Táýelsizdik joly taqtaıdaı tegis bolmaıtynyna biz osy jyldar ishinde kóz jetkizdik – Tuıaqbaı Rysbekov
-Tuıaqbaı Zeıituly, ulyq mereke kúni táýelsizdik uǵymyna tereńirek úńilsek deımiz. Bul jóninde ne aıtar edińiz?
-Aldymyzda táýelsizdigimizdiń 32 jyldyq belesi tur. Eldiń bolashaq taǵdyry men táýelsizdik uǵymdary bir-birinen alshaq emes. Onyń búgingisi de asa mańyzdy. Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń sońǵy kezdegi sóılegen sózderinde qazirgi tańda elimizde qalyptasyp otyrǵan ahýalǵa baılanysty baıypty taldaýlar jasalýda.
Shynynda da osy ýaqyt aralyǵynda biz táýelsizdiktiń máni men qadyr-qasıetin tereń uǵyna aldyq pa? Ony óz mánisinde tolyq baǵalaı bilemiz be? Tipti táýelsizdiktiń ár jyly men aıy ǵana emes, sonymen qatar ár kúni qymbat ekeni barsha qazaqstandyqtardyń sana-sezimine ornyǵa aldy ma?
Biz aldymen osy saýaldarǵa jaýap izdeýimiz kerek.
Táýelsizdik joly taqtaıdaı tegis bolmaıtynyna biz osy jyldar ishinde kóz jetkizdik.
Táýelsizdiktiń qaı jylynyń da erekshe mańyzdy ekendigine eshkim shúbá keltire qoımas. Táýelsiz el bolyp qala alsaq qana, joqtyqty da, qıyndyqty da, ádiletsizdikti de jeńe alamyz. Al oǵan dátimiz shydamasa, bárinen de úmitimizdi územiz. Eń jamany ózimizdiń ǵana emes, keıingi urpaqtardyń obalyna qalamyz. Sondyqtan óz el, óz jerimizde bolyp jatqannyń bári kóńilimizden shyǵa bermedi eken dep táýelsizdikti qoldan sýsytyp almaýymyz kerek.
Dúnıede táýelsizdik pen bostandyqty, teńdikti ańsamaıtyn birde-bir adam, birde-bir halyq joq. Sol joldaǵy tynymsyz kúres te toqtap kórgen emes. Táýelsizdik jolynda kúresken halyqtar áli jetken kezde jeńdi, áli jetpegen kezde jeńildi. Olaı bolsa, ata-babalarymyzǵa da ókpeleı almaımyz. Olar árqashan jeńiske jete qoımaǵan. Áıtse de búginge deıin jelisin úzbeı kele jatqan ózekti kúres bolmasa, búginde jeńiske jete almas edik. Sondyqtan osy aqıqatty tereń uǵyp, qasterlep, qolymyz jetip otyrǵan táýelsizdikti túpkilikti baıandy etýge kúsh salýymyz kerek.
- Endeshe, asa mártebeli táýelsizdikti nyǵaıtýdyń eń basty kepili ne dep oılaısyz?
-Munyń eń basty kepili – ishki yntymaqtastyqty nyǵaıtý. Ol joq jerde táýelsizdik jaı sóz bolyp qalady. Óıtkeni, tatýlyq pen turaqtylyq bar jerde ǵana baıyrǵy turǵyndar óz urpaǵynyń keleshegine zor senimmen qaraı alady. Qazaqstanda da dál solaı. Demek, biz úshin búgingi tańda táýelsizdik qandaı qymbat bolsa, ultaralyq tatýlyq ta sondaı qymbat. Osy sebepti yntymaqtastyq pen aýyzbirshilikti táýelsizdik jaǵdaıynda nyǵaıta túsýge barynsha kúsh-jiger jumsaýymyz kerek.
