Tatý kórshilikti nyǵaıtý - tarıhı mańyzdy qadam
Qazaqstan táýelsizdigin tez arada tanyǵan memleketter qatarynda Qytaı álemdik ozyq úlgilerdi ózine tez qabyldaý arqyly eldegi demografııalyq ósimnen týyndaıtyn azyq-túlik, tutynys pen turǵyn úı máselelerin sheshýge umtylýda. Ekonomıkalyq damýdyń zor qarqyny osy elden udaıy shıkizat, munaı-gaz ónimderin, qurylys materıaldaryn izdeýdi talap etedi. Osy rette, tabıǵı resýrstary mol kórshiles eldermen baılanys ornatýǵa bul memlekette erekshe kóńil bólinedi.
«Búgin biz Qazaqstan Prezıdentimen birge jan-jaqty strategııalyq seriktestiktiń jańa kezeńi týraly birlesken deklaratsııaǵa qol qoıamyz. Bul qujat bizdiń kópjyldyq jemisti is-qımyldarymyzdyń qortyndysy bolady jáne bolashaqtaǵy yntymaqtastyq baǵdarlamasyna aınalady»,-depti tarıhı qujattarǵa qol qoıar qarsańynda QHR Tóraǵasy Sı Tszınpın. Aıtsa aıtqandaı, bul Qytaı elimen qarym-qatynastaǵy jańa kezeń, bolashaqtaǵy ulanǵaıyr isterdiń irgetasy, tatýlyq-dostyqtyń negizi. Eki el arasyndaǵy baılanystardyń belsendiligin 26 jyl ishinde El Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń Qytaıǵa 11 ret, al Qytaı basshylary Tszıan-Tszemın, Hý Tszıntao, Sı Tszınpınniń Qazaqstanǵa 9 ret resmı saparlarymen kelgendigi dáleldeıdi. Eki el basshylary qol qoıǵan Birlesken deklaratsııadan basqa, ekijaqty úkimetaralyq jáne kommertsııalyq 11 kelisimge qol qoıyldy. Talqylanǵan, kelisilgen máseleler óte kóp. Qazaqstan aýmaǵynda az baıytylǵan ýran bankiniń qurylýyna baılanysty atom energetıkasy salasynda, Qazaqstannyń munaı-gaz salasynyń jańa ekonomıkalyq jaǵdaıdaǵy damýyna, Qashaǵan kenishin ıgerýde, Shymkent munaı óńdeý zaýytyn jańǵyrtýda, Mańǵystaý oblysynda munaı-gaz jabdyqtar keshenin salýda, «Beıneý-Bozoı» gaz qubyryn tartýda kórshiler kóp kómek kórsetpek.
Qytaılyqtar «Jibek joly» ekonomıkalyq beldeýin jandandyrýda Qazaqstannyń ornyn aıryqsha baǵalap otyr. Elimizdiń ońtústik qaqpasy arqyly ótetin «Batys Qytaı-Batys Eýropa» avtodáliziniń 8 myńnan astam jolynyń 2,5 myń shaqyrymy qazaq jerin basyp ótedi. Sondyqtan da bizdiń elimiz Qytaı úshin batysqa da, shyǵysqa da ashylatyn qaqpa bolyp otyr. Kelissózder nátıjesinde qytaılyq iri kásiporyndarmen 23 mıllıard dollardy qamtıtyn óte iri megajobalarǵa qol qoıylǵan.
Qytaımen qarym-qatynasta talaıdyń ishinde «qyp» ete qalar áldebir saqtyq, beımálimnen boı tartqan úreı ispetti sezim bary túsinikti. Ol sanamyzda saırap turǵan, atalardan qalǵan: «Qara qytaı qaptasa...» degen sóz. Áldebir túsiniksiz qaýip. Bálkim olardyń erekshe kóptigi, bizdiń tym azdyǵymyz ba eken? Iá, olardyń Pekın, Shanhaı sııaqty bir qalasynda bizdiń búkil halqymyzdaı halyq turady. Qalaı tańyrqamaısyń?! Búkil Qazaqstanyńnyń halqy olardyń bir qalasynyń ǵana turǵyny... Sol qalalary yń-shyńsyz, tipti tyǵyn-keptelissiz, jumystaryn istep, turmystaryn quryp, ǵumyr keship jatyr...Oıyńnyń on saqqa tartary kámil. Biz - tamshy, olar - teńiz ispetti. Teńiz aqtarylsa jutylyp keterdeısiń. Álgi sóz atalarymyzdan osyndaı qorqynyshtan qaldyrǵan sózi bolsa kerek-aý.
