyratyny týraly tereń tujyrymdar qalyptasqan.

Elimizdiń táýelsizdikke qol jetkizýi shynaıy tarıhty jazýǵa qolaıly jaǵdaılar jasady.

Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdikke qol jetkizýi – úsh ǵasyr boıy armandaǵan ata-babamyzdyń Uly muraty! Bul – patshalyq Reseıdiń ezgisi men otarlaý saıasaty, azattyq jolyndaǵy kúreskerlerdiń tógilgen qany, keńestik qyzyl ımperııanyń solaqaı saıasaty, jazyqsyz jala jabylyp, eýropalyqtarsha ǵylym men órkenıeti damyǵan tuǵyrly el bolamyz degen ult zııalylarynyń armandaǵan demokratııalyq ıdeıalary, 1979 jylǵy Aqmoladaǵy, 1986 jylǵy jeltoqsanda Almatydaǵy, 1991 jylǵy qyrkúıekte Oraldaǵy qazaq jastarynyń totolıtarlyq júıege qarsylyq azattyq qozǵalystary. Mine, Táýelsizdikke jetelegen uly murattar, bul kezeń-kezeńimen, óz ýaqytymen úzdiksiz soqqan tolqynnyń, kózsiz erliktiń, ultqa janashyrlyq pen bolashaqqa degen senimniń, qazaq ultynyń tabandylyǵynyń, ulttyq namysynyń nátıjesinde osylaısha kelgen Táýelsizdik!

- Alash qaıratkerleriniń Azattyq jolyndaǵy kúresi jóninde ne aıtar edińiz?

- HH ǵasyrdyń basyndaǵy Alash qaıratkerleriniń ıdeıalary – reformatorlyq, aldyńǵy qatarly óz zamanyndaǵy memleketti qalyptastyrýdyń ozyq demokratııalyq joly. Sondyqtan, Alash qaıratkerleriniń Azattyq úshin kúresin reformatorlyq qozǵalys dep esepteımin. Muny óz kezinde alashtanýshy, ǵalym Keńes Nurpeıisov atap ketken. «Halyq jaýlary» degen jalamen jazyqsyz jazalanǵan Alash arystary osyndaı ozyq ıdeıalarymen Keńester bıligine qaýipti bolatyn. Alaıda, ýaqyt tarazysy merzimi kelgende qashan bolsa da óziniń shyndyǵyn ashatyny belgili, qazirgi kezde bulardyń barlyǵy aqtalyp, eliniń qurmetine bólenip, eńbekteri elengen ult qaıratkerleri retinde moıyndaldy. Eń bastysy, keńestik ǵylymdaǵy adam sanasyna sińip ketken ustanymdardan birtindep arylyp, ótken tarıhymyzǵa zer sala bastadyq. Alash jurtynyń bolashaǵy jolyndaǵy kúresker ult zııalylary – Alash qaıratkerleri týraly derekterdi shynaıy, halyqqa búkpesiz jetkizýge, qaıratkerlerdi ulyqtaýǵa qazirgi kezde barynsha mán berilgeniniń ózi ulttyq tarıhtaǵy úlken jetistik dep oılaımyn.

- Táýelsizdik jolynda janyn qıǵan han, batyrlardyń ómiri men erligi joǵary oqý oryndarynda qalaı oqytylyp júr dep esepteısiz?