Táýelsiz memleket retinde Qazaqstannyń qalyptasý protsesi, onyń áleýmettik qurylymdarynyń qaıta jańǵyrýynyń bastapqy kezeńi óte qarapaıym jaǵdaıda ótken joq. Jeńip shyǵýǵa tıisti eń basty qıyndyq – bul shıelenisken áleýmettik-ekonomıkalyq máseleler edi. Keńes Odaǵynyń quramynda bolǵan kezde Qazaqstan ekonomıkalyq jáne áleýmettik damýda dástúrli jaqsy kórsetkishterge ıe boldy. Alaıda qaıta qurý reformalary Qazaqstan ekonomıkasy men áleýmettik ınfraqurylymyna aýyr soqqy bolyp tıdi. Kezinde birtutas halyq sharýashylyq kesheni bolǵan KSRO-nyń ydyraýy bul jaǵdaıdy odan da góri shıelenistire tústi. Sonymen, Qazaqstan óziniń táýelsizdigin kúrdeli áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıda turǵanda aldy: ónerkásip is júzinde jumys jasamady, aýyl sharýashylyǵy búlindi, memlekettik qazyna bos qaldy, qazaqstandyqtardyń kópshiliginiń ómir súrý deńgeıi quldyrap ketti.
Ómirge qajetti bul máselelerdi turaqty áleýmettik tártip jaǵdaıynda, ıaǵnı qoǵamdaǵy saıası turaqtylyq pen zańdylyq, azamattyq tatýlyq pen kelisim bar kezde, sondaı-aq onyń ulttyq qaýipsizdigin qamtamasyz etý jaǵdaıynda, oıdaǵydaı sheshýge bolady. Bul arada da ózindik táýekel men kúrdelilik bar edi. Túrǵyndardyń belgili bir bóliginiń arasyndaǵy etnoultshyldyq pen separatıstik kóńil-kúıdiń kúsheıýi, neotraıbalızm, jemqorlyq, jumyssyzdyq pen qylmystyń ósýi, elden mamandar men joǵary bilikti mamandardyń jappaı ketýi, áleýmettik-saıası teńdiktiń daǵdarysy, aýytqýshylyqtar men margınaldanýshylyq – osynyń barlyǵy Qazaqstan qoǵamyndaǵy áleýmettik sátsizdikterdi týyndatady.
Qarapaıym shyndyq, el óz ishindegi tártipti qoldaý men onyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge tıisti. Keńes Odaǵynan qazaqstandyqtar belgili bir saıası júıeni muraǵa aldy, alaıda ol ınstıtýttar nashar jumys istedi, jalǵan demokratııalyq sıpatqa ıe boldy jáne olardy shyn mánindegi táýelsiz, egemendi memlekettiń ınstıtýttary dep sanaý múmkin emes edi. Qazaqstannyń berik ınstıtýtsıonaldyq negizi men memlekettik táýelsizdigi, onyń lıberaldy-demokratııalyq qurylymy salynǵan saıası júıeni ózgertý qajet boldy.
- Táýelsizdik tátti sóz ǵana emes, ulttyq jaýapkershilik deısiz ǵoı?
- Iá, osy oraıda ózimizge ózimiz qatań talap qoıa bilýimiz kerek desek, artyq aıtpaǵan bolar edik. Búgingi tańda taǵdyrdyń qalaýymen saıasat sahnasynda júrgenderdiń bári de ulttyq jaýapkershilikti tereń sezinip, syndarly turaqtylyqty barynsha nyǵaıtyp, qazirgi daǵdarystan shyǵý úshin qoǵamnyń jańa sapalyq deńgeıin dáıekti túrde qalyptastyrý jolynda is-qımyl tanytqandary abzal. Óıtkeni, óz memleketiniń táýelsizdigin qasterleý, ózi turatyn eldiń egemendigin qurmetteý – tek patrıottyq paryz ǵana emes, úlken gýmanıstik jaýapkershilik. Ózi júrgen ortanyń aldyndaǵy ǵana emes, óz taǵdyry aldyndaǵy jaýapkershilik. Sebebi, ár dáýirde eldiń el bolyp saqtalýyna, onyń órkendep ósýine azamattardyń tarıhı jaýapkershiligi sheshýshi yqpal etken.