Halqy kóp, jeri tarshyn, tapshylyq qursaýlaǵan bul elde o bastan zań qatal, qupııalary on sandyqtyń ishinde, jumbaǵy sheshimin taptyrmas shıyrly bolýy shart ta shyǵar. Sonshama turǵyndy basqarý, ıgerý, oqytý-toqytý, azyq-túlikpen qamtamasyz etý ońaı bolyp pa? Alaıda, tártip shirkinniń taý qoparýǵa qabiletti ekenin kóremiz. Inemen qudyq qazsa da «qyńq» demeıtin qytaılyqtar aqyry ozdy. Keńestik bılik qulap, ótpeli kezeńniń kedergisine kez bolǵan bizdiń elimiz, burynǵy KSRO quramynda bolǵan respýblıkalar sol ýaqyt Qytaıdyń taýaryna qarap qalǵan edi. Sol kezeńdi olar óz ońtaılaryna paıdalana bildi. Óndiris oshaqtary jabylyp, kolhoz-sovhozy taratylyp, ańtarylyp qalǵan jurt alǵashqy jyldary jıǵan-tergenin, azyn-shoǵyn malyn qytaıdyń arzan taýaryna lajsyz kóp aıyrbastaǵany shyn. Odan mal terisi, temir-tersegimiz de qunsyz baǵalanyp, el asyrylyp jatty. Olar bolsa saýdasyn qyzdyrǵan ústine qyzdyryp, irgedegi bizdi qoıyp, muhıt asyp, kirisin molaıta berdi. Qaıda barsań aldyńnan andap qytaı taýary shyǵatyn boldy. Álemdegi jas mıllıonerleri kóp el Qytaı boldy. Suranys bolyp, sharýasy júrip turǵan kezde tártipke myǵym Qytaı belin bir bosatqan joq. Bul minez kimge bolsa da úlgi bolarlyqtaı. «Semizdikti qoı ǵana kóteredi» degendeı, ondaı aǵyl-tegil tabystan talaıdyń basy aınalyp, berekesizdik beleń alar edi-aý. Qytaılyqtar bolsa, kerisinshe isterin jetildirgen ústine jetildire tústi. Álemniń ataqty fırmalary taýarlaryna ruqsat alyp, olardyń pálen ese arzan balamalaryn aldymyzǵa ákeldi. Tipti, nemistiń «Aýdı», «Meresedesteri» de arzan baǵamen kóldeneń tartyldy. Sóıtip, buıyǵy jurt jalpaq dúnıege lezde tanylyp, erekshe eńbekqorlyqtarymen tań qaldyrdy. Baǵzy zamanǵy qalyp, ustanym, kózqarastar da óńin aınaldyryp, ózgere berdi.
«Elý jylda el jańa» demekshi, aspan asty eliniń de ómirge, álemge, ózge jurtqa degen kózqarasy jańa reńk aldy. Táýelsiz Qazaqstan bolsa damýdyń jańa jolyn tańdap, sol joldaǵy tabandylyǵyn, qaıtpas qaısarlyǵyn, ádildigi men aqadaldyǵyn alǵa ustady. Onyń qadamdary álemdi ózine qaratty. ıAdrolyq qarýdan bas tartty. Synaq polıgonyn japty. Eshkimdi jaýlap alýǵa, basa kóktep kirýge, jerin, bar baılyǵyn qarý, ásker kúshimen tartyp alýdy kózdemeıtinin kórsetti. Qorǵanysqa qaýqarly bolǵanymen soǵys ataýlyǵa qarsy ekendigin jarııa etti. Eren isterdiń bastaýynda turar Elbasymyz odan da áriledi, odan da tereńdedi. Astanaǵa álem dinderiniń ókilderin shaqyryp, dóńgelek ústel basyna jıyp, pikir almastyrdy. Barlyq dinniń kóksegeni amandyq, beıbit ómir, tynyshtyq, beıbitshilik bolsa, bir-birimen jaýyǵatyn ne bar? Talas boldy, aıtys týyndady, pikir saıysty, sóıte kele bir birimen túsinise bastady. Ǵasyrlar boıǵy qalyptasqan qarsylyq seńi buzyldy, jylma jyl jıylyp, dúnıeniń problemalaryn birlese sheshýge qol jetkizildi. Qazaqstanda júz otyzdan astam ult pen ulystyń bir shańyraq astynda tatý-tátti turyp, urpaq ósirip, dástúrlerin saqtap kele jatqandyǵy talaıdy oıǵa qaldyrdy. Sol tatýlyqtyń arqasynda Qazaqstan qol jetkizgen tabystar oıǵa batyrdy. Biren-saran elder ár jerde soǵys órtin tutandyrǵanmen, Jer shary memleketteriniń basym bóligi soǵystyń qajetsiz ekendigine kóz jetkizgen. Odan da ekonomıkasyn ózge eldermen qanattasa qımyldap damýdyń tıimdi ekenine toqtaǵan. Durys sóıles, aqadalyńdy aıt, eki jaqqa da tıimdi usynysyńdy dálelde. Mine, bir kezde álemge esik-terezesi tars jabyq Qytaı da osyndaı tujyrymǵa kelgen bolýy kerek.
