Táýelsizdiktiń tiregi - Ata zań!
Osydan on alty jyl buryn, 30- tamyzda Qazaqstan halqy tarıhı sheshim qabyldap, elimizdiń quqyqtyq ómirindegi jasampaz jańa dáýirine qadam basqan edi. Sodan beri qaraı táýelsizdigimizdiń tiregine aınalǵan Ata zań - memleket pen qoǵamda oryn alyp otyrǵan barlyq saıası-ekonomıkalyq, áleýmettik reformalardyń ilgeri basýyna, damýdyń qaınar bastaýyna aınaldy. Ótken 16 jyldan beri memleket pen qoǵamnyń damýyndaǵy ózgerister - demokratııalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde ornyǵý talpynystarynyń bári - Ata zań qaǵıdalary negizinde júzege asyrylyp keledi.
Toqtala ketetin taǵy bir jaıt, Qazaqstannyń Ata zańy álemdegi eń jas Konstıtýtsııalardyń biri bolyp sanalady eken. Rasynda, búkil memlekettik qurylymdy aıǵaqtaıtyn, eldiktiń bastaýy bolyp tabylatyn qujat endi ǵana 16 jasqa tolyp otyr. Árıne, tarıh aýqymymen aıtqanda, bul azǵantaı ǵana merzim. Dese de, osyndaı almaǵaıyp zamanda Qazaqstannyń Ata zańy ýaqyttyń synynan súrinbeı ótti, óziniń zaman talabyna laıyqtyǵyn jan-jaqty dáleldedi. Al kóptegen zertteýshilerdiń pikirinshe, Qazaqstannyń Konstıtýtsııasy álemdegi jalpyadamzattyq qundylyqtardy dáripteıtin eń úzdik 50 konstıtýtsııanyń biri bolyp sanalady eken. Bunyń ózi Ata zańymyzdyń úlken áleýetin bildirse kerek.
Tarıhqa keri sheginetin bolsaq, táýelsizdikke ıe bolǵan Qazaqstannyń eń basty qadamy Konstıtýtsııany qabyldaýmen tutastaı baılanysty. Bul týraly: «Táýelsizdigimizdi alǵannan keıin bizge búgingi ómir shyndyǵymen jáne aldaǵy ýaqytpen birge qadam basyp, ótken urpaqtyń is-tájirıbesi men jarqyn bolashaqqa degen senimdi jınaqtaǵan Negizgi Zań qajet boldy. Táýelsiz Qazaqstannyń Konstıtýtsııasy ashyq jáne demokratııalyq qoǵam ornatýdyń negizgi prıntsıpterin baıandy etýge tıis bolatyn», - dep jazady Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev óziniń «Qazaqstan joly» atty kitabynda. Osylaısha, el egemendiginen keıingi 1993 jyly qabyldanǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń alǵashqy Konstıtýtsııasy egemendik tarıhyndaǵy eń demokratııashyl qujat bolyp tabylǵan edi. Alǵash qabyldanǵan 1993 jylǵy Konstıtýtsııanyń máni men mańyzyna keletin bolsaq, bul Negizgi qujat Prezıdenttiń kórsetken maqsaty boıynsha tórt basty máselege jaýap berýi jáne soǵan jaǵdaı jasaýy tıis bolatyn. Onyń birinshisi - memlekettik bılikti basqarýdyń barlyq júıesin nyǵaıtý, ekinshiden - ekonomıkalyq reformany júrgize otyryp, eldi sol kezdegi tereń daǵdarystan shyǵarý, úshinshiden - jas memlekettiń syrtqy saıasatyn qalyptastyrý, tórtinshiden - ishki saıası turaqtylyqty qamtamasyz etetin zańdyq negizderdi Ata zańda kórsetý. Elbasy N. Nazarbaevtyń «Qazaqstan joly» kitabynda jazýyna qaraǵanda, joǵaryda qamtylǵan tórt maqsatty sheship beretin baptar áýelgi Konstıtýtsııanyń jobasynda barynsha qamtylmady. Prezıdent bul rette tuńǵysh Konstıtýtsııa jobasy áýelden-aq elimizdegi saıası, áleýmettik-ekonomıkalyq úderisten alshaq qalǵanyn jazady. Sóıtip, ýaqyt óte kele zaman aǵymy men suranysyna qaraı, Bas zańymyzdyń keıbir tustary naryqtyq qoǵamdaǵy ózgeristerge sáıkes bolmaı shyqqany baıqaldy. Sondyqtan da arada eki jyl ótkende 1995 jyly qazirgi Negizgi zań - Konstıtýtsııa qabyldandy. Osylaısha, táýelsizdik jyldary Qazaqstannyń memlekettigin aıqyndaǵan Ata zań eki qaıtara túledi. Óıtkeni 90-shy jyldardyń basynda Qazaqstannyń saıası-ekonomıkalyq jaǵdaıy múldem basqasha bolatyn.
