Táýelsizdik halyqtyń uzaq jyldar kútken qýanyshy edi - ardager-jýrnalıst
- Joldasbek aǵa, sol jyldarda eldiń kóńil-kúıi qalaı boldy? Oblystyq gazettiń qyzmetkeri retinde qandaı jaǵdaılardy ańǵarǵan edińiz?
- Áli esimde, 1991 jyldyń qarasha aıynda odaqtyq gazetttiń birinde «Jańa jyldan Reseı federatsııasy (ol kezde keńestik respýblıka dep atalatyn) naryqqa kóshedi» degen shaǵyn maqala jarııalandy. Azdy-kópti túsinigimiz bar, ekonomıkanyń bul ataýy kapıtalıstik qoǵamǵa ǵana tán bolatynyn biletinmin.
Biraq qalyń jurtshylyq sanasy ony qabyldamady. Bir qoǵamnyń ekinshi qoǵamǵa almasýy aýyrtpalyqtardy, qıynshylyqtardy, qarama-qaıshylyqtardy ala keletinin túsindirýdiń qıyndyǵyn aıtsańyzshy.
Jýyrda sol jyldardyń gazet sandaryn paraqtadym. Sol kezdiń zaman oqıǵalaryn kóz aldyńa ákeledi. Naryqtyń alǵashqy jyly, ásirese, aýyl sharýashylyǵyna aýyr soqqy tıdi.
Salaǵa erkin baǵanyń engizilýin qalyń jurtshylyq qabyldaı almady. Biraq osynyń barlyǵy qabyldamaýǵa bolmaıtyn ózgeristerdiń alǵashqy belgileri edi.
- 1991 jyly elimiz táýelsizdik alǵanynda oblystyq gazette qandaı maqalalar jarııalandy?
- «Syr boıy» gazetinde sol jyldyń 18 jeltoqsanynda «Qazaqstan endi táýelsiz memleket boldy» degen shaǵyn aqparat jarııalandy. Ol júrekke jaǵymdy, halqymyzdyń uzaq jyldar boıy kútken qýanyshy edi.
Ras, jetpis jyldan astam keńestik kezeńde ómir súrgen jurtshylyq kókeıinde «erteńgi kúnimiz qalaı bolady» degen san saýal bar bolatyn.
Sol jyldarda oblystyq gazet óziniń baıyrǵy ataýyna qol jetkizdi. 1991 jyldyń qyrkúıek aıynda basylym «Syr boıy» ataýymen jańa nómirlerdi jaryqqa shyǵara bastady.
Oǵan deıin gazet 1938 jyldan beri «Lenın joly» degen ataýmen oqyrman qolyna jol tartyp kelgen edi.
- Baıyrǵy basylym betterinde paraqtasaq, sol jyldarda belgili azamattardyń atalǵan kezeńdegi keıbir qıyndyqtardy jeńýge baılanysty oı-pikirleri keńinen jarııalanǵan eken. Solardyń arasynda este qalǵany bar ma?
- 1992 jyldyń qańtar aıynda gazet tilshisi oblystyq agroónerkásip birlestiginiń tóraǵasy Maqsut Ábdirazaqovpen suhbat jarııalady. Sol suhbatta birlestik tóraǵasy Qyzylordanyń et kombınatynda 700 tonna et qordanalyp qalǵanyn, onyń suranys tappaı jatqanyn málimdedi. Nelikten osylaı boldy?
Osydan bar bolǵany alty aı buryn dúken sórelerinen tabylmaıtyn ónim endi tutynýshysyn tappaı jatyr. Bul saýaldyń astaryn alystan izdeýdiń qajeti joq. Ýaqyt ózgerdi. Endi buryn memlekettiń shekteýli baǵasymen satylyp kelgen et tutynýshyǵa erkin, ıaǵnı, naryqtyq baǵamen satylady.
1992 jyly tutyný naryǵynda óte qaýyrt jaǵdaı qalyptasty. Jyldar boıy et kombınatyna malyn soıysqa ótkizip kelgen sharýashylyqtar jańa jyldan bastap erkin baǵa usyndy. Biraq sol erkin baǵamen ónimdi satyp alýǵa halyq daıyn bolmaı shyqty.
Qarama-qaıshylyqtyń syry mynada edi. Shekteýli memleket baǵasyna úırengen halyqtyń qolynda erkin baǵamen ónim satyp alatyndaı jaǵdaı bolǵan joq. Durysy, olardyń qaltasy kótermeıtin.
Iá, josparly ekonomıkadan naryqqa ótken aýyr jyly el osyndaı qıyndyqqa dýshar boldy. Kóptegen sharýashylyqtar tarady. Jekeshelendirildi. Mine, solardyń aýyr bastamasy 1993 jyldan bastalǵanyn atap ótkimiz keledi.
Gazet sol ýaqytta qıyn zamannyń ótpeli kezeńin jıi jazdy. Biraq maqalalardyń kópshiliginde naryq zamanynyń kúrdeliligin sıpattaý kemshin bolǵanyn atap ótkimiz keledi.
- Naryqtyq ekonomıka zańdylyǵyna halyq birden úırenip kete alǵan joq deısiz ǵoı. Bul oraıda belgili mamandar qandaı oı-pikirin aıtty?
