Táýelsizdikti baıandy etý bárimizdiń qolymyzda – Tilekjan Rysqalıev, fılosof-ǵalym
-Tilekjan Hasenuly, fılosof ǵalym retinde táýelsizdiktiń el ómirindegi mán-mańyzyn, qadir-qasıetin qalaı túsinesiz?
-Aldymen myna máselege toqtalaıyn. Jaqynda on shaqty jyl boıy elenbeı qalǵan Respýblıka kúnin atap óttik. Muny Egemendigimiz ben Táýelsizdigimizdiń sımvoly dep túsindik. 16 jeltoqsan – azattyq jolynda qurban bolǵan ata-babamyzdy, aǵalarymyzdy, ini-qaryndastarymyzdy eske alý, taǵzym etý kúni dep jarııalandy. Óte oryndy. Áli de keıbireýler egemendikti bizge bireý syılaǵandaı, kenetten tap bolǵandaı kóredi.
Joq! Elimizdiń egemendigi – ata-babalarymyzdyń osy jolda jan berip, jan alysqan san ǵasyrlyq kúresiniń zańdy nátıjesi.
Táýelsizdik týraly kóp aıtyldy, aıtyla da beredi. Egemendik týraly sońǵy kezde aıtylmaı júrdi. Ekeýi eki bólek nárse sııaqty nemese ekeýiniń maǵynasy bir sııaqty. Árıne, egemendik pen táýelsizdik – egiz uǵymdar, birin-biri tolyqtyrady, birinsiz biri mánin joıady.
Egemendik (frantsýzsha «sowerainete» – «sýverınıtet») – memlekettiń ishki jáne syrtqy saıasatynda, basqa memlekettermen qarym-qatynasynda tolyq táýelsizdigi, árbir ulttyń (halyqtyń) óziniń áleýmettik jáne saıası qurylymyn tańdaýyna, ekonomıkalyq derbestigine, aýmaǵynyń tutastyǵyna eriktiligi.
Táýelsizdik bir sátte paıda bolmaıdy. Táýelsizdik – birte-birte iske asatyn, nyǵaıatyn, osy jolda talaı qıyndyqty jeńýge týra keletin, uzaq merzimdi qamtıtyn úderis. Buǵan jol ashatyn eldiń óziniń egemendigin jarııalaýy.
Táýelsizdik týraly az aıtylǵan joq. Endi egemendik týraly da aıta berermiz. Másele sózde emes. Áńgime egemendikke ıe bolǵaly 30 jylda ne istelindi, ne tyndyrdyq degenge saıady. Áıteýir, elimiz álemge tanyldy. Shekaramyzdy tap-tuınaqtaı etip bekittik. Qazirgi Ýkraınada bolyp jatqan soǵysqa nazar aýdarsaq, elimizdiń aýmaqtyq tutastyǵyn qorǵaý qandaı mańyzdy saıasat ekenin baǵamdaımyz. 30 jyl bosqa ótipti dep eshkim aıta almas. Biraq ókinerlik jaıttar da jetkilikti.
-Sonda neni atap aıtýǵa bolady?
-Eń bastysy, osyndaı ulan-baıtaq jerge, san-alýan baılyqqa ıe bola otyryp, halqymyzdyń basym kópshiliginiń qalt-qult etip ómir súrip júrgeni, dúkendegi taýarlardyń kún saıyn qymbattaýynyń saldarynan turmys taýqymetine kezigýi barlyq jetistikti joqqa shyǵarǵandaı bolady. El baılyǵynyń teń jartysyna 162 adamnyń ıe bolýy táýelsizdigimizdiń 30 jyldyǵynyń eń jaǵymsyz kórsetkishi bolyp tabylady.
Qazaqty óz ultyndaı jaqsy kórgen, jazýshy, marqum Gerold Belger: «Qazaqstanda bárinen buryn qazaqtar kedeılene túsýde. Barlyq jerde qazaqtar basqarady, barlyq jerde qazaqtar basymdyqqa ıe. Sóıte tura, qazaqtardyń hali múshkil», – dep aıtqan edi.
Bul qazaqtar basqa ulttardan jaqsy turýy kerek degen sóz emes. Olardan kem bolmaýy kerek qoı degen túsinik.
Ultshyldyqtyń mánisin bir kezde Mirjaqyp Dýlatov bylaı túsindirip edi: «Óz ultyn súıý, óz ultynyń baqytty bolýyn tileý, óz ultyn ózgelerge jem qylmaý».
Qazaqtar eshqashan shovınıst bolyp kórgen joq, shovınıst bolmaıdy da. Qanshama ulttyń ókilderi Qazaqstanda óz úıindegideı ómir súrdi, ómir súre beredi.
Egemendikti iske asyratyn, táýelsizdikti baıandy etetin – halyqtyń ar-namysy, rýhy. Keńes zamanynda qazaqtardyń rýhy, namysy aıaqqa basylyp edi. Soǵan shydamaǵan jastarymyz 1986 jylǵy jeltoqsanda kóteriliske shyqty. Egemendik alǵasyn qazaqtar oıanýy kerek edi. Biraq óris alǵan teńsizdik, ádiletsizdik buǵan jol bermedi.