Kúni keshegi tarıhı oqıǵalarqa júginsek, jańa Konstıtýtsııany qabyldaý qarsańynda uzaq merzimdi qyzý jumystar atqaryldy. Prezıdenttiń bastamasymen qurylǵan sarapshylar kóptegen álem elderiniń Konstıtýtsııalaryn, ásirese HH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda qabyldanǵandaryn muqııat saraptaýdan ótkizdi. «Biz úshin damýdyń ártúrli satylarynda turǵan, san alýan áleýmettik-mádenı, ulttyq jáne basqa da erekshelikteri, ár túrli quqyqtyq júıesi bar elderdiń Konstıtýtsııasy basty máseleni - turaqtylyqty nyǵaıtýdaǵy, halyqtyń ál-aýqatyn jaqsartýdaǵy jáne demokratııany damytýdaǵy qol jetken tabystaryn uǵyný mańyzdy boldy. Іzdenis geografııasy da aýqymdy bolatyn - ol Eýropany, Azııany, Soltústik jáne Latyn Amerıkasyn qamtydy. Men óz basym tikeleı álemdegi jıyrma eldiń konstıtýtsııasyn taldap, olardan konspekti jasap aldym. Nátıjesinde, jańa Konstıtýtsııanyń qajettigi týraly sheshim qabyldamas buryn bizde bes jyldyq jınaqtalǵan tájirıbe boldy. Biz sodan negizgi basymdyqtardy, maqsattardy ajyratyp, olarǵa jetýdiń quraldaryn úırendik. Konstıtýtsııany qabyldaý qarsańynda ondaǵan jyldar boıy azamattarymyzdyń oı-sanasynda qordalanyp qalǵan stereotıpterdi joıý úshin, memleket pen qoǵamdy túbegeıli reformalaý barysynda paıda bolatyn kóptegen obektıvti jáne sýbektıvti problemalardy sheshý úshin birneshe jylǵa sozylǵan tabandy jumystar atqarýǵa týra keldi. Iá, keıde bizdiń sheshimderimiz jartykesh, ymyrashyl sıpatta da boldy. Kez kelgen jańa iste bolatyny sııaqty, qatelikter de jiberiletin. Osynyń bári sol kezderde anyq ótpeli sıpatta bolǵan memlekettik ınstıtýttar men zańnamalyq qyzmetterden kórinis taýyp otyrdy. Biraq, sol bir qıyn-qystaý jyldardy eske alǵanda, elimizdi kúrdeli áleýmettik kataklızmderge soqtyrmaı, aman saqtap, álemdik qaýymdastyqtyń teń quqyqty múshesi retindegi osy zamanǵy memleket qurý úshin ne kerektiń bárin istegenime, memleketti qurýǵa qyzmet jasaǵanyma senimdimin», - dep jazady Elbasy kitabynda. Sóıtip, Tuńǵysh Prezıdenttiń ózi yntalylyq jasap, sol kezderi Eýropa men Azııanyń, Soltústik Latyn Amerıkasynyń barlyǵy 20-dan astam damyǵan jáne damýshy elderiniń konstıtýtsııalaryn zerttep, saralap shyqty. Sosyn 1994 jyly óz qolymen Ádilet mınıstrligine jańa konstıtýtsııanyń jobasyn tapsyrǵan bolatyn. Naq osy úlgi-joba búgingi Ata zańymyzdyń negizin qalaǵan edi. Endeshe 1995 jyly qabyldanǵan Konstıtýtsııanyń da basty avtory - Tuńǵysh Prezıdent - Elbasy N. Nazarbaev dep tolyq senimmen aıtýǵa da bolady.
Shyndyǵynda, 1995 jylǵy Konstıtýtsııany talqylaý kezeńinde elimizdegi bedeldi zańgerlerden bólek, Frantsııanyń Konstıtýtsııalyq keńesiniń ókilderi, osy eldiń Memlekettik Keńesiniń músheleri, Reseı zertteý ortalyǵynyń eń bedeldi zańgerleri jobalyq jumystyń joǵary talqylaý sharalaryna atsalysty. Aıta keteıik, táýelsizdik tarıhynda tuńǵysh ret búkilhalyqtyq talqylaýǵa salynǵan da, eldiń kóptegen pikiri eskerilgen Negizgi zań da osy - 1995 jyly qabyldanǵan Konstıtýtsııa. Qazir keltirilip júrgen resmı málimetterge qarasaq, qujatty talqylaýǵa 3 mln. 345 myń adam qatysypty. Jurtshylyq tarapynan saraptalǵan 31 myń 886 usynys tússe, sonyń 1 myń 100-i konstıtýtsııa jobasyna engizilgen. Bul jóninde Elbasy «Qazaqstandyq jol» atty kitabynda: «1995 jylǵy Konstıtýtsııa taqyr jerde paıda bolǵan joq. Ol egemen Qazaqstanda konstıtýtsııalyq qurylys ornatý úshin burynnan jınaqtalǵan tájirıbelerdi, sondaı-aq bizdiń jaǵdaıymyzǵa sáıkes keletin eń progresshil sheteldik tájirıbelerdi barynsha tolyq paıdalanǵan edi. Sondyqtan da, kimde-kim elimizdiń Negizgi zańynyń rýhy men mańyzyn tereń túsingisi kelse, ony jasaýdyń, qalyptastyrýdyń tarıhyn jaqsy bilýi kerek», - degen bolatyn.