Táýelsizdikpen maqtaný, jelpiný az. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda osyndaı jelpinýler bolǵan. Bul kezeń qazir artta qaldy. Qazirgi basty mindet te, basty paryz da táýelsizdikti kózdiń qarashyǵyndaı saqtaý ári ony odan ári nyǵaıtý bolyp otyr. El, halyq múddesin qorǵap, qazaq halqy men Qazaqstandaǵy ózge ult ókilderi birigip táýelsizdik múddesine saı keletin negiz, tirek qalaýlary kerek. Sonda ǵana búkil qazaqstandyq patrıotızm ornaıdy. Táýelsizdik rýhy memleketimizdi tuǵyrlandyra túsedi.
Táýelsizdik, sonyń ishinde saıası táýelsizdik jaǵdaı – jaı termın emes. Ol – eshkim til tıgize almas qasıetti de kıeli uǵym, qazirgi adamzattyń eń basty muraty, eń asyl ıgiligi. Táýelsizdik – shyn máninde aýqymdy da tereń qubylys. Táýelsizdik jaǵdaıynda kúshtilerge bas ızeı berý de jarasa bermeıdi. Sondyqtan, biz, qazaqstandyqtar, egemendik jolmen júrýimiz kerek.
Bıyl táýelsiz el bolǵanymyzǵa 31 jyl tolyp otyr. Tarıh úshin bul qas-qaǵymdaı ǵana ýaqyt. Áıtse de osy óte qysqa ýaqyt aralyǵynda Qazaqstan óz táýelsizdigin álem jurtshylyǵyna moıyndata aldy. Óziniń áleýmettik-ekonomıkalyq jáne saıası negizin bekitti. Naryqtyq ekonomıkaǵa endi. El ishindegi turaqtylyq pen aýyzbirshilikti saqtaı bildi. Sonymen birge álemdik qoǵamdastyqtyń belsendi múshesine aınaldy. AQSh, Qytaı, Reseı sekildi alyp derjavalarmen terezesi teń áriptestik qatynas ornatty. Munyń bári – azǵa qanaǵat tutqan, kópke salaýat aıtqan halqymyzdyń arqasy.
Elimiz budan da damyǵan, gúldengen, halqy baqýatty memleketke aınala alady. Oǵan kedergi bolyp otyrǵan elimizde keńinen oryn alǵan sybaılas jemqorlyq, ónerkásibimiz ben aýyl sharýashylyǵymyzdyń baıaý damýy. Osy jaǵdaılardy túzep, nátıjeli jumys jasaý Jańa, Ádiletti Qazaqstandy iske asyrýdy qolǵa alýshy el Prezıdenti men onyń aımaqtardaǵy komandasynyń enshisinde.
Biz tarıhymyzdaǵy Táýelsizdik jolyndaǵy kúresterdi, sol jolda janyn pıda etken erlerimizdi, keshegi qańtardaǵy qaıǵyly oqıǵalardy esten shyǵarmaı, sabaq alýymyz kerek. Álbette, qańtar oqıǵasynda áńgime eki túrli oqıǵa týraly, ıaǵnı azamattardyń beıbit narazylyǵy jáne eldegi jaǵdaıdy turaqsyzdandyrýdy maqsat etken destrýktıvti kúshterdiń jappaı narazylyqty paıdalanyp ketýi týraly bolyp otyr.
Sondyqtan da, Jańa, Ádiletti Qazaqstandy qurýǵa atsalysatyn árbir basshy jaýapkershilik, bastaǵan isti tyndyrý, ádilettilik pen adaldyq, halqyna jaqyn bolý, sybaılas jemqorlyqqa boı aldyrmaý sııaqty basty qaǵıdattardy únemi ustanyp otyrǵany abzal.
