Tátti sýsyndy kóp ishkender qant dıabetine shaldyǵa ma?
ASTANA. KAZINFORM – Keıingi 5 jyldyń tóńireginde minberlerden tátti sýsyndarǵa shekteý qoıý, qosymsha salyq engizý jaıy aıtylýda. Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń ókilderi bul kózqarasty ashyq qostap, qant dıabetine shaldyqqandardyń kóbeıýine osy sýsyn túri sebep bolyp jatqanyn alǵa tartqan.
Árıne, sóz etken tájirıbe jahannyń biraz elinde bar. Degenmen bastama eldegi tátti sýsyn óndirýshileriniń qarsylyǵyna tap boldy. Eki tarap qandaı pikir aıtady, tátti sýsyndarǵa aktsız engizýdiń qajeti bar ma? Kazinform-nyń analıtıkalyq sholýshysy máseleni zerdelep kórdi.
Jahannan bir tıek
Tátti sýsyndardy jıi ishetinder arasynda Coca-Cola-nyń tanymal ekeni daýsyz. Degenmen osy brendtiń Meksıkamen baılanysy erekshe. Eń alǵash 1926 jyly eksporttala bastaǵan Coca-Cola «joryǵyn» dál osy Meksıkadan bastaǵan. Alǵashqy naryǵyn kompanııa esh qıyndyqsyz jaýlady, jergilikti áriptestermen jumys istep, shólmek toltyratyn zaýyttar ashty.
Meksıkada bul sýsynnyń tez tanymal bolýynyń birneshe sebebi bar. Geografııalyq jaqyndyq, kórshilerge logıstıka jeńil, onyń ústine amerıkalyq mádenı yqpal tanymal bolyp turdy. Aqyry 1930-jyldary Meksıkada Coca-Cola-nyń jergilikti óndirisi damyp, halyqqa qoljetimdi etildi.
Saldarynan elde sý tapshylyǵy bastaldy, óndiris keńeıgeni sonsha, taza sýdyń kóp bóligin ózderine tartyp otyrǵan. Halyq sý ornyna Coca-Cola tutynatyn deńgeıge jetti. Osylaısha, Meksıka álemde Coca-Cola ishýden kóshbasshyǵa aınaldy. Qazir de ashyq derekkózderde ár meksıkalyq jylyna 160 lıtr tátti sýsyn ishetini jaıly aqparattar kezigedi.
Bir qaraǵanda bári jaqsy, alaıda taqyryp densaýlyq turǵysynan kelgende problemaǵa aınaldy. Mysaly, 2021 jyly Meksıka halqynyń sany 127,6 mln bolsa, 14 mln adam qant dıabeti boıynsha tirkeýde turǵan. Bul qazir de talqylaýlar týdyryp jatyr, salyqtar engizdi, aqparattyq saıasat júrgizdi, alaıda tutyný kólemi aıtarlyqtaı azaımaýy múmkin. Óıtkeni Coca-Cola kompanııasy meksıkalyqtardyń mádenıetine sińip ketkenimen qoımaı, ekonomıkasyna da kómegin tıgizip otyr, júzdegen zaýyt salyp, jergilikti halyqty jumyspen qamtýda.
Qazaqstandaǵy jaǵdaı qalaı?
Elimizde de qant dıabetine shaldyqqandar sany úzdiksiz artyp jatqanyn jasyra almaımyz. Jyl saıyn tizim 60-70 myń adammen tolyǵyp otyrady. Tipti, aı saıyn ósýde. Máselen, 2024 jyldyń 1 qazanynda tizimde 516 564 adam bolsa, týra 2 aıdan keıin (2024 jylǵy 1 jeltoqsan) tizim 522 224-ke jetken. Onyń 95 paıyzy – II tıptegiler.
Qant dıabetiniń óte qaýipti aýrý sanalatyny belgili. Derttiń saldarynan ómiriniń sońyna deıin dári-dármek pen emge muqtaj bolyp, on eki múshesiniń birinen aıyrylyp jatqandar da bar.
Naýqastardyń kóbeıýi salaǵa bólinetin qarjyny da arttyrýǵa májbúr etýde. Byltyr jeltoqsanda Senat depýtattary úkimet basshysy Oljas Bektenovke saýal joldap, qant dıabetine bólingen qarjynyń esebin suraǵan. Bektenovtiń jaýabynda 2021 jyly qant dıabetine qarsy dári-dármek satyp alýǵa 31 mlrd teńge jumsalǵany, al 2024 jyly 56,3 mlrd teńge bolǵany jazylǵan. 2025 jylǵy jospar – 70 mlrd teńge.