Al búgingi Ata zańymyzdyń basty ereksheligi qandaı? Osy máselege tereńnen úńiletin bolsaq, Parlament Májilisiniń depýtaty Aldan Smaıyl buny Elbasy usynysymen engizilgen tórt ustanymda jatqandyǵyn alǵa tartady. «Rasyn aıtaıyn, bundaı pozıtsııalardy engizýge sol kezde birqatar zańgerler de qarsy bolǵan edi. Óıtkeni, álem elderi konstıtýtsııalarynyń kirispesinde bundaı baptar jalpy kezdespeıdi. Al jańaǵy tórt ustanymǵa keletin bolsaq, bul birinshiden - qoǵamdyq kelisim jáne saıası turaqtylyq, ekinshiden - ekonomıkalyq damý, úshinshiden - qazaqstandyq patrıotızm, tórtinshiden - mańyzdy máselelerge referendým jasaý jáne Parlamentte daýys berý arqyly sheshý. Mine, osy tórt másele bizdiń respýblıkamyzdyń negizgi prıntsıpteri bolyp sanalady. Osy tórt máseleni Ata zańymyzdyń birinshi babynda engizý arqyly Qazaqstannyń jan-jaqty damýyna jol asha aldyq», - deıdi depýtat.
Keıinnen 1995 jyly 30 tamyzda eldiń jańa Konstıtýtsııasyn qabyldaý jóninde búkilhalyqtyq referendým ótip, oǵan saılaýshylardyń 90,58 paıyzy qatysty. Olardyń 89,14 paıyzy jańa Konstıtýtsııanyń qabyldanýyn qoldady.
Sonymen bıyl 16 jasqa tolǵan Konstıtýtsııa táýelsiz memleket retinde damýymyzǵa dańǵyl bolyp, eldiń betke alǵan baǵdarynyń tutastaı bóligin qamtyp otyr dese de bolady. Alaıda, zaman aǵymyna qaraı Negizgi zańymyzdyń ózgeriske ushyraýyn da eshkim joqqa shyǵara almasy anyq. Degenmen, qazirgi hám ómir boıǵy basty mindetimiz Qazaqstan Táýelsizdiginiń tiregine aınalǵan Konstıtýtsııany qatań ustaný. ıAǵnı, basty talap - Ata Zańymyz, Konstıtýtsııany qurmettep qorǵaý, al onyń mańyzdylyǵyn joǵaltpaı saqtaý respýblıkamyzdyń árbir azamatynyń mindeti men paryzy bolýy tıis. Eń bastysy, Qazaqstan Táýelsizdiginiń 20 jyl boıǵy damýyndaǵy búgingi jetistikteriniń barshasy Ata zańymyzdyń tıimdiligin anyq aıqyndap otyr. Konstıtýtsııa 20 jyldyq táýelsiz damýǵa sep bolyp qana qoıǵan joq, Qujattyń normatıvtik áleýetteri de halyqqa talaı qyzmet etip, demokratııalyq, quqyqtyq memlekettiliktiń odan ári bekı túsýindegi progress jolynda myǵym zańdyq negiz bolyp qala bermek. Osy turǵydaǵy oıymyzdy Elbasynyń sózimen aıaqtasaq: «Konstıtýtsııany qatań ustaný - bul memlekettiliktiń tabysty damýynyń jáne qoǵamdaǵy azamattyq kelisimniń negizi. Ol boıynsha ómir súrý - bul demokratııanyń eń joǵarǵy mektebi. Bul mektepten barlyǵymyz ótýge tıispiz. Bizdiń mindet - Konstıtýtsııaǵa asa uqyptylyqpen qaraý. Ózimizdiń elimizdi, ózimizdiń tarıhymyzdy, ózimizdiń jetistikterimizdi qalaı qurmettesek, ony da solaı aıalaýymyz kerek. Konstıtýtsııany syılaı bilmesek, onyń talaptaryn múltiksiz oryndaı almasaq, onda qoǵamdyq kelisimge, tártipke, beıbitshilikke jáne tynyshtyqqa jetý múmkin bolmaıdy, ıaǵnı mundaı jaǵdaıda Otannyń yrys-berekeli bolashaǵy týraly aıtýdyń da qajeti joq».