- Qazaqstan Respýblıkasyna eńbegi sińgen ekonomıst, soǵys jáne eńbek ardageri Bımendi Baımahanov redaktsııaǵa jıi kelýshi edi. Bir kelgeninde «Bıýdjet qalaı qalyptasýda?» degen maqalasyn ákelip tapsyrdy. Ótkir synǵa qurylǵan maqala 1992 jylǵy 14 naýryzda jarııalandy. «Abylaıdan bastap arýaq jaǵalap, eske alyp jatqan ata-babadan bizge artylǵany – jer. Bul – asa baılyq. Sol ata-babalardyń qanymen qorǵalǵan baılyqty azdyrmaı-tozdyrmaı keleshek urpaqqa jetkizý – qazirgi qazaq ultynyń paryzy. Osyny azdyryp-tozdyryp, tapqan paıda, jınaǵan abyroı – keleshek urpaqqa qııanat ári qorlaý bolmaq» deıdi qarjyger-ardager.
Qarjyger maman sol jyldardaǵy bıýdjettiń jaǵdaıynan málimet beredi. «Salyqtyń túrin kóbeıtkenshe halyqqa shyndyqty ashyq aıtyp, 95 mlrd (respýblıkanyń 1992 jylǵy bıýdjeti) somdyq bıýdjetti 50-60 mlrd somǵa deıin qysqartý sharalaryn nege belgilemeımiz? Ol úshin ónimsiz shyǵynǵa, ysyrapqa qatań tosqaýyl qoıyp, qarjy tártibin nyǵaıtý kerek. Óndiris, saýda oryndarynyń shamadan tys baǵa ósirýine qatań tyıym salyp, saýdany, baǵany betimen jiberýdi tez arada toqtatý kerek dedi ol.
«Shıkizatty, etti, maıdy, astyqty burynǵy Odaq tegin alyp keldi dep, qaqsaǵanymyzǵa birneshe jyl boldy. Baılyq jetkilikti. Burynǵy Odaq halqy sanynyń 6 protsentin quraıtyn Qazaqstan – hromıttiń 90, barlyq tústi metaldardyń 50 protsentin, aýylsharýashylyq ónimderiniń tórtten birin bere otyryp, shet eldermen (TMD-ny qosqanda) saýda-sattyq kólemi qazirgi aǵash aqshanyń ózimen nege teris balans (6 mlrd som) beredi? Buryn aıtylyp júrgenindeı, Qazaqstan ózi dúnıejúzilik baǵamen tústi metaldy satsa, 40-50 mlrd dollar, munaı, kómir, temirden 20 mlrd dollar, aýyl sharýashylyǵy ónimderinen 5-10 mlrd dollar tabar edi degenniń bári bos sóz bolǵany ma?» deıdi avtor taǵy da.
- Odan keıingi jyldarda halyqtyń jańa ekonomıka zańdylyǵyna beıimdelip ketýi qalaı boldy?
- Col bir eleń-alań ýaqyt el ómirindegi aýyr kezeń edi. Biraq josparly júıeniń shekpeninen shyǵyp, áleýmettik ortada tárbıelengen keńestik psıhologııa olardyń tózimin taýysty. Qoldaryna qalam alǵyzyp, batyl oı aıtýǵa ıtermeledi. Biraq eskiniń jańamen kúresi qaı dáýirde ońaı bolypty?! Meniń paıymdaýymsha, osy qarsylasý keıingi 15-20 jylǵa deıin sozyldy.
Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda sol ýaqyttyń sıpatyna tán tótenshe oqıǵalar boldy. Solardyń biri Sekseýil lokomotıv deposyna qatysty jaǵdaı edi. Pıketter uıymdastyrdy. Temirjol qozǵalysyn toqtatamyz degen talaptary boldy.
1993 jyldyń 21 qyrkúıeginde gazette jarııalanǵan «Sekseýilde ne boldy?» atty maqalada egjeı-tegjeıli baıandaldy. Osyndaı oqıǵalar sol ýaqyttyń sıpatyna tán bolatyn.
Sonymen birge Qyzylorda qalasyndaǵy taksı parkinde bolǵan ujymdyq teketires gazet nazarynan tys qalmady. Jalpy alǵanda, 1992-1993 jyldardaǵy kezeńde osy taqylettes oqıǵalar jıi oryn aldy.
1993 jyldyń 15 qarashasynda Qazaqstan Prezıdentiniń jarlyǵymen Qazaqstannyń ulttyq valıýtasy – teńge ómirge endi. Osyǵan oraı, úkimet óz qaýlysymen tutyný taýarlary men halyqqa kórsetiletin qyzmet túrleriniń baǵalary men tarıfterine shekteý engizdi.
Teńgeniń engizilýi Qazaqstan táýelsizdiginiń aıshyqty sımvolyna aınaldy. Elimiz saıası jaǵynan tuǵyryn bekemdep aldy. Alaıda 1993 jyl biz úshin alańdaýshylyǵy basym, syndarly sátinen kúdigi mol kezeń retinde este qaldy.
- Áńgimeńizge raqmet.