N.Nazarbaev tusyndaǵy bılikke qoıylar basty kiná – ádiletsizdiktiń, jemqorlyqtyń, kózboıaýshylyqtyń, qur maqtannyń, jaǵympazdyqtyń beleń alýy.
Qymbatty Baýkeń – Baýyrjan Momyshuly Jazýshylar odaǵynyń bir keńesinde: «Osy bizde, myna senderde, sekretar joldastar, namys degen bar ma ózi, qashan oıanady solaryń. Jurtqa qarasań, joǵyn bar qylady. Biz bardy joq qylamyz», – degen eken. Batyrdyń sózin burynǵy jáne qazirgi bılik basyndaǵylarǵa da qaratyp aıtýymyzǵa bolady.
Taǵy bir danyshpan Mahatma Gandıdiń ulaǵatty sózin eske salǵym keledi: «Bizdiń túbimizge prıntsıpsiz saıasat, ar-uıatsyz lázzat, eńbeksiz kelgen baılyq, tálim-tárbıesiz bilim jáne qaıyrymsyz kásipkerlik jetedi», – degen edi. «Mahatma» degen sóz hındı tilinde kemel adam degendi bildiredi. Mahatma Gandı, shynynda da, tańǵajaıyp tulǵa edi.
Bizdiń túbimizge de Mahatma Gandı atap kórsetken osy qas dushpandar jete jazdady. Jańa, ádiletti Qazaqstan qurý úshin biz osy keselderden arylyp, olarǵa bolashaqta jol bermeýimiz kerek.
-Durys aıtasyz, endeshe, aldaǵy ýaqytta ne isteýimiz kerek?
-Qasym-Jomart Toqaev bılik basyna kelgennen beri kópten kútken sózder aıtylyp, naqty is-sharalar da qolǵa alyna bastady.
Bılik halyqqa bet burdy. Halyq únine qulaq asa bastady. Amanat, ar-uıat, ádilettilik sııaqty qundylyqtar nazarǵa ilikti. Úmitimiz oıandy. Taǵy da sene bastadyq.
Keshegi ótken saılaýda halyqtyń basym kópshiligi Qasym-Jomart Toqaevqa senim bildirdi. Senim degen, halyqtyń bıleýshige senimi degen – asa mańyzdy saıası kapıtal, jańa mandat.
Qytaı ǵulamasy Konfýtsııdiń halyqtyń bılikke senimi týraly óz pikirin aıtqany bar. «Memlekette jetkilikti dárejede azyq-túlik jáne qarý-jaraq bolýy kerek. Halyq ámirshilerine qaltqysyz senýi kerek. Eger de qajettilik paıda bolsa, neden bas tartýǵa bolady?» degen suraqqa Konfýtsıı bylaı dep jaýap beredi: «Tamaqtan bas tartýǵa bolady. Qarý-jaraqtan bas tartýǵa bolady. Biraq elde bılikke senim bolmasa, ol memleket uzaq ómir súre almaıdy».
Ulyqtaý rásiminde sóılegen sózinde Prezıdent: «Halyqtyń senimi – eń qundy nárse. Saılaý nátıjesin halqymyzdyń saıası baǵdaryma baǵasy, aldaǵy josparyma batasy dep qabyldaımyn!», – dedi.
Memleket basshysynyń saılaý aldynda Almaty qalasynyń jurtshylyǵymen kezdesý kezinde aıtqan sózine men rıza boldym. «Meniń túsinigimde, Prezıdent – jaldamaly menedjer, halyq onymen belgili bir merzimge kelisimshart jasaıdy. Azamattardyń erkin tańdaýynyń nátıjesinde eldegi eń joǵary memlekettik laýazymǵa ıe bolǵan adam mıllıondaǵan otandasynyń daýysymen bekitilgen kelisimshartqa qol qoıady. Sondyqtan Prezıdenttiń laýazymy – artyqshylyqtan buryn zor jaýapkershilik. Bul qyzmetti atqarǵan jáne atqaratyn árbir adam eń qatal úsh sottyń – halyqtyń, tarıhtyń jáne óz ar-ujdanynyń aldynda jaýap beredi», – dedi.
Mine, bul – kánigi saıasatkerdiń, tájirıbeli dıplomattyń, adal adamnyń aıtar sózi. Júrekten shyǵyp, júrekke jetti dep oılaımyn. Bizdiń de kútkenimiz osy edi.
-Endigi tilegińiz qandaı?
-Bir ǵana tilek aıtamyn, halyqtyń úmiti aqtalyp, Prezıdenttiń barlyq jospary iske assyn.
Halyqtyń bılikke senim artqany mańyzdy. Sonymen birge bıliktiń jospary iske asý úshin azamattar bılik alǵa qoıǵan mindetterdi atqarýǵa ázir bolýy kerek. Bul – eki jaqty jaýapkershilik. Bılik pen azamattyq qoǵamnyń arasyndaǵy áriptestik osyny talap etedi.
-Áńgimeńizge rahmet! Arman-maqsattarymyz oryndala bersin!
Eske sala keteıik, budan buryn aqyn-jýrnalıst Amankeldi Shahınniń Táýelsizdik jarııalanǵan kúndi umytý múmkin emestigi týraly aıtqanyn jazǵan bolatynbyz.