Qazaqtar pir tutatyn Máshhúr Júsiptiń táýelsizdiktiń otyz jylynan keıingi Qazaqstannyń gúldenetindigi týraly aıtqan boljamdaryna basa nazar aýdarylýy kerek. Bul eldiń bolashaqtaǵy kelbetine, barshaǵa túsinikti ishki saıası kún tártibine, ekonomıkalyq baǵdarlar men basymdyqtarǵa degen suranystyń bar ekendigin dáleldese kerek.
- Eldiń bolashaǵy myqty bolýy úshin ne istelýi qajet dep esepteısiz?
- Qazirgi tańda memlekettiń ekonomıkalyq saıasatynyń negizgi basymdylyǵy ınnovatsııalyq ekonomıka dep tanyp, sony damytýǵa kóshý kerek. Indýstrııalyqtan keıingi órkenıetke ótýdiń ıntegraldyq kontseptsııasyn jasaý qajettiligi dúnıejúzilik tarıhı damýdyń logıkasyn qalyptastyrýdyń alǵysharttarymen jáne jaǵdaıymen negizdelgen. Ony álemniń barlyq ǵalymdary men dúnıejúzilik jurtshylyq ártúrli kózqarastarmen túsindirýge tyrysýda.
Jalpy adamzattyq órkenıettiń planetarlyq úıi men ǵylymı-rýhanı revolıýtsııanyń bolashaq jańa tolqyny ındýstrıaldyqtan keıingi órkenıetke ótýi bazalyq elementterdiń 6 jolynyń amaldaryna negizdelgen: Olar:
1.Dúnıejúzilik tarıhtyń damý logıkasyn eskere otyryp, álemdik qaýymdastyqtyń gýmnaızatsııalanýy;
2.Jańa ǵylymı-tehnologııalyq revolıýtsııa, tehnologııalyq salttar;
3.Ekologııa jáne dúnıejúzilik energetıkalyq tutynýdyń turaqtylyǵy;
4.Kosmosty, kosmostyq qýat-kúı júıesiniń resýrstaryn (qoryn) ıgerý;
5.Dúnıejúzilik qaýipsizdik;
6.Indýstrıaldyqtan keıingi órkenıettiń ınnovatsııalyq ekonomıkasyna ótý.
Bul úlken jobanyń negizgi maqsaty postındýstrıaldyq dúnıege ótýdiń quramdas bólikteriniń negizinde postındýstrıaldyq órkenıetke ótýdiń jańa úlgisin qalyptastyrýdyń tujyrymdalǵan erejesin jasaý bolyp tabylady, atap aıtqanda: rýhanılyq, qoǵamnyń gýmanızatsııalanýy (dúnıejúzilik tarıhtyń damý logıkasyn anyqtaıtyn asa mańyzdylyq), ǵylymı-tehnıkalyq progress (jańa ǵylymı revolıýtsııa), qoǵam men materıaldyq dúnıeniń ekologızatsııasy (ekologııalyq revolıýtsııa), kosmosty, dúnıejúzilik qaýipsizdikti, sondaı-aq álemdik ekonomıkany ıgerý. Bulardyń barlyǵy jalpy adamzattyń planetarlyq úıinde turaqty ómirdi qamtamasyz etýge tıisti (Orazaly Sábden).
Myń jyldap kútken armandy bir kúnde júzege asyra almasymyz anyq. Ǵasyrlar boıy ańsaǵan azattyq bárimizdi bir kúnde baı qylyp, barsha muratqa jetkizbeı jatýy da múmkin. Degenmen, osy táýelsizdiktiń arqasynda qol jetken jetistikterimizge kóz juma qaraý aqıqatqa qııanat. Qalaı bolǵanda da ýaqytsha qıyndyqtarǵa bola máńgilik murattarymyzdy tárk ete almaımyz. Táýelsizdikti baıandy etý men elimizdiń damyp-órkendeýi jolynda kúsh-jigerimizdi aıamaı, birlese qımyldaýymyz qajet. Óıtkeni, táýelsizdik bárinen de qymbat. Bárinen de qasterli.