Qant dıabetimen aýyratyndardyń úshten biri - jastar
Biz baılanysqan QR Prezıdenti Іs basqarmasyna qarasty medıtsınalyq ortalyqtyń bas endokrınology Gúlmıra Toqseıtovanyń aıtýynsha, keıingi onjyldyqta Qazaqstanda shynymen aǵzasynda kómirsý almasýy buzylyp, II tıptegi qant dıabeti dıagnozy qoıylǵan adamdar kóbeıdi. Jalpy álem elderindegi úrdis boıynsha da jaǵdaı – osy. Aldyn ala dıabet kúıinde júrgen, artyq salmaǵy bar, arterııalyq qysymy joǵary, holesterın jáne maı fraktsııalary joǵary, fızıkalyq belsendiligi tómen adamdar jeterlik.
– Qazirgi klınıkalyq zertteýlerge súıensek, árbir on eresektiń bireýi II tıptegi qant dıabetimen aýyrady, al on adamnyń ekeýinde bul derttiń belgileri bar, biraq áli dıagnoz qoıylmaǵan. Ókinishke qaraı, II tıptegi qant dıabeti jasaryp keledi, qazir bul dıagnozben tirkelgenderdiń shamamen 33%-yn balalar men jastar quraıdy. Sebebi retinde rafınadtalǵan ónimderdiń qoljetimdiligin, fastfýd, tátti gazdalǵan sýsyndar jáne joǵary kalorııaly taǵamdardy artyq tutynýdy aıta alamyz, – dedi medıtsına ǵylymynyń kandıdaty.
Osy tusta sarapshydan «Qazaqstanda tátti sýsyndar óndirisine qatysty qatań zańdar engizilýge tıis pe?» dep suraǵan edik. Óz kezeginde Gúlmıra Toqseıtova bundaı shekteýler engizý jaýapty vedomstvolardyń sheshimine qatysty másele ekenin jetkizdi. Degenmen halyq densaýlyǵynyń keleshegi úshin ýákiletti tulǵalar taqyrypty memlekettik deńgeıde kóterýi qajet ekenin jasyrmady.
– Qazaqstanda tátti sýsyndarǵa qatysty qatań zańdar men salyqtardy arttyrý – olardyń tutynýyn, ásirese balalar men jasóspirimder arasynda azaıtýdyń tıimdi sharasy bola alady. Mundaı tásildiń tıimdiligi birneshe elderde dáleldengen. Mysaly, Meksıka men Ulybrıtanııada «qant salyǵy» engizilgennen keıin tátti gazdalǵan sýsyndardyń satylymy azaıyp, densaýlyqqa paıdaly balama ónimderge suranys artty.
Bul qalaı jumys isteıdi dersiz? Birinshiden, baǵa kóterilgende tátti sýsyndar áleýmettik osal toptar úshin qoljetimsiz bola bastaıdy. Ekinshiden, osal toptar ǵana emes, qarjylyq turǵydan tıimsiz ekenin bilgen adamdar sý, qantsyz shaı, tabıǵı shyryndar sekildi paıdaly balamalardy izdeıdi. Úshinshiden, memlekettiń bul sharalary arqyly qoǵamdyq pikir ózgeredi. Jáne eń sońǵysy – memlekettik bıýdjetke qosymsha túsim bolady. Ony aýrýlardyń aldyn alý, aǵartý, durys tamaqtanýdy nasıhattaýǵa jumsaı alady, – deıdi bas endokrınolog.
Alaıda baǵanyń kóterilýi jetkiliksiz bolýy múmkin. Óıtkeni aqparattandyrý, quramynda qanty joǵary ónimderdi belgileý, óndirýshilerdi densaýlyqqa paıdaly ónimder shyǵarýǵa yntalandyrý da kerek.
Osy tusta biz jastar arasynda tátti sýsyndar sekildi jıi tutynylatyn energetıkalyq sýsyndardyń jaıyn da surastyrdyq. Keıde áleýmettik jelide osy sýsyn áserinen túrli dertke shaldyǵyp jatqandardy estımiz.