Iá, biz Konfýtsıı ilimin oqyp tanystyq, tereńine úńildik. Kórshiler minez-qulqy, ádet-ǵurpy, dúnıetanymyn túsindik. Olar qazaqtyń bas aqyny Abaıǵa den qoıdy. Onyń syrshyl pálsapasyna tamsandy, qara sózderin oqyp tushyndy. Qazaqtyń oı-pıǵylyn, keń peıilin, darhandyǵy men danalyǵyna kóz jetkizdi.
Qytaı Ortalyq Azııa aýmaǵyndaǵy óz yqpalyn órkenıetti elderge tán ınvestıtsııalar quıý, saýda kólemin arttyrý, aqparat pen tehnologııa almasý, ekonomıkalyq yntymaqtasýdyń jańa joldaryn ıgerý saıasaty arqyly iske asyrý baǵytyn ustanyp keledi. Al, atqarylar is rasynda da aýqymdy. «Jasyl tehnologııalardy» damytý salasyndaǵy yntymaqtastyq Astanadaǵy EKSPO- 2017 kórmesiniń áleýeti aýqymynda damıtyn boldy. Qazaqstan aýmaǵynda tómen baıytylǵan ýran bankiniń qurylýyna oraı atom energetıkasy eki jaqty birlesken jumystar jandanbaq. Elbasy «Sıtık Grýp» korporatsııasy dırektorlar keńesiniń tóraǵasy Chan Chjenmınmen, GNPC korporatsııasy dırektorlar keńesiniń tóraǵasy Van Ilınmen, «Tsınhýa» korporatsııasy basqarmasynyń tóraǵasy Ho Tsınhýamen kezdesti. «Sıtık Grýp» Qazaqstannyń «Nurly Jol» baǵdarlamasy boıynsha atqarylatyn jumystarǵa ınfraqurylymdardy damytý jóninen qatynaspaq. GNPC elimizdegi munaı-gaz salasyna aralaspaq. Olar kómirsýtegin óndirý, tasymaldaý, óńdeýge kirispek. «Tsınhaýa» energetıka salasyn damytýǵa atsalyspaq. Qytaıdyń tájirıbeleri mol iri-iri kompanııalary elimizde talaı-talaı iri sharýalardy jandandyrmaq. Ózderiniń bilikti mamandaryn ákelip kirispek. Solaı arqaly bizdiń mamandar da pisip jetilmek. Birge jumys jasap, qatar júrip ter tókse, bizdiń bilikti mamandar da sol mamandyqtardy ıgerip áketerine kúmán joq. Oqyǵan-toqyǵandary jetkilikti, keregi tájirıbe ǵana ǵoı.
Qytaılyq iskerlermen sharýashylyqtyń usaq-túıegine deıin taldap, naqtylaý bizdiń Elbasymyzdyń tek suńǵyla saıasatker ǵana emes, bir kezde domna peshiniń aldynda shar bolattaı qaıralyp shyńdalyp, óndiristiń bel ortasynan ósken qaıratker ekendiginen bolsa kerek. Ózi aıtqandaı ol parkette, jyly kabınette ósken jan emes qoı. Bul ahýaldyń qytaılyq iskerlerge erekshe yqpal etkeni daýsyz. Ol istiń ıesi bar, túsinistikpen qaraıtyn basshy bar ekendigin, demek jumysty batyl júrgizýge bolatyndyǵynan habar beredi emes pe?