- Keńes Odaǵy tusynda ulttyq tarıhı sanamyzdy jańǵyrtý qarama-qaıshylyqty mazmunda iske asyryldy. Totalıtarlyq memleket qoǵamnyń tabıǵı damý zańdylyqtaryna qarama-qaıshy keletin, is júzinde halyqqa qarsy baǵyttalǵan eksperımentter jasady. Sonyń saldarynan áli kúnge deıin ǵasyrlar toǵysynda Táýelsizdik jolynda janyn qıǵan han, batyrlardyń ómiri men erligi týraly zertteýge kóptegen kedergiler boldy. Sondyqtan táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynan bastap patshalyq Reseı, keıin Keńester Odaǵy qurylǵanǵa deıingi ulan-asyr qazaq dalasynyń tarıhı tulǵalary, qaıratkerleri men bıleýshileri týraly derekterdi tabý jáne ǵylymı aınalymǵa engizý basty nazarǵa alyndy. Ótken ǵasyrdyń 90-jyldary «QR tarıhı sanany qalyptastyrýdyń tujyrymdamasy» daıyndalyp, arnaýly basylymdar men ǵylymı jınaqtar jarııalandy. Bul ulttyq tarıhty jańǵyrtý men tulǵalarymyzdy ulyqtaýdyń alǵashqy qadamy retinde mynadaı mańyzdy qaǵıdalardy qalyptastyrdy: birinshiden, álemdik tarıhtyń quramdas bóligi retinde, ekinshiden, Shyǵys áleminiń quramdas bóligi, úshinshiden, Islam áleminiń quramdas bóligi retinde. Sodan beri, mektep, orta bilim jáne joǵary oqý oryndarynda qazaq halqynyń tarıhy, han, batyrlarynyń ómiri men erligi burynǵy orys ǵalymdarynyń aýdarmalarymen emes, arab, parsy, grek, qytaı, túrki tilderindegi túpnusqalardan tikeleı oqý arqyly oqytylyp jatyr.

Joǵary oqý oryndarynyń stýdentteri Mahmud Qashqarı, Muhammed Haıdar Dýlatı, Zahred-ad-dın Muhamed Babyr, Hafısh Tanysh, taǵy basqa da avtorlar shyǵarmalarynyń túpnusqalyq mátinderin qazaq jáne orys tilderinde oqýǵa qol jetkizdi. JOO-lardyń kitaphana qorlarynda qazaq tarıhy boıynsha túrki derektemeleri, qytaı, arab, parsy, orys derektemeleri, eýropalyq avtorlar derekterinde toptamasymen 27 tomdyq aýdarmalarmen tolyqty. Qazirgi kezde 7 tomdyq jańa nusqada Qazaq tarıhy daıyndalý ústinde. Odan basqa, salalyq mınıstrliktiń memlekettik granttyq qarjylandyrýymen Qazaq tarıhynyń túrli kezeńderi men Uly tulǵalary týraly otandyq jáne sheteldik avtorlar ujymynyń birlestigindegi qujattar men materıaldar jınaqtary kóptep jaryq kórgen.

- Sońǵy saýal, Táýelsizdiktiń qadir-qasıetin arttyrý úshin ne isteý qajet?

- Qazirgi kezde Táýelsizdik jolyndaǵy san ǵasyrlyq belester jańasha zerdelenip jatyr. Bul jyldary elimiz saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik jáne mádenı baǵyttarda jańa kezeńge qadam basty. Halyqaralyq deńgeıdegi qarym-qatynastarda tabystarǵa ıe boldy. Bul baǵytta ǵylym jáne bilim salasynyń da qosqan úlesi zor. Bolashaqta áli de óte kóp mańyzdy strategııalyq josparlardy júzege asyrýda qazaqstandyq ǵalymdar men zertteýshilerdiń, irgeli oqý jáne ǵylymı-zertteý mekemeleriniń jańa ıdeıalary men tabystary arqyly álemniń damyǵan elderiniń sanatynan qosylatynymyzǵa senemiz. Sol arqyly táýelsizdiktiń qadir qasıetin túsinip, erkindikti baǵalap, ulttyq ózindik erekshelikterimizge kóz jetkizetin bolamyz dep oılaımyz. Sondyqtan, elimiz aman, jurtymyz tynysh, Táýelsizdigimiz tuǵyrly bolsyn! Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdigi merekesi qutty bolsyn, halaıyq!

- Áńgimeńizge rahmet. Ustazdyq eńbegińizge tabys tileımin.