– Energetıkalyq sýsyndardy jıi nemese shamadan tys tutynǵan jaǵdaıda aǵzaǵa eleýli zııan keltirýi múmkin. Olar qant mólsherinen bólek, kofeın, taýrın, gýarana jáne basqa da stımýlıatorlardan turady. Onyń áserinen júrekke kúsh túsedi, qan qysymy kóteriledi, qan tamyrlary tarylyp, qan aınalymy nasharlaıdy. Bul jaǵdaıda tahıkardııa, arıtmııa sııaqty júrek yrǵaǵynyń buzylystary bolýy múmkin. Ásirese júrek-qan tamyr aýrýlaryna beıim adamdar men jasóspirimder úshin qaýipti. Júrek ustamalary bar adam shamadan tys energetık iship, fızıkalyq júkteme túsirse, ólimge de ákelýi múmkin, – dedi Gúlmıra Toqseıtova.
Bunymen qatar atalǵan sýsynnyń búırekke, aǵzanyń sýsyzdanýyna, uıqysyzdyqqa jáne stımýlıatorlarǵa táýeldilikke soqtyratyny aıtyldy. Jahannyń kóptegen elinde jasóspirimderge energetıkalyq sýsyndardy satpaý tárizdi shekteýler bar. Byltyr Qazaqstan da 21 jasqa tolmaǵandar úshin bul sýsyndy satpaıtyn boldy.
Aqparattandyrý degennen shyǵady, buǵan deıin Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy taǵamdardyń quramynda bos qant mólsheri qaı deńgeıde bolatynyn jarııalaǵan. Aldymen oqyrmanǵa bos qant degenimiz ne ekenin túsindireıik. Bul qant túri shaıǵa, táttilerge, tátti sýsyndarǵa, torttarǵa qosylady. Tabıǵı túrde bal men jemis shyryndarynda kezdesedi. Bos qanttarǵa kókónis pen jemis-jıdektiń quramyndaǵy tabıǵı qanttar jáne sút ónimderindegi tabıǵı laktoza ǵana jatpaıdy.
Bos qant nege zııan? Sarapshylar onyń artyq salmaqqa, tis aýrýlaryna, eń bastysy – qant dıabeti men júrek-qan tamyr aýrýlaryna soqtyrý qaýpi joǵary ekenin aıtady. Sondyqtan bos qant mólsherin kúnine 6 shaı qasyqtan asyrmaý usynylǵan.
Salyq engizilse, jumys qysqaryp, ınvestıtsııa azaıa ma?
2021 jyly Qazaqstanda tátti sýsyndarǵa 15 paıyz qosymsha salyq engizýdi, 2025 jyly mólsherin 45 paıyzǵa jetkizý týraly másele kóterilgen edi. Kórip otyrmyz, aktsız engizilmedi, buǵan eldegi tátti sýsyn óndirýshileri qarsylyǵynyń áseri tıgen de bolýy múmkin.
«Eýrazııa energetıkalyq sýsyndary» qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Ermek Sherııazdanovtyń aıtýynsha, qosymsha salyq bastamasynyń toqtatylýy – Úkimettiń durys ári mańyzdy sheshimi bolypty.
– Bul sheshim bıznestiń damýyna múmkindik berip, osy sanattaǵy taýarlarǵa aktsız engizý ıdeıasyn alyp tastady. Alaıda qazir energetıkalyq sýsyndarǵa salyq salý máselesi ótkir tur. Álemniń keıbir elderinde bul shara dıskrımınatsııalyq dep baǵalanady, sebebi energetıkalyq sýsyndar men tátti sýsyndar arasyndaǵy aıyrmashylyq – tek kofeınniń mólsheri. Áıtpese, energetıkalyq sýsyndardaǵy kofeın mólsheri bir kesege salynǵan shaı ne kofege qaraǵanda shamamen 2,5 ese az. Sondyqtan energetıkalyq sýsyn – lımonadpen teń ónim, – deıdi kásipker.
Sherııazdanovtyń sózinshe, energetıkalyq sýsyndarǵa aktsız engizý bızneske eleýli soqqy ákelýi múmkin. Salyq túsimderi azaıyp, jumys oryndary qysqarady. Memleket tikeleı ınvestıtsııadan qaǵylady. Mysaly, 2023–2024 jyldary Qazaqstandaǵy energetıkalyq sýsyn óndirisine 10 mlrd teńgeden astam ınvestıtsııa tartylǵan. Qazirgi salyq mólsheri saqtalǵan jaǵdaıda, 2025–2026 jyldary da osyndaı kólemde ınvestıtsııa kútilýde.