Túıip aıtqanda, bizdiń bolashaǵymyz táýelsizdik tuǵyrynyń beriktigine baılanysty. Sondyqtan ár azamat onyń mán-mańyzyn tereń uǵynyp, túpki maqsat jolynda tize qosyp, birige qımyldaýy qajet dep sanaımyn.
- Áńgimeńizge rahmet. Táýelsizdik tuǵyry berik bolsyn!
Tuıaqbaı Zeıituly Rysbekov budan 75 jyl buryn, 1947 jyly 25 shildede Jambyl oblysy Talas aýdany Aqkól aýylynda dúnıege kelgen.
Ákesi Zeıit pen anasy Dáneqyz zııaly qaýym ókilderi edi.
1954 jyly mektep esigin ashqan Tuıaqbaı Zeıituly keıin sol kezdegi Jambyl qalasyndaǵy Abaı atyndaǵy pedagogıkalyq ýchılışeni 1965 jyly úzdik dıplommen aıaqtap, joldamamen aýylǵa attandy. Bilim men ǵylymǵa degen qushtarlyǵy ýchılışede júrgende-aq oıanǵan bolatyn. Bir jyldaı bastaýysh mektepte muǵalim qyzmetin atqarǵannan keıin 1966-1971 jyldary qazirgi qazaqtyń Ál-Farabı atyndaǵy ulttyq memlekettik ýnıversıtetiniń qabyrǵasynda bilim aldy.
Ýnıversıtetti úzdik bitirgen jas maman 1971 jyly jubaıy Baıan Ǵabbasqyzymen birge aǵartý mınıstrliginiń joldamasymen A.Pýshkın atyndaǵy Oral pedagogıkalyq ınstıtýtyna keldi.
Aspırantýrada oqyp, 1977 jyly kandıdattyq, 1990 jyly doktorlyq dıssertatsııasyn qorǵaǵan ǵalym osy joǵary oqý ornynda (qazir M.Ótemisov atyndaǵy Batys Qazaqstan ýnıversıteti) oqytýshylyqtan rektorlyqqa deıingi joldan ótti. 1991 jyldan bastap 18 jyldaı rektor qyzmetin atqardy.
Tuıaqbaı Rysbekov tek qana basshy, ǵalym, ustaz ǵana emes, sonymen qatar respýblıkadaǵy jáne oblys kólemindegi qoǵamdyq isterge qatysty. Ol birneshe ret Oral qalalyq jáne BQO maslıhat depýtaty bolyp saılandy.
Jubaıy Baıan Shyntemirova – tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor. Úlken qyzy Saltanat áke jolyn qýyp, tarıh ǵylymdarynyń doktory atandy, ortanshy qyzy Lázzat – ekonomıst-bankır, QR Parlamenti Senatynyń depýtaty, kenjesi Janna shet tilder mamandyǵy boıynsha Shanhaı ýnıversıtetinde magıstratýra bitirdi.
Tuıaqbaı Rysbekov – «Parasat» ordeniniń ıegeri, Oral qalasynyń qurmetti azamaty, QR eńbek sińirgen qyzmetkeri, QR sportynyń qurmetti qyzmetkeri. Sondaı-aq Y.Altynsarın, A.Baıtursynov (altyn jáne kúmis), «QR ǵylymynyń damýyna qosqan úlesi úshin», «Bilim men ǵylym qyzmetkerleriniń kásipodaǵyna qosqan úlesi úshin», «Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdigine 10 jyl», «Astananyń 10 jyldyǵy», «QR máslıhattarynyń 20 jyldyǵy», «JOO úzdik oqytýshysy», «QR bilim úzdigi» tósbelgilerimen, Almanııa, Reseı, Ulybrıtanııa, Frantsııa, Shveıtsarııa memleketteriniń úkimettik emes uıymdarynyń orden-medaldarymen de marapattalǵan.