Elimizde 45 birlesken nysan ashý jónindegi kelisimge qol jetken. Onyń ishinde 25-i boıynsha jalpy quny 23 mıllıard dollardyń kelisimine qol qoıylǵan. Bastalǵan osynaý ekijaqty kelisimsharttar budan ári de jalǵasa bermek. Kelesi kezekte taǵy osyndaı sharýalar qolǵa alynbaq. Saralanyp, saraptalǵan soń tıimdi dep tabylǵan jańa jobalarǵa kelisim-sharttar qurylmaq. Demek, búgingi kelisimder aldaǵy úlken isterdiń irgetasy. Eki el arasynda temirjol, avtokólik joldary bar. Qytaıdyń «Jibek joly» baǵdarlamasynyń tóńireginde arnaıy «Azııa ınvestıtsııa» degen bank qurylǵan. Sol bank arqyly «Jibek joly» boıyndaǵy barlyq óndirister qarjylandyrylatyn bolady. Óndiristerdiń keıbireýleri bútindeı Qazaqstannyń óz qarjysyna salynady. Kelesileri birlesken kásiporyn túrinde qurylady da, eki jaqtan qarjylandyrylady. Endi bireýlerine uzaq jyldarǵa az paıyzben jeńil nesıeler alynady. Al, endi bir jobalar tolyqtaı tegin júzege asyrylmaq. Buǵan, Almatydaǵy aınalmaly joldyń tolyqtaı Qytaı tarapynan salynatynyn aıtsa bolady. Eýropanyń bankteri, Dúnıejúzilik bank, Azııa damý banki sııaqty qarjy ortalyqtary kómek qoldaryn sozýda.
Bólinetin qarajat aýqymy, kóptegen bankterdiń jumylýy, iri kompanııalardyń qulshynysy, serpindi jańa jobalardyń josparlanyp, qolǵa alynýy «Jibek joly» men «Nurly joldyń» yntymaqtastyǵy - bul tarıhymyzdaǵy, damýymyzdaǵy jańa betburys, jańa kezeń, erekshe oqıǵa. Ǵasyrlar boıǵy eki el arasyndaǵy sekem men senimsizdik tumanynyń sepilýi, bolashaqqa birlese qadam basýy. Kórshilerdiń kirshiksiz kóńili, ortaq iske jumylýy, bir-birine qolǵabysy. Osynaý jobalardy júzege asyrýǵa júzdegen, myńdaǵan otandastarymyz tartylmaq. Olar eńbekaqy almaq, tabys tappaq, jańa mamandyqtar ıgermek. Qıyn bolar, biraq, erteń ıgiligin kórer, óz elimizde tútin tútetip, eńbek kórigin qyzdyrar, ónim berer kásiporyndardy salýdan kim tartynar. Bul - jańa tynys, tyń serpilis. Ekijaqty kelissózderdiń kózdegeni - serpindi damý. Árıne, buǵan deıin de jıyrma jyldam astam ýaqyt Qytaımen qarym-qatynasymyz boldy. Energetıka jáne resýrs óndirý salasynda biraz jumys atqaryldy. Biraq, búgingi kelisimder dárejesi tym joǵary, aýqymy almaǵaıyp.
Tarıh qoınaýynda qalyp, jańǵyrýǵa talpynǵan áıgili «Jibek jolyna» búgingi zamannan Qazaqstannyń «Nurly jol» baǵdalamasy qol sozǵandaı. Іzgi jol qaıta túlep, burynǵysynsha el men eldi tabystyryp, halyq pen halyqty jaqyndastyryp, bir eldiń ozyq mádenıetin, ekinshi bir elge jetkizip, jańa tynys ashylmaq. Uly Jibek joly óziniń o bastaǵy mıssııasyn jańa zamanda jańasha qaıta bastamaq. Osynaý álemdik damýǵa úles qosar izgi bastamany kóterip, oǵan jan bitirip, qarajat salyp, uıtqy bolyp otyrǵan - Qazaqstan, onyń Prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaev, Máńgilik El bolýdy kóksegen Uly Dala eli!
Ásem Quljanova