– Energetıkalyq sýsyndarǵa aktsız engizilgen jaǵdaıda óndiris 30%-ǵa qysqaryp, óndirýshiler men dıstrıbıýtorlar tarapynan jumysshylardyń 20%-y qysqartylýy múmkin. Shamamen 2,5 myń adam jumyssyz qalady. Óndiriste jalaqy qory 7 mlrd teńgege, dıstrıbıýtorlarda 6,5 mlrd teńgege qysqarady, jalpy qysqarý 13,5 mlrd teńgeni quraýy múmkin.
Sonymen qatar, aktsız engizilgen alǵashqy jyldyń ózinde bıýdjetke túsetin salyq kólemi 6 mlrd teńgege azaıady. Kelesi jyldary bul kórsetkish orta eseppen 20%-ǵa tómendeıdi. Sondyqtan salyq engizý máselesine baıyppen, jan-jaqty qarap, qoǵam, bıznes qaýymdastyq jáne memlekettik deńgeıde keńinen talqylaý qajet, – dedi «Eýrazııa energetıkalyq sýsyndary» qaýymdastyǵynyń tóraǵasy.
Kásipker mundaı salyq halyqtyń qant tutynýyn azaıtýǵa ákeletini týraly naqty ǵylymı zertteýler jetkiliksiz ekenin alǵa tartty. Mysaly, reseılik tájirıbede adamdar tátti sýsyndardy qant mólsheri odan da joǵary basqa ónimdermen almastyrǵan. Sebebi qant adam aǵzasynyń qalypty jumys isteýi úshin qajet, sondyqtan adam ony ártúrli ónimder arqyly báribir tutynady.
– Qantty sýsyndar men qant dıabetiniń, ásirese II tıpti dıabettiń paıda bolýy arasyndaǵy baılanysqa qatysty mamandar «bul aýrýdyń 90%-y genetıkalyq faktorlar men ómir saltyna baılanysty» degen. Artyq salmaq, teńgerimsiz tamaqtaný, fızıkalyq belsendiliktiń tómendigi jáne jalpy salaýatsyz ómir salty – bári birge júrek-qan tamyrlary men basqa da beıınfektsııalyq aýrýlardyń damý qaýpin arttyrady. Negizgi qaǵıda – tepe-teńdik: kez kelgen ónimdi mólshermen paıdalaný jáne belsendi ómir saltyn ustaný, – dep tolyqtyrdy Ermek Sherııazdanov.
Sondaı-aq tóraǵa qaýymdastyqqa múshe barlyq óndirýshiler «Jaýapty óndirýshi kodeksine» qol qoıǵanyn jetkizdi. Bul kodekste sýsyndardaǵy qant mólsherin azaıtý mindettemesi de bar. Mysaly, bótelke kólemin kishireıtý arqyly tutyný mólsherin de azaıtý.
– Óndirýshiler ónimniń 100 ml-ine shaqqandaǵy qant mólsherin tómendetýde. Buryn ol orta eseppen 12,5 g/100 ml bolsa, qazir bul kórsetkish 11 g-nan aspaıdy. Keıbir brendter qantsyz nemese qant almastyrǵyshtarmen daıyndalǵan ónimderdi belsendi túrde usynyp jatyr. Bul – álemdik trend, qazaqstandyq óndirýshiler de osy baǵytty ustanýda.
Halyq qantty eń aldymen shaı nemese kofe ishkende qasyqpen qosyp tutynady. Ekinshi orynda – tátti kondıterlik ónimder. Al qantty sýsyndar tutyný deńgeıinde úshinshi orynda tur. Energetıkalyq sýsyndardyń úlesi barlyq qantty alkogolsiz sýsyndardyń ishinde 5%-dan aspaıdy, – dep túıindedi kásipker.
Qoryta aıtqanda, taqyryp tarazynyń eki basyn teń tartyp tur. Bir jaǵynda, halyq saýlyǵy, ol – adamdardyń óz jaýapkershiligine de baılanysty. Ekinshi jaqta, ekonomıkalyq jaıt, ınvestıtsııa, jumys oryndary. Qosymsha salyq engizip, tutyný kólemin azaıtý múmkin bola qoımas, sebebi bıznes soqqy alyp, myńdaǵan adamdardy jumysynan aıyrýy múmkin. Taqyryp túbinde medıtsına, bıznes pen úkimet tarapynan keń talqylanýy kerek ekenin kórdik